१७ रावण-दूत शुक येणे

सुनु कपीस लंकापति बीरा।
केहि बिधि तरिअ जलधि गंभीरा॥
संकुल मकर उरग झष जाती।
अति अगाध दुस्तर सब भाँती॥

‘हे वीर वानरराज सुग्रीव व लंकापती बिभीषण, ऐका. या खोल समुद्रास कसे ओलांडायचे? अनेक प्रकारच्या मगरी, साप आणि मासे यांनी भरलेला हा अथांग सागर उल्लंघून जाण्यास फार कठीण आहे.’॥ ३॥

कह लंकेस सुनहु रघुनायक।
कोटि सिंधु सोषक तव सायक॥
जद्यपि तदपि नीति असि गाई।
बिनय करिअ सागर सन जाई॥

बिभीषण म्हणाला, ‘हे रघुनाथ, जरी आपला एक बाणसुद्धा कोटॺवधी समुद्रांना शोषून घेऊ शकतो, परंतु नीती असे सांगते की, प्रथम जाऊन समुद्राला विनंती करावी, हे योग्य.॥ ४॥

प्रभु तुम्हार कुलगुर जलधि कहिहि उपाय बिचारि।
बिनु प्रयास सागर तरिहि सकल भालु कपि धारि॥ ५०॥

हे प्रभू, समुद्र तुमच्या कुळाचा पूर्वज आहे. तो विचार करून उपाय सांगेल. मग अस्वले व वानरांची सेना विनासायास समुद्रापलीकडे जाऊ शकेल.’॥ ५०॥

सखा कही तुम्ह नीकि उपाई।
करिअ दैव जौं होइ सहाई॥
मंत्र न यह लछिमन मन भावा।
राम बचन सुनि अति दुख पावा॥

श्रीरामांनी म्हटले, ‘हे मित्रा, तू चांगला उपाय सांगितलास. जर दैव सहाय्यक असेल, तर हाच उपाय करावा.’ हा सल्ला लक्ष्मणाला आवडला नाही. श्रीरामांचे बोलणे ऐकून तर त्याला फार दुःख झाले.॥ १॥

नाथ दैव कर कवन भरोसा।
सोषिअ सिंधु करिअ मन रोसा॥
कादर मन कहुँ एक अधारा।
दैव दैव आलसी पुकारा॥

लक्ष्मण म्हणाला, ‘हे नाथ, दैवाचा काय भरवसा. मनात राग आणा आणि समुद्र शोषुन टाका. दैव हे भित्र्या मनाचे एक समाधान आहे. आळशी लोकच दैव, दैव असे म्हणत बसतात.’॥ २॥

सुनत बिहसि बोले रघुबीरा।
ऐसेहिं करब धरहु मन धीरा॥
अस कहि प्रभु अनुजहि समुझाई।
सिंधु समीप गए रघुराई॥

हे ऐकून श्रीरघुवीर हसत म्हणाले, ‘असेच करू. मनात धीर धर.’ असे म्हणून भावाला समजावून प्रभू रघुनाथ समुद्राजवळ गेले.॥ ३॥

प्रथम प्रनाम कीन्ह सिरु नाई।
बैठे पुनि तट दर्भ डसाई॥
जबहिं बिभीषन प्रभु पहिं आए।
पाछें रावन दूत पठाए॥

त्यांनी प्रथमतः मस्तक नमवून समुद्राला प्रणाम केला. मग किनाऱ्यावर कुश पसरून त्यावर बसले. इकडे ज्यावेळी बिभीषण प्रभूंकडे आला होता, त्याचवेळी रावणाने आपले दूत त्याच्यामागे पाठविले होते.॥ ४॥

सकल चरित तिन्ह देखे धरें कपट कपि देह।
प्रभु गुन हृदयँ सराहहिं सरनागत पर नेह॥ ५१॥

कपटाने त्यांनी वानर-रूप धारण करून सर्व लीला पाहिल्या. ते आपल्या मनात प्रभूंच्या गुणांची व शरणागतावरील त्यांच्या प्रेमाची प्रशंसा करू लागले.॥ ५१॥

प्रगट बखानहिं राम सुभाऊ।
अति सप्रेम गा बिसरि दुराऊ॥
रिपु के दूत कपिन्ह तब जाने।
सकल बाँधि कपीस पहिं आने॥

