०७ मंदोदरीकडून राममहिमा-वर्णन

सयन करहु निज निज गृह जाई।
गवने भवन सकल सिर नाई॥
मंदोदरी सोच उर बसेऊ।
जब ते श्रवनपूर महि खसेऊ॥

आपापल्या घरी जाऊन निवांत झोपा. घाबरायचे कारण नाही.’ तेव्हा सर्वजण वाकून नमस्कार करून घरी गेले. जेव्हा कर्णफुले खाली पडली, तेव्हापासून मंदोदरीच्या मनाला चिंतेने घेरले.॥ ३॥

सजल नयन कह जुग कर जोरी।
सुनहु प्रानपति बिनती मोरी॥
कंत राम बिरोध परिहरहू।
जानि मनुज जनि हठ मन धरहू॥

डोळ्यांत पाणी आणून व दोन्ही हात जोडून ती रावणाला म्हणाली, ‘हे प्राणनाथ, माझी विनंती ऐका. हे प्रियतम, श्रीरामांशी वैर धरू नका. त्यांना मनुष्य समजून मनात दुराग्रह धरून राहू नका.॥ ४॥

बिस्वरूप रघुबंस मनि करहु बचन बिस्वासु।
लोक कल्पना बेद कर अंग अंग प्रति जासु॥ १४॥

माझ्या या बोलण्यावर विश्वास ठेवा की, ते रघुकुलश्रेष्ठ श्रीरामचंद्र हे विश्वरूप आहेत. त्यांच्या अंगाअंगामध्ये लोक असल्याचे वेदांनी सांगितले आहे.॥ १४॥

पद पाताल सीस अज धामा।
अपर लोक अँग अँग बिश्रामा॥
भृकुटि बिलास भयंकर काला।
नयन दिवाकर कच घन माला॥

पाताळ हे विश्वरूप भगवंताचे चरण आहेत. ब्रह्मलोक शिर आहे. त्यांच्या इतर अंगांमध्ये भिन्न भिन्न लोक वसतात. भयंकर काल हा त्यांच्या भुवयांचा इशारा आहे. सूर्य हा त्यांचे नेत्र आहे. आणि मेघ हे त्यांचे केस आहेत.॥ १॥

जासु घ्रान अस्विनीकुमारा।
निसि अरु दिवस निमेष अपारा॥
श्रवन दिसा दस बेद बखानी।
मारुत स्वास निगम निज बानी॥

अश्विनीकुमार हे त्यांचे नाक आहे, रात्र व दिवस हे त्यांची अपार डोळ्यांची उघडझाप आहे. दाही दिशा हे कान आहेत, वेदांनी असेच सांगितले आहे. वायू त्यांचा श्वास आहे, आणि वेद ही त्यांची वाणी आहे.॥ २॥

अधर लोभ जम दसन कराला।
माया हास बाहु दिगपाला॥
आनन अनल अंबुपति जीहा।
उतपति पालन प्रलय समीहा॥

लोभ हा त्यांचे ओठ आहेत, यमराज ही त्यांची भयानक दंतपंक्ती आहे. माया हे त्यांचे हास्य आहे. दिक्पाल हे त्यांच्या भुजा आहेत. अग्नी हा मुख आहे, वरुण जीभ आहे. उत्पत्ती, पालन व प्रलय हे त्यांची क्रिया आहेत.॥ ३॥

रोम राजि अष्टादस भारा।
अस्थि सैल सरिता नस जारा॥
उदर उदधि अधगो जातना।
जगमय प्रभु का बहु कलपना॥

अठरा प्रकारच्या असंख्य वनस्पती त्यांच्या रोमावली आहेत. पर्वत हे अस्थी आहेत. नद्या या नाडॺांचे जाळे आहेत. समुद्र पोट आहे आणि उत्सर्जक इंद्रिये हे नरक आहेत. अशाप्रकारे प्रभू विश्वरूप आहेत. जास्त ऊहापोह कशाला करायचा?॥ ४॥

