१४ लक्ष्मण-मेघनाद-युद्ध, लक्ष्मण-मूर्च्छा

सो उठि गयउ कहत दुर्बादा।
तब सकोप बोलेउ घननादा॥
कौतुक प्रात देखिअहु मोरा।
करिहउँ बहुत कहौं का थोरा॥

माल्यवान रावणाला अद्वातद्वा बोलून उठून निघून गेला. तेव्हा मेघनाद रागाने म्हणाला, ‘उद्या सकाळी माझी करामत पहा. मी बरेच काही करीन. सांगावे तेवढे थोडेच होईल.’॥ ३॥

सुनि सुत बचन भरोसा आवा।
प्रीति समेत अंक बैठावा॥
करत बिचार भयउ भिनुसारा।
लागे कपि पुनि चहूँ दुआरा॥

पुत्राचे बोलणे ऐकून रावणाला भरवसा वाटला. त्याने मेघनादाला प्रेमाने जवळ बसविले. विचार करता-करता सकाळ झाली. वानर पुन्हा चारी दरवाजांवर जाऊन थडकले.॥ ४॥

कोपि कपिन्ह दुर्घट गढ़ु घेरा।
नगर कोलाहलु भयउ घनेरा॥
बिबिधायुध धर निसिचर धाए।
गढ़ ते पर्बत सिखर ढहाए॥

वानरांनी मोठॺा क्रोधाने दुर्गम किल्‍ल्याला घेरले. नगरामध्ये फार गोंधळ झाला. राक्षस बऱ्याच प्रकारची शस्त्रास्त्रे घेऊन धावले आणि त्यांनी किल्‍ल्यावरून पर्वतांची शिखरे टाकली.॥ ५॥

ढाहे महीधर सिखर कोटिन्ह बिबिध बिधि गोला चले।
घहरात जिमि पबिपात गर्जत जनु प्रलय के बादले॥
मर्कट बिकट भट जुटत कटत न लटत तन जर्जर भए।
गहि सैल तेहि गढ़ पर चलावहिं जहँ सो तहँ निसिचर हए॥

त्यांनी पर्वतांची कोटॺवधी शिखरे खाली टाकली. अनेक प्रकारचे गोळे मारले जाऊ लागले. ते गोळे असा गडगडाट करीत होते की जणू वज्रपातच झाला. योद्धे भिडत होते, कापले जात होते आणि जणू प्रलयकालाच्या मेघांप्रमाणे गर्जना करीत होते. प्रचंड वानर योद्धे भिडत होते आणि घायाळ होत होते. त्यांचे देह जर्जर होत होते. तरीही ते हिम्मत सोडत नव्हते व पर्वत उचलून किल्‍ल्यावर फेकत होते. राक्षस जिथल्या तिथे मारले जात होते.

मेघनाद सुनि श्रवन अस गढ़ु पुनि छेंका आइ।
उतरॺो बीर दुर्ग तें सन्मुख चल्यो बजाइ॥ ४९॥

वानरांनी किल्‍ल्याला पुन्हा वेढा घातला आहे, असे जेव्हा मेघनादाने ऐकले, तेव्हा तो वीर किल्‍ल्यावरून उतरला आणि डंका वाजवून वानरांसमोर निघाला.॥ ४९॥

कहँ कोसलाधीस द्वौ भ्राता।
धन्वी सकल लोक बिख्याता॥
कहँ नल नील दुबिद सुग्रीवा।
अंगद हनूमंत बल सींवा॥

त्याने ओरडून विचारले की,‘सर्व लोकांमध्ये प्रसिद्ध असलेले धनुर्धर कोसलाधीश दोन्ही भाऊ कुठे आहेत? नल, नील, द्विविद, सुग्रीव आणि बळाची परिसीमा असलेले अंगद व हनुमान कुठे आहेत?॥ १॥

कहाँ बिभीषनु भ्राताद्रोही।
आजु सबहि हठि मारउँ ओही॥
अस कहि कठिन बान संधाने।
अतिसय क्रोध श्रवन लगि ताने॥

भावाशी द्रोह करणारा बिभीषण कुठे आहे? आज मी सर्वांना आणि त्या दुष्टाला अवश्य मारून टाकणार’ असे म्हणून त्याने धनुष्यावर तीक्ष्ण बाण लावले आणि अत्यंत क्रोधाने धनुष्य कानांपर्यंत खेचले.॥ २॥

