०४ रावणाला पुन्हा मंदोदरीचा उपदेश, रावण-प्रहस्त-संवाद

बाँध्यो बननिधि नीरनिधि जलधि सिंधु बारीस।
सत्य तोयनिधि कंपति उदधि पयोधि नदीस॥ ५॥

‘वननिधी, नीरनिधी, जलधी, सिंधू, वारीश, तोयनिधी, कंपती, उदधी, पयोधी, नदीश याला खरोखरच बांधले आहे?’॥ ५॥

निज बिकलता बिचारि बहोरी।
बिहँसि गयउ गृह करि भय भोरी॥
मंदोदरीं सुन्यो प्रभु आयो।
कौतुकहीं पाथोधि बँधायो॥

मग आपली व्याकुळता जाणून वर वर हसत, भय विसरून रावण महालात गेला. जेव्हा मंदोदरीने हे ऐकले की, प्रभू रामचंद्र आले आहेत आणि सहजासहजी समुद्राला बांध घातला आहे,॥ १॥

कर गहि पतिहि भवन निज आनी।
बोली परम मनोहर बानी॥
चरन नाइ सिरु अंचलु रोपा।
सुनहु बचन पिय परिहरि कोपा॥

तेव्हा ती पतीचा हात पकडून आपल्या महालात घेऊन गेली आणि मधुर वाणीने म्हणाली. ती त्याचे पाय धरून पदर पसरून म्हणाली, ‘हे प्रियतम, क्रोध सोडून माझे म्हणणे ऐका.॥ २॥

नाथ बयरु कीजे ताही सों।
बुधि बल सकिअ जीति जाही सों॥
तुम्हहि रघुपतिहि अंतर कैसा।
खलु खद्योत दिनकरहि जैसा॥

हे नाथ, ज्याला बुद्धी व बळाने जिंकता येईल त्याच्याशीच वैर करावे. पण तुमच्यात आणि श्रीरघुनाथ यांच्यात अंतर आहे, ते काजवा व सूर्याप्रमाणे.॥ ३॥

अति बल मधु कैटभ जेहिं मारे।
महाबीर दितिसुत संघारे॥
जेहिं बलि बाँधि सहसभुज मारा।
सोइ अवतरेउ हरन महि भारा॥

ज्यांनी विष्णुरूपाने अत्यंत बलवान अशा मधू व कैटभ दैत्यांना मारले आणि वराह व नृसिंहरूपाने महान शूर, दितीचे पुत्र हिरण्याक्ष व हिरण्यकशिपू यांचा संहार केला, ज्यांनी वामनरूपाने बलीला बांधून टाकले आणि परशुरामरूपाने सहस्रबाहूला मारले, तेच भगवान पृथ्वीचा भार हरण करण्यासाठी रामरूपाने प्रकट झाले आहेत.॥ ४॥

तासु बिरोध न कीजिअ नाथा।
काल करम जिव जाकें हाथा॥

ज्यांच्या अधीन काल, कर्म व जीव आहेत, हे नाथ, त्यांचा विरोध पत्करू नका.॥ ५॥

रामहि सौंपि जानकी नाइ कमल पद माथ।
सुत कहुँ राज समर्पि बन जाइ भजिअ रघुनाथ॥ ६॥

श्रीरामांना शरण जाऊन त्यांना जानकी समर्पण करा आणि तुम्ही पुत्राला राज्य देऊन, वनात जाऊन श्रीरामांचे भजन करा.॥ ६॥

नाथ दीनदयाल रघुराई।
बाघउ सनमुख गएँ न खाई॥
चाहिअ करन सो सब करि बीते।
तुम्ह सुर असुर चराचर जीते॥

हे नाथ, श्रीरघुनाथ हे दीनांवर दया करणारे आहेत. शरण गेल्यावर वाघसुद्धा खात नाही. तुम्हांला जे काही करायचे होते, ते तुम्ही केलेले आहे. तुम्ही देव, राक्षस व चराचर सर्वांना जिंकले आहे.॥ १॥

संत कहहिं असि नीति दसानन।
चौथेंपन जाइहि नृप कानन॥
तासु भजनु कीजिअ तहँ भर्ता।
जो कर्ता पालक संहर्ता॥

हे नाथ!, वृद्धापकाळी राजाने वनात जायला हवे, अशी नीती संत सांगतात. वनात तुम्ही सृष्टीची रचना, पालन व संहार करणाऱ्या श्रीरामांचे भजन करावे.॥ २॥

सोइ रघुबीर प्रनत अनुरागी।
भजहु नाथ ममता सब त्यागी॥
मुनिबर जतनु करहिं जेहि लागी।
भूप राजु तजि होहिं बिरागी॥

हे नाथ, तुम्ही विषयांची सर्व ममता सोडून शरणागतावर प्रेम करणाऱ्या भगवंतांचे भजन करा. ज्यांच्यासाठी श्रेष्ठ मुनी साधना करतात आणि राजेसुद्धा राज्य सोडून वैरागी होतात,॥ ३॥