अहंकार सिव बुद्धि अज मन ससि चित्त महान।
मनुज बास सचराचर रूप राम भगवान॥ १५(क)॥

शिव हे ज्यांचा अहंकार आहे, ब्रह्मदेव बुद्धी आहे, चंद्र मन आहे आणि विष्णू हे त्यांचे चित्त आहे, त्या चराचररूप असलेल्या श्रीरामांनी मनुष्यरूपामध्ये निवास केला आहे.॥ १५(क)॥

अस बिचारि सुनु प्रानपति प्रभु सन बयरु बिहाइ।
प्रीति करहु रघुबीर पद मम अहिवात न जाइ॥ १५(ख)॥

हे प्राणनाथ, विचार करून प्रभूंशी वैर सोडून द्या आणि श्रीरघुनाथांच्या चरणांवर प्रेम करा. त्यामुळे माझे सौभाग्य टिकेल.’॥ १५(ख)॥

बिहँसा नारि बचन सुनि काना।
अहो मोह महिमा बलवाना॥
नारि सुभाउ सत्य सब कहहीं।
अवगुन आठ सदा उर रहहीं॥

पत्नीचे बोलणे ऐकून रावण खूप हसला. आणि म्हणाला, ‘अग, अज्ञानाचा महिमा अगाध आहे. स्त्रीच्या हृदयात आठ अवगुण नेहमी असतात, असे जे स्त्री-स्वभावाबद्दल म्हटले जाते, ते सत्य आहे.॥ १॥

साहस अनृत चपलता माया।
भय अबिबेक असौच अदाया॥
रिपु कर रूप सकल तैं गावा।
अति बिसाल भय मोहि सुनावा॥

साहस, असत्य, चंचलता, कपट, भय, मूर्खपणा, अपवित्रता आणि निर्दयपणा. तू शत्रूच्या विराट रूपाचे वर्णन केलेस आणि मला मोठे भय दाखविलेस.॥ २॥

सो सब प्रिया सहज बस मोरें।
समुझि परा प्रसाद अब तोरें॥
जानिउँ प्रिया तोरि चतुराई।
एहि बिधि कहहु मोरि प्रभुताई॥

हे प्रिये, हे सर्व चराचर विश्व स्वभावतः माझ्याच अधीन आहे. तुझ्यामुळे मला हे आता समजले. हे प्रिये, तुझे चातुर्य मला समजले. तू या निमित्ताने माझ्या प्रभुतेचे वर्णन करीत आहेस.॥ ३॥

तव बतकही गूढ़ मृगलोचनि।
समुझत सुखद सुनत भय मोचनि॥
मंदोदरि मन महुँ अस ठयऊ।
पियहि काल बस मतिभ्रम भयऊ॥

हे मृगनयने, तुझे बोलणे गूढ आहे. समजून आल्यावर सुखद आहेआणि ऐकल्यावर भय-मुक्त करणारे आहे.’ मग मंदोदरीला मनातून खात्री पटली की, कालवश झाल्यामुळे पतीला बुद्धिभ्रम झाला आहे.॥ ४॥

एहि बिधि करत बिनोद बहु प्रात प्रगट दसकंध।
सहज असंक लंकपति सभाँ गयउ मद अंध॥ १६(क)॥

रावण अशाप्रकारे अज्ञानामुळे अनेक विनोद करीत असतानाच सकाळ झाली. तेव्हा मूलतः निर्भय व घमेंडीने अंधळा झालेला रावण सभेत गेला.॥ १६(क)॥

फूलइ फरइ न बेत जदपि सुधा बरषहिं जलद।
मूरुख हृदयँ न चेत जौं गुर मिलहिं बिरंचि सम॥ १६(ख)॥

मेघ जरी अमृतासारखी वर्षा करतात, तरी वेत काही फुलत-फळत नाही. त्याचप्रमाणे ब्रह्मदेवासारखा ज्ञानी गुरू जरी भेटला, तरी मूर्खाच्या हृदयात ज्ञानाचा प्रकाश पडत नाही.॥ १६(ख)॥