सर समूह सो छाड़ै लागा।
जनु सपच्छ धावहिं बहु नागा॥
जहँ तहँ परत देखिअहिं बानर।
सन्मुख होइ न सके तेहि अवसर॥

तो बाणांचे समूह सोडू लागला. जणू अनेक पंखवाले साप धावत होते. जिकडे तिकडे वानर धराशायी होऊ लागले. त्यावेळी त्याच्यासमोर कोणीही येऊ शकला नाही.॥ ३॥

जहँ तहँ भागि चले कपि रीछा।
बिसरी सबहि जुद्ध कै ईछा॥
सो कपि भालु न रन महँ देखा।
कीन्हेसि जेहि न प्रान अवसेषा॥

अस्वले व वानर जिकडे तिकडे पळू लागले. ते युद्ध करण्याची इच्छा विसरून गेले. रणभूमीवर असा एकही वानर किंवा अस्वल दिसत नव्हता की, ज्याचे केवळ प्राण वाचले आहेत.॥ ४॥

दस दस सर सब मारेसि परे भूमि कपि बीर।
सिंहनाद करि गर्जा मेघनाद बल धीर॥ ५०॥

नंतर त्याने सर्वांना दहा-दहा बाण मारले, वानरवीर जमिनीवर पडले. बलवान आणि धीर असा मेघनाद सिंहाप्रमाणे नाद करून गर्जू लागला.॥ ५०॥

देखि पवनसुत कटक बिहाला।
क्रोधवंत जनु धायउ काला॥
महासैल एक तुरत उपारा।
अति रिस मेघनाद पर डारा॥

सर्व सेना व्याकूळ झालेली पाहून पवनसुत हनुमान रागाने प्रत्यक्ष कालाप्रमाणे धावला. त्याने त्वरित एक मोठा पर्वत उपटून तो मोठॺा रागाने मेघनादावर सोडला.॥ १॥

आवत देखि गयउ नभ सोई।
रथ सारथी तुरग सब खोई॥
बार बार पचार हनुमाना।
निकट न आव मरमु सो जाना॥

पर्वत येत असल्याचे पाहून मेघनाद आकाशात उडून गेला. त्याचा रथ, सारथी आणि घोडे यांचा चुराडा झाला. हनुमान वारंवार आव्हान देत होता, परंतु मेघनाद जवळ येत नव्हता. कारण हनुमानाचे सामर्थ्य त्याला कळून चुकले होते.॥ २॥

रघुपति निकट गयउ घननादा।
नाना भाँति करेसि दुर्बादा॥
अस्त्र सस्त्र आयुध सब डारे।
कौतुकहीं प्रभु काटि निवारे॥

तेव्हा मेघनाद श्रीरघुनाथांच्या जवळ गेला आणि त्यांना अपशब्द बोलून त्याने त्यांच्यावर शस्त्रास्त्रे फेकली. प्रभूंनी सहजगत्या ती सर्व तोडून टाकली.॥ ३॥

देखि प्रताप मूढ़ खिसिआना।
करै लाग माया बिधि नाना॥
जिमि कोउ करै गरुड़ सैं खेला।
डरपावै गहि स्वल्प सपेला॥

श्रीरामांचा तो प्रताप पाहून तो मूर्ख ओशाळला आणि अनेक प्रकारच्या माया करू लागला. जसे एखाद्याने लहानसे सापाचे पिल्लू हातात धरून गरुडाला घाबरविण्याचा खेळ करावा.॥ ४॥

जासु प्रबल माया बस सिव बिरंचि बड़ छोट।
ताहि दिखावइ निसिचर निज माया मति खोट॥ ५१॥

शिव व ब्रह्मदेवांपर्यंत सर्व लहान मोठे ज्यांच्या अत्यंत बलवान मायेच्या अधीन असतात, त्यांना तो नीच बुद्धीचा निशाचर आपली माया दाखवत होता.॥ ५१॥

नभ चढ़ि बरष बिपुल अंगारा।
महि ते प्रगट होहिं जलधारा॥
नाना भाँति पिसाच पिसाची।
मारु काटु धुनि बोलहिं नाची॥

आकाशात उंच उडून तो पुष्कळ निखारे टाकू लागला. पृथ्वीतून पाण्याचे प्रवाह फुटू लागले. अनेक प्रकारचे पिशाच व पिशाचिनी नाचत-नाचत ‘मारा, कापून काढा’ असा आवाज करू लागल्या.॥ १॥

