१५ हनुमानाचे संजीवनी आणण्यासाठी जाणे, कालनेमि-रावण-संवाद, मकरी-उद्धार, कालनेमि-उद्धार

जामवंत कह बैद सुषेना।
लंकाँ रहइ को पठई लेना॥
धरि लघु रूप गयउ हनुमंता।
आनेउ भवन समेत तुरंता॥

जांबवान म्हणाला, ‘लंकेत सुषेण नावाचा वैद्य रहातो. त्याला घेऊन येण्यासाठी कुणाला पाठवावे?’ तेव्हा हनुमान छोटे रूप घेऊन सुषेणाला घरासह उचलून लगेच घेऊन आला.॥ ४॥

राम पदारबिंद सिर नायउ आइ सुषेन।
कहा नाम गिरि औषधी जाहु पवनसुत लेन॥ ५५॥

सुषेणाने येऊन श्रीरामांच्या चरणारविंदांवर मस्तक ठेवले. त्याने पर्वत व औषध यांचे नाव सांगितले आणि म्हटले, ‘हे पवनपुत्र, औषध आणण्यास जा.’॥ ५५॥

राम चरन सरसिज उर राखी।
चला प्रभंजनसुत बल भाषी॥
उहाँ दूत एक मरमु जनावा।
रावनु कालनेमि गृह आवा॥

श्रीरामांचे चरणकमल हृदयात धरून पवनपुत्र हनुमान ‘ठीक आहे. आत्ता घेऊन येतो.’ असे सांगून निघाला. तिकडे एका गुप्तहेराने रावणाला हे गुपित सांगितले, तेव्हा रावण कालनेमीच्या घरी आला.॥ १॥

दसमुख कहा मरमु तेहिं सुना।
पुनि पुनि कालनेमि सिरु धुना॥
देखत तुम्हहि नगरु जेहिं जारा।
तासु पंथ को रोकन पारा॥

रावणाने सर्व हकिगत सांगितली. कालनेमीने ती ऐकून वारंवार आपले डोके बडवून घेतले. तो म्हणाला, ‘तुझ्या डोळ्यांसमोर ज्याने नगर जाळून टाकले, त्याचा मार्ग कोण रोखू शकेल?॥ २॥

भजि रघुपति करु हित आपना।
छाँड़हु नाथ मृषा जल्पना॥
नील कंज तनु सुंदर स्यामा।
हृदयँ राखु लोचनाभिरामा॥

श्रीरघुनाथांचे भजन करून तू आपले कल्याण करून घे. हे नाथ, व्यर्थ बडबड सोडून दे. नेत्रांना आनंद देणाऱ्या नीलकमलासारख्या सुंदर श्याम शरीराच्या श्रीरामांना आपल्या हृदयात धारण कर.॥ ३॥

मैं तैं मोर मूढ़ता त्यागू।
महा मोह निसि सूतत जागू॥
काल ब्याल कर भच्छक जोई।
सपनेहुँ समर कि जीतिअ सोई॥

मी-तू असा भेद-भाव व ममतारूपी मूढता सोडून दे. महामोहरूपी रात्रीत तू झोपला आहेस. जागा हो. जो कालरूपी सर्पाचा भक्षक आहे, त्याला कधी स्वप्नातही युद्धात जिंकता येईल काय?’॥ ४॥

सुनि दसकंठ रिसान अति तेहिं मन कीन्ह बिचार।
राम दूत कर मरौं बरु यह खल रत मल भार॥ ५६॥

त्याचे बोलणे ऐकून रावण फार संतापला. तेव्हा कालनेमीने विचार केला की, याच्या हातून मरण्यापेक्षा श्रीरामाच्या दूताकरवी मरणे श्रेयस्कर. हा दुष्ट तर पापांच्या समूहात रत आहे.॥ ५६॥

अस कहि चला रचिसि मग माया।
सर मंदिर बर बाग बनाया॥
मारुतसुत देखा सुभ आश्रम।
मुनिहि बूझि जल पियौं जाइ श्रम॥

तो मनात असा विचार करून निघाला आणि वाटेत त्याने माया केली. तलाव, मंदिर आणि सुंदर बागा बनविल्या. हनुमानाने सुंदर आश्रम पाहून विचार केला की, मुनीला विचारून पाणी प्यावे, म्हणजे थकवा जाईल.॥ १॥

