०९ रावणाला पुन्हा मंदोदरीचा उपदेश

साँझ जानि दसकंधर भवन गयउ बिलखाइ।
मंदोदरीं रावनहि बहुरि कहा समुझाइ॥ ३५(ख)॥

संध्याकाळ झालेली पाहून दशग्रीव उदास होऊन महालात गेला. मंदोदरीने रावणाला पुन्हा समजावून सांगितले,॥ ३५(ख)॥

कंत समुझि मन तजहु कुमतिही।
सोह न समर तुम्हहि रघुपतिही॥
रामानुज लघु रेख खचाई।
सोउ नहिं नाघेहु असि मनुसाई॥

‘हे कांत, मनात विचार करून कुबुद्धी सोडून द्या. तुमच्यात व श्रीरघुनाथांच्यात युद्ध होणे शोभत नाही. त्यांच्या लहान भावाने एक छोटीशी रेषा काढली, तीसुद्धा तुम्ही ओलांडू शकला नाही. हे आहे तुमचे पौरुष.॥ १॥

पिय तुम्ह ताहि जितब संग्रामा।
जाके दूत केर यह कामा॥
कौतुक सिंधु नाघि तव लंका।
आयउ कपि केहरी असंका॥

हे प्रियतम, ज्यांच्या दूताचे हे कृत्य आहे, त्यांना तुम्ही संग्रामामध्ये जिंकू शकाल? सहज खेळाप्रमाणे समुद्र ओलांडून आलेला तो वानर-सिंह हनुमान तुमच्या लंकेत निर्भयपणे आला होता.॥ २॥

रखवारे हति बिपिन उजारा।
देखत तोहि अच्छ तेहिं मारा॥
जारि सकल पुर कीन्हेसि छारा।
कहाँ रहा बल गर्ब तुम्हारा॥

रखवालदारांना मारून त्याने अशोकवन उध्वस्त केले. पहाता-पहाता त्याने अक्षकुमाराला ठार मारले आणि संपूर्ण नगर जाळून खाक केले. त्यावेळी तुमच्या बळाचा गर्व कुठे गेला होता?॥ ३॥

अब पति मृषा गाल जनि मारहु।
मोर कहा कछु हृदयँ बिचारहु॥
पति रघुपतिहि नृपति जनि मानहु।
अग जग नाथ अतुलबल जानहु॥

आता हे स्वामी, खोटी घमेंड धरू नका. माझ्या म्हणण्यावर मनात काही विचार करा. हे नाथ, श्रीरघुनाथांना नुसता राजा समजू नका; तर ते चराचराचे स्वामी आणि अतुलनीय बलवान आहेत, हे लक्षात ठेवा.॥ ४॥

बान प्रताप जान मारीचा।
तासु कहा नहिं मानेहि नीचा॥
जनक सभाँ अगनित भूपाला।
रहे तुम्हउ बल अतुल बिसाला॥

श्रीरामांच्या बाणाचा प्रताप तर त्या मारीचाला चांगलाच माहीत होता. परंतु तुम्ही त्याचे ऐकले नाही. त्याच्या सांगण्याची अवहेलना केली. जनकाच्या सभेत अगणित राजे होते, तेथे विशाल आणि अतुलनीय बळाचे असे तुम्ही होता.॥ ५॥

भंजि धनुष जानकी बिआही।
तब संग्राम जितेहु किन ताही॥
सुरपति सुत जानइ बल थोरा।
राखा जिअत आँखि गहि फोरा॥

तेथे शिवधनुष्य मोडून श्रीरामांनी जानकीला वरले, तेव्हा तुम्ही त्यांना युद्धात का जिंकले नाही? इंद्रपुत्र जयंताला त्यांचे बळ काहीसे ठाऊक होते. श्रीरामांनी त्याचा फक्त एक डोळा फोडून टाकला आणि त्याला जिवंत सोडले.॥ ६॥