सोइ कोसलाधीस रघुराया।
आयउ करन तोहि पर दाया॥
जौं पिय मानहु मोर सिखावन।
सुजसु होइ तिहुँ पुर अति पावन॥

तेच कोसलाधीश श्रीरघुनाथ तुमच्यावर दया करण्यास आले आहेत. हे प्रियतम, जर तुम्ही माझे म्हणणे मान्य कराल, तर तुमची अत्यंत पवित्र व सुंदर कीर्ती तिन्ही लोकी पसरेल.’॥ ४॥

अस कहि नयन नीर भरि गहि पद कंपित गात।
नाथ भजहु रघुनाथहि अचल होइ अहिवात॥ ७॥

असे म्हणत नेत्रांमधून अश्रू ढाळत आणि पतीचे चरण धरून थरथरा कापत असलेल्या मंदोदरीने म्हटले, ‘हे नाथ, श्रीरघुनाथांचे भजन करा. त्यामुळे माझे सौभाग्य अखंड राहील.’॥ ७॥

तब रावन मयसुता उठाई।
कहै लाग खल निज प्रभुताई॥
सुनु तैं प्रिया बृथा भय माना।
जग जोधा को मोहि समाना॥

तेव्हा मंदोदरीला उठवून तो दुष्ट तिला आपली महती सांगू लागला, ‘हे प्रिये, तू विनाकारण भीती बाळगतेस. माझ्यासारखा योद्धा जगात कोण आहे, ते सांग.॥ १॥

बरुन कुबेर पवन जम काला।
भुजबल जितेउँ सकल दिगपाला॥
देव दनुज नर सब बस मोरें।
कवन हेतु उपजा भय तोरें॥

वरुण, कुबेर, वायू, यमराज इत्यादी दिक्पालांना व कालालाही मी आपल्या भुजबलाने जिंकले आहे. देव, दानव, मनुष्य सर्व माझ्या अधीन आहेत. मग तुला ही भीती का वाटते?’॥ २॥

नाना बिधि तेहि कहेसि बुझाई।
सभाँ बहोरि बैठ सो जाई॥
मंदोदरीं हृदयँ अस जाना।
काल बस्य उपजा अभिमाना॥

मंदोदरीने पुष्कळ प्रकारे समजावून सांगितले, तरी रावणाने तिचेकाही ऐकले नाही. मग तो सभेत जाऊन बसला. मंदोदरीला कळून चुकले की, कालाच्या अधीन असल्यामुळे पतीला अभिमान झालेला आहे.॥ ३॥

सभाँ आइ मंत्रिन्ह तेहिं बूझा।
करब कवन बिधि रिपु सैं जूझा॥
कहहिं सचिव सुनु निसिचर नाहा।
बार बार प्रभु पूछहु काहा॥
कहहु कवन भय करिअ बिचारा।
नर कपि भालु अहार हमारा॥

सभेत आल्यावर रावणाने मंत्र्यांना विचारले की, शत्रूबरोबर कशाप्रकारे युद्ध करावे? मंत्री म्हणाले, ‘हे राक्षसराज! ऐका. आपण हे वारंवार काय विचारता? सांगा तरी, असे कोणते मोठे भय उत्पन्न झाले आहे की,ज्याचा विचार करावा? मनुष्य व वानर हे तर आपले भोजन आहेत.’॥ ४-५॥

सब के बचन श्रवन सुनि कह प्रहस्त कर जोरि।
नीति बिरोध न करिअ प्रभु मंत्रिन्ह मति अति थोरि॥ ८॥

सर्वांचे ऐकल्यावर रावण-पुत्र प्रहस्त हात जोडून म्हणू लागला, ‘हे प्रभू, नीतीविरुद्ध काहीही करू नये. मंत्र्यांना अक्कल फारच थोडी आहे.॥ ८॥

कहहिं सचिव सठ ठकुर सोहाती।
नाथ न पूर आव एहि भाँती॥
बारिधि नाघि एक कपि आवा।
तासु चरित मन महुँ सबु गावा॥

हे सर्वजण खुशामत करणारे मंत्री तोंड देखले बोलणारे आहेत. बाबा! अशा गोष्टींनी काही होणार नाही. एकच वानर समुद्र ओलांडून आला होता, त्याचे चरित्र सर्व लोक अजुनी मनातल्या मनात गात आहेत.॥ १॥

छुधा न रही तुम्हहि तब काहू।
जारत नगरु कस न धरि खाहू॥
सुनत नीक आगें दुख पावा।
सचिवन अस मत प्रभुहि सुनावा॥

वानर हे जर तुमचे भोजन आहे, तर मग त्यावेळी तुमच्यापैकी कुणाला भूक लागली नव्हती काय? तो नगर जाळत होता, तेव्हा त्याला पकडून का खाल्ले नाही? या मंत्र्यांनी तुम्हांला असा सल्ला दिला आहे की, जो ऐकायला चांगला परंतु परिणामी दुःखदायक.॥ २॥