राच्छस कपट बेष तहँ सोहा।
मायापति दूतहि चह मोहा॥
जाइ पवनसुत नायउ माथा।
लाग सो कहै राम गुन गाथा॥

कालनेमी राक्षस मुनीचा कपट वेष धारण करून विराजमान झालेला होता. तो मूर्ख आपल्या मायेने मायापतींच्या दूताला मोहित करू पहात होता. मारुतीने त्याच्याजवळ जाऊन मस्तक नम्र केले. तो श्रीरामांच्या गुणांचे वर्णन करू लागला.॥ २॥

होत महा रन रावन रामहिं।
जितिहहिं राम न संसय या महिं॥
इहाँ भएँ मैं देखउँ भाई।
ग्यान दृष्टि बल मोहि अधिकाई॥

तो म्हणाला, ‘रावण व राम यांच्यात मोठे युद्ध सुरू आहे. राम जिंकणार यात शंका नाही. हे बंधू, मी येथून ते सर्व पहात आहे. माझ्याकडे ज्ञान-दृष्टीचे मोठे बळ आहे.’॥ ३॥

मागा जल तेहिं दीन्ह कमंडल।
कह कपि नहिं अघाउँ थोरें जल॥
सर मज्जन करि आतुर आवहु।
दिच्छा देउँ ग्यान जेहिं पावहु॥

हनुमानाने त्याला पाणी मागितले. तेव्हा त्याने कमंडलू दिला. हनुमान म्हणाला, ‘एवढॺा थोडॺा पाण्याने मी तृप्त होणार नाही.’ तेव्हा तो म्हणाला, ‘तलावात स्नान करून परत ये. मग तुला मी दीक्षा देतो. त्यामुळे तुला ज्ञान प्राप्त होईल.’॥ ४॥

सर पैठत कपि पद गहा मकरीं तब अकुलान।
मारी सो धरि दिब्य तनु चली गगन चढ़ि जान॥ ५७॥

तलावात उतरताच एका मगरीने पटकन त्याचवेळी हनुमानाचा पाय धरला. हनुमानाने तिला मारून टाकले. तेव्हा ती दिव्य देह धारण करून विमानात बसून आकाशातून निघाली.॥ ५७॥

कपि तव दरस भइउँ निष्पापा।
मिटा तात मुनिबर कर सापा॥
मुनि न होइ यह निसिचर घोरा।
मानहु सत्य बचन कपि मोरा॥

ती म्हणाली, ‘हे वानरा, तुझ्या दर्शनामुळे मी पापरहित झाले. मला श्रेष्ठ मुनींनी दिलेला शाप नाहीसा झाला. हे कपी, हा मुनी नव्हे, घोर निशाचर आहे. माझे बोलणे खरे मान.’॥ १॥

अस कहि गई अपछरा जबहीं।
निसिचर निकट गयउ कपि तबहीं॥
कह कपि मुनि गुरदछिना लेहू।
पाछें हमहि मंत्र तुम्ह देहू॥

असे म्हणून ती अप्सरा गेली, तोच हनुमान निशाचराजवळ आला. हनुमान म्हणाला, ‘हे मुनी, प्रथम गुरुदक्षिणा घ्या. नंतर मला मंत्र द्या.’॥ २॥

सिर लंगूर लपेटि पछारा।
निज तनु प्रगटेसि मरती बारा॥
राम राम कहि छाड़ेसि प्राना।
सुनि मन हरषि चलेउ हनुमाना॥

हनुमानाने आपले शेपूट त्याच्या डोक्याला गुंडाळले आणि त्याला आपटले. मरताना त्याने आपले राक्षसी शरीर प्रकट केले. त्याने राम-राम म्हणत प्राण सोडले. त्याच्या तोंडून राम-नामाचे उच्चारण ऐकून हनुमानाला मनातून आनंद झाला व तो पुढे निघाला.॥ ३॥

देखा सैल न औषध चीन्हा।
सहसा कपि उपारि गिरि लीन्हा॥
गहि गिरि निसि नभ धावत भयऊ।
अवधपुरी ऊपर कपि गयऊ॥

त्याने वैद्यांनी सांगितलेला पर्वत पाहिला, पण औषध ओळखता येईना. तेव्हा हनुमानाने एकदम पर्वतच उपटून घेतला. पर्वत घेऊन हनुमानरात्रीच आकाशमार्गाने वेगाने निघाला आणि अयोध्यापुरीवर पोहोचला.॥ ४॥