बिष्टा पूय रुधिर कच हाड़ा।
बरषइ कबहुँ उपल बहु छाड़ा॥
बरषि धूरि कीन्हेसि अँधिआरा।
सूझ न आपन हाथ पसारा॥

मेघनाद कधी विष्ठा, पू, रक्त, केस व हाडांचा वर्षाव करीत होता, तर कधी पुष्कळ दगड टाकत होता. नंतर त्याने धूळ पसरून असा अंधार केला की, स्वतःचा पसरलेला हातही दिसत नव्हता.॥ २॥

कपि अकुलाने माया देखें।
सब कर मरन बना एहि लेखें॥
कौतुक देखि राम मुसुकाने।
भए सभीत सकल कपि जाने॥

माया पाहून वानर बेचैन झाले. ते विचार करू लागले की, असे होत राहिले, तर सर्वांचे मरणच ओढवले. हे कौतुक पाहून श्रीराम हसले. सर्व वानर भयभीत झाल्याचे त्यांनी पाहिले.॥ ३॥

एक बान काटी सब माया।
जिमि दिनकर हर तिमिर निकाया॥
कृपादृष्टि कपि भालु बिलोके।
भए प्रबल रन रहहिं न रोके॥

तेव्हा श्रीरामांनी ज्याप्रमाणे सूर्य अंधाराच्या समूहास हरण करतो, त्याप्रमाणे सर्व माया एकाच बाणात मोडून काढली. त्यानंतर त्यांनी आपली कृपादृष्टी वानर-अस्वलांवर टाकली, त्यासरशी ते इतके प्रबल झाले की, युद्धात थांबविल्यावरही थांबत नव्हते.॥ ४॥

आयसु मागि राम पहिं अंगदादि कपि साथ।
लछिमन चले क्रुद्ध होइ बान सरासन हाथ॥ ५२॥

श्रीरामांची आज्ञा घेऊन अंगद इत्यादी वानरांबरोबर हाती धनुष्यबाण घेऊन लक्ष्मण क्रुद्ध होऊन निघाला.॥ ५२॥

छतज नयन उर बाहु बिसाला।
हिमगिरि निभ तनु कछु एक लाला॥
इहाँ दसानन सुभट पठाए।
नाना अस्त्र सस्त्र गहि धाए॥

त्याचे डोळे लाल झालेले होते, विशाल छाती आणि विशाल भुजा होत्या. हिमालय पर्वतासारख्या उज्ज्वल गौर वर्णावर काहीशी लाली होती. इकडे रावणानेही मोठमोठे योद्धे पाठविले. तेही अनेक शस्त्रास्त्रे घेऊन धावले.॥ १॥

भूधर नख बिटपायुध धारी।
धाए कपि जय राम पुकारी॥
भिरे सकल जोरिहि सन जोरी।
इत उत जय इच्छा नहिं थोरी॥

वानर पर्वत, नखे व वृक्षरूपी हत्यारे घेऊन ‘श्रीरामचंद्रकी जय’ असा जयघोष करीत धावले. वानर व राक्षस परस्पर भिडले. इकडे व तिकडे दोन्ही पक्षात विजयाची प्रबळ इच्छा होती.॥२॥

मुठिकन्ह लातन्ह दातन्ह काटहिं।
कपि जयसील मारि पुनि डाटहिं॥
मारु मारु धरु धरु धरु मारू।
सीस तोरि गहि भुजा उपारू॥

वानर राक्षसांना लाथा-बुक्क्या मारीत होते व दातांनी चावत होते. विजयी वानर त्यांना मार देऊन मग धाक दाखवत होते. ‘मारा, मारा, पकडा, पकडा आणि पकडून ठार मारा, डोके फोडा आणि भुजा धरून उपटून टाका.’॥ ३॥

असि रव पूरि रही नव खंडा।
धावहिं जहँ तहँ रुंड प्रचंडा॥
देखहिं कौतुक नभ सुर बृंदा।
कबहुँक बिसमय कबहुँ अनंदा॥

नऊ खंडांमध्ये असाच आवाज भरला होता. प्रचंड शिरविहीन धडे जिकडे तिकडे पळत होती. आकाशातील देव हे कौतुक पहात होते. त्यांना कधी खेद वाटत होता, तर कधी आनंद.॥ ४॥

रुधिर गाड़ भरि भरि जम्यो ऊपर धूरि उड़ाइ।
जनु अँगार रासिन्ह पर मृतक धूम रह्यो छाइ॥ ५३॥