जेहिं बारीस बँधायउ हेला।
उतरेउ सेन समेत सुबेला॥
सो भनु मनुज खाब हम भाई।
बचन कहहिं सब गाल फुलाई॥

ज्याने सहजासहजी समुद्राला बांध घातला आणि जो सेनेसह सुवेळ पर्वतावर येऊन ठेपला आहे, तो काय मनुष्य आहे? बंधूंनो, सांगा. त्याला आम्ही काय खाऊ शकू? सांगा ना. सर्वजण वेडॺाप्रमाणे वटवट करीत आहात ते.॥ ३॥

तात बचन मम सुनु अति आदर।
जनि मन गुनहु मोहि करि कादर॥
प्रिय बानी जे सुनहिं जे कहहीं।
ऐसे नर निकाय जग अहहीं॥

हे तात, माझे बोलणे नीट लक्ष देऊन ऐका. मला मनातून भित्रा समजू नका. जगात अशी माणसे ढिगाने आहेत की, जी गोड वाटणाऱ्या गोष्टी ऐकत व बोलत असतात.॥ ४॥

बचन परम हित सुनत कठोरे।
सुनहिं जे कहहिं ते नर प्रभु थोरे॥
प्रथम बसीठ पठउ सुनु नीती।
सीता देइ करहु पुनि प्रीती॥

हे प्रभो, ऐकण्यास कठोर व परिणामी परम हितकारी बोलणे, जे बोलतात व ऐकून घेतात, अशी माणसे फारच थोडी असतात. राजनीती सांगते ते ऐकून घ्या आणि त्याप्रमाणे प्रथम दूत पाठवा आणि सीतेला सोपवून श्रीरामांशी समेट करा.॥ ५॥

नारि पाइ फिरि जाहिं जौं तौ न बढ़ाइअ रारि।
नाहिं त सन्मुख समर महि तात करिअ हठि मारि॥ ९॥

जर पत्नी मिळाल्यावर ते परत जात असतील तर विनाकारण भांडण वाढवू नका. नाही तर मग हे तात, युद्धभूमीवर समोरासमोर निश्चितपणे युद्धकरा.॥ ९॥

यह मत जौं मानहु प्रभु मोरा।
उभय प्रकार सुजसु जग तोरा॥
सुत सन कह दसकंठ रिसाई।
असि मति सठ केहिं तोहि सिखाई॥

हे प्रभो, जर तुम्ही माझे मत मानाल तर, जगात दोन्ही प्रकारे तुमची कीर्ती होईल.’ रावण रागाने पुत्राला म्हणाला, ‘अरे मूर्खा, तुला असली बुद्धी कुणी शिकविली?॥ १॥

अबहीं ते उर संसय होई।
बेनुमूल सुत भयहु घमोई॥
सुनि पितु गिरा परुष अति घोरा।
चला भवन कहि बचन कठोरा॥

आतापासून तुझ्या मनात भय उत्पन्न झाले? हे पुत्रा, तू तर वेळूच्या मुळाशी लागलेली कीड झालास.’ पित्याची अत्यंत भयंकर व कठोर वाणी ऐकून प्रहस्त स्पष्टपणे असे म्हणत घरी गेला की,॥ २॥

हित मत तोहि न लागत कैसें।
काल बिबस कहुँ भेषज जैसें॥
संध्या समय जानि दससीसा।
भवन चलेउ निरखत भुज बीसा॥

‘हिताचा सल्ला तुम्हांला मानवत नाही; ज्याप्रमाणे मरणाच्या दारी असलेल्या रोग्याला औषध आवडत नाही.’ संध्याकाळ झाल्याचे पाहून रावणही आपल्या वीस भुजांकडे पहात महालाकडे गेला.॥ ३॥

लंका सिखर उपर आगारा।
अति बिचित्र तहँ होइ अखारा॥
बैठ जाइ तेहिं मंदिर रावन।
लागे किंनर गुन गन गावन॥

लंकेच्या शिखरावर एक अत्यंत सुंदर महाल होता. तेथे नाच-गाण्याचा अड्डा जमे. रावण त्या महालात जाऊन बसला. किन्नर त्याचे गुण-गान करू लागले.॥ ४॥

बाजहिं ताल पखाउज बीना।
नृत्य करहिं अपछरा प्रबीना॥

टाळ, मृदंग आणि वीणा ही वाद्ये वाजत होती. नृत्यात प्रवीण असलेल्या अप्सरा नाचत होत्या.॥ ५॥

सुनासीर सत सरिस सो संतत करइ बिलास।
परम प्रबल रिपु सीस पर तद्यपि सोच न त्रास॥ १०॥

रावण शेकडो इंद्रांप्रमाणे नित्य भोग-विलास करीत होता. श्रीरामांसारखा अत्यंत प्रबळ शत्रू डोक्यावर होता, परंतु त्याला त्याची चिंता किंवा भीती नव्हती.॥ १०॥