नंतर उघडपणेही ते मोठॺा प्रेमाने श्रीरामांच्या स्वभावाचा मोठेपणा वर्णन करू लागले. ते आपले सोंग विसरून गेले. तेव्हा वानरांना कळलेकी, हे शत्रूचे दूत आहेत आणि ते त्यांना बांधून सुग्रीवाकडे घेऊन आले.॥ १॥

कह सुग्रीव सुनहु सब बानर।
अंग भंग करि पठवहु निसिचर॥
सुनि सुग्रीव बचन कपि धाए।
बाँधि कटक चहु पास फिराए॥

सुग्रीव म्हणाला, ‘वानरांनो, या राक्षसांची हाडे मोडून यांना परत पाठवा.’ सुग्रीवाचे बोलणे ऐकून वानर धावले. दूतांना बांधून त्यांनी सैन्यामधून त्यांची धिंड काढली.॥ २॥

बहु प्रकार मारन कपि लागे।
दीन पुकारत तदपि न त्यागे॥
जो हमार हर नासा काना।
तेहि कोसलाधीस कै आना॥

वानर त्यांना खूप प्रकारे मारू लागले. ते दीनवाणे होऊन ओरडत होते, तरीही वानरांनी त्यांना सोडले नाही. तेव्हा त्या दूतांनी ओरडून सांगितले की, ‘जो आमचे कान-नाक कापेल, त्याला कोसलाधीश श्रीरामांची शपथ आहे.’॥ ३॥

सुनि लछिमन सब निकट बोलाए।
दया लागि हँसि तुरत छोड़ाए॥
रावन कर दीजहु यह पाती।
लछिमन बचन बाचु कुलघाती॥

हे ऐकताच लक्ष्मणाने सर्व वानरांना जवळ बोलावले. त्याला दया आली. त्यामुळे त्याने हसून त्या राक्षसांना लगेच सोडविले. तो त्यांना म्हणाला, ‘रावणाच्या हाती ही चिठ्ठी द्या आणि सांगा की, हे कुलघातका, लक्ष्मणाचा निरोप वाच.॥ ४॥

कहेहु मुखागर मूढ़ सन मम संदेसु उदार।
सीता देइ मिलहु न त आवा कालु तुम्हार॥ ५२॥

मग त्या मूर्ख रावणाला माझा तोंडी कृपापूर्ण निरोप द्या की, सीतेला परत देऊन श्रीरामांना भेट, नाही तर तुझा काळ आला आहे, असे समज.’॥ ५२॥

तुरत नाइ लछिमन पद माथा।
चले दूत बरनत गुन गाथा॥
कहत राम जसु लंकाँ आए।
रावन चरन सीस तिन्ह नाए॥

लक्ष्मणाच्या पाया पडून व श्रीरामांच्या गुणांची कथा वर्णन करीत ते दूत त्वरित निघाले. श्रीरामांची कीर्ती गात ते लंकेत आले आणि त्यांनी रावणाच्या पायांवर मस्तक टेकविले.॥ १॥

बिहसि दसानन पूँछी बाता।
कहसि न सुक आपनि कुसलाता॥
पुनि कहु खबरि बिभीषन केरी।
जाहि मृत्यु आई अति नेरी॥

रावणाने हसून विचारले, ‘अरे शुका, आपली खुशाली का सांगत नाहीस? नंतर बिभीषणाची वार्ता सांग. कारण मृत्यू अगदी त्याच्या जवळ आला आहे.॥ २॥

करत राज लंका सठ त्यागी।
होइहि जव कर कीट अभागी॥
पुनि कहु भालु कीस कटकाई।
कठिन काल प्रेरित चलि आई॥

लंकेत राज्य करीत असताना तो मूर्ख लंका सोडून गेला. तो अभागी आता धान्यातला किडा होईल. (नर-वानरांच्याबरोबर तोही मारला जाईल.) नंतर अस्वले व वानरांच्या सेनेची स्थिती सांग, जी कठीण काळाच्या प्रेरणेने मरण्यासाठी येथे आली आहेत.॥ ३॥

जिन्ह के जीवन कर रखवारा।
भयउ मृदुल चित सिंधु बिचारा॥
कहु तपसिन्ह कै बात बहोरी।
जिन्ह के हृदयँ त्रास अति मोरी॥

आणि ज्यांच्या जीवनाचा रक्षक कोमल चित्ताचा बिचारा समुद्र झाला आहे. तो नसता तर आतापर्यंत राक्षसांनी त्यांना मारून टाकले असते. नंतर त्या तपस्व्यांची वार्ता सांग, ज्यांच्या मनात माझी मोठी भीती आहे.॥ ४॥