खड्ड्यांमध्ये रक्त भरून गोठू लागले आणि त्यांच्यावर धूळ उडून पडत होती. जणू निखाऱ्यांच्या ढिगांवर राख पसरली आहे, असे ते दृश्य दिसत होते.॥ ५३॥

घायल बीर बिराजहिं कैसे।
कुसुमित किंसुक के तरु जैसे॥
लछिमन मेघनाद द्वौ जोधा।
भिरहिं परसपर करि अति क्रोधा॥

फुललेल्या पलाश वृक्षाप्रमाणे जखमी वीर शोभत होते. लक्ष्मण आणि मेघनाद हे दोन्ही योद्धे अत्यंत क्रोधाने लढत होते.॥ १॥

एकहि एक सकइ नहिं जीती।
निसिचर छल बल करइ अनीती॥
क्रोधवंत तब भयउ अनंता।
भंजेउ रथ सारथी तुरंता॥

कोणी कुणाला जिंकू शकत नव्हते. मेघनाद कपटाने व अधर्माने लढत होता. तेव्हा लक्ष्मण चिडला आणि त्याने त्वरित मेघनादाचा रथ मोडून टाकला आणि त्याच्या सारथ्याचे तुकडे तुकडे करून टाकले.॥ २॥

नाना बिधि प्रहार कर सेषा।
राच्छस भयउ प्रान अवसेषा॥
रावन सुत निज मन अनुमाना।
संकठ भयउ हरिहि मम प्राना॥

शेषावतार लक्ष्मण मेघनादावर अनेक प्रकारे प्रहार करू लागला. त्याचे फक्त प्राण उरले. रावणपुत्र मेघनादाला अंदाज आला की, आता प्राण-संकट ओढवले आहे, हा लक्ष्मण माझे प्राण घेईल.॥ ३॥

बीर घातिनी छाड़िसि साँगी।
तेजपुंज लछिमन उर लागी॥
मुरुछा भई सक्ति के लागें।
तब चलि गयउ निकट भय त्यागें॥

तेव्हा त्याने वीरघातिनी शक्ती सोडली. ती तेजःपूर्ण शक्ती लक्ष्मणाच्या छातीला लागली. शक्ती लागल्यामुळे त्याला मूर्च्छा आली. तेव्हा मेघनाद भय सोडून त्याच्या जवळ गेला.॥ ४॥

मेघनाद सम कोटि सत जोधा रहे उठाइ।
जगदाधार सेष किमि उठै चले खिसिआइ॥ ५४॥

मेघनादासारखे अगणित योद्धे त्याला उचलू लागले. परंतु जगाचा आधार असलेल्या शेष-लक्ष्मणाला ते कसे उचलणार? तेव्हा ते ओशाळून निघून गेले.’॥ ५४॥

सुनु गिरिजा क्रोधानल जासू।
जारइ भुवन चारिदस आसू॥
सक संग्राम जीति को ताही।
सेवहिं सुर नर अग जग जाही॥

शिव म्हणतात, ‘हे गिरिजा, ज्या शेषनागाच्या क्रोधाचा अग्नी चौदा भुवनांना क्षणात जाळून टाकतो आणि देव, मनुष्य आणि सर्व चराचर जीव ज्याची सेवा करतात, त्याला संग्रामामध्ये कोण जिंकू शकणार?॥ १॥

यह कौतूहल जानइ सोई।
जा पर कृपा राम कै होई॥
संध्या भइ फिरि द्वौ बाहनी।
लगे सँभारन निज निज अनी॥

ज्याच्यावर श्रीरामांची कृपा असेल, त्यालाच ही लीला समजू शकते. संध्याकाळ झाल्यावर दोन्हीकडच्या सेना परतल्या. सेनापती आपापल्या सेना सांभाळू लागले.॥ २॥

ब्यापक ब्रह्म अजित भुवनेस्वर।
लछिमन कहाँ बूझ करुनाकर॥
तब लगि लै आयउ हनुमाना।
अनुज देखि प्रभु अति दुख माना॥

व्यापक, ब्रह्म, अजेय, संपूर्ण ब्रह्मांडाचे ईश्वर आणि करुणेची खाण असणारे श्रीरामचंद्र म्हणाले, ‘लक्ष्मण कुठे आहे?’ तोपर्यंत हनुमान त्याला घेऊन आला. छोटॺा भावाला या अवस्थेत पाहून प्रभूंना दुःख झाले.॥ ३॥