सूपनखा कै गति तुम्ह देखी।
तदपि हृदयँ नहिं लाज बिसेषी॥

शूर्पणखेची दशा तर तुम्ही पाहिलीच आहे. तरीही तुमच्या मनाला श्रीरामांशी लढण्याचा विचार करताना काही लाज वाटत नाही!॥ ७॥

बधि बिराध खर दूषनहि लीलाँ हत्यो कबंध।
बालि एक सर मारॺो तेहि जानहु दसकंध॥ ३६॥

ज्यांनी विराध आणि खर-दूषणाला मारून लीलया कबंधालाही मारून टाकले आणि ज्यांनी बालीला एकाच बाणात मारले, हे दशानन, तुम्ही त्यांचे महत्त्व ध्यानात घ्या.॥ ३६॥

जेहिं जलनाथ बँधायउ हेला।
उतरे प्रभु दल सहित सुबेला॥
कारुनीक दिनकर कुल केतू।
दूत पठायउ तव हित हेतू॥

ज्यांनी सहजासहजी समुद्राला बांध घातला आणि जे प्रभू सेनेसह सुवेळ पर्वतावर उतरले, त्या सूर्यकुलाचे ध्वजस्वरूप असलेल्या करुणामय भगवंतांनी तुमच्या कल्याणासाठीच दूत पाठविला.॥ १॥

सभा माझ जेहिं तव बल मथा।
करि बरूथ महुँ मृगपति जथा॥
अंगद हनुमत अनुचर जाके।
रन बाँकुरे बीर अति बाँके॥

भर सभेमध्ये येऊन ज्याप्रमाणे हत्तींच्या झुंडीत येऊन सिंह त्यांना छिन्न-भिन्न करतो, त्याप्रमाणे ज्याने तुमचे बल घुसळून टाकले, तो रणामध्ये बहादूर व महान वीर असलेला अंगद आणि हनुमान हे ज्यांचे सेवक आहेत,॥ २॥

तेहि कहँ पिय पुनि पुनि नर कहहू।
मुधा मान ममता मद बहहू॥
अहह कंत कृत राम बिरोधा।
काल बिबस मन उपज न बोधा॥

पतिराज! त्यांना तुम्ही वारंवार मनुष्य म्हणता! तुम्ही उगाच मान, ममता आणि मद यांचे ओझे वाहात आहात. हे प्रियतम, तुम्ही श्रीरामांना विरोध केला आणि काळाच्या पूर्ण दाढेत असल्यामुळे तुमच्या मनात अजूनही ज्ञान उत्पन्न होत नाही.॥ ३॥

काल दंड गहि काहु न मारा।
हरइ धर्म बल बुद्धि बिचारा॥
निकट काल जेहि आवत साईं।
तेहि भ्रम होइ तुम्हारिहि नाईं॥

काल हा काठी घेऊन कुणाला मारत नाही. तो धर्म, बल, बुद्धी आणि विचार हिरावून घेतो. हे स्वामी, मरणाची वेळ जवळ आल्यावर, त्याला तुमच्यासारखाच भ्रम होत असतो.॥ ४॥

दुइ सुत मरे दहेउ पुर अजहुँ पूर पिय देहु।
कृपासिंधु रघुनाथ भजि नाथ बिमल जसु लेहु॥ ३७॥

तुमचे दोन पुत्र मारले गेले आणि नगर जळून गेले. झाले ते झाले. हे प्रियतम! अजून तरी ही चूक सुधारा. श्रीरामांशी वैर सोडून द्या आणि हे नाथ, कृपेचे समुद्र असलेल्या श्रीरघुनाथांना भजून निर्मल कीर्ती प्राप्त करा.’॥ ३७॥

नारि बचन सुनि बिसिख समाना।
सभाँ गयउ उठि होत बिहाना॥
बैठ जाइ सिंघासन फूली।
अति अभिमान त्रास सब भूली॥

पत्नीचे बाणासमान बोचणारे बोलणे ऐकूनही सकाळ होताच रावण सभेमध्ये गेला आणि निर्भयपणे अत्यंत गर्वाने सिंहासनावर जाऊन बसला.॥ १॥