१२ सुग्रीव-भेट, श्रीराम-हनुमान भेट

चलत महाधुनि गर्जेसि भारी।
गर्भ स्रवहिं सुनि निसिचर नारी॥
नाघि सिंधु एहि पारहि आवा।
सबद किलिकिला कपिन्ह सुनावा॥

जाताना त्याने प्रचंड गर्जना केली, ती ऐकून राक्षसी गर्भगळित झाल्या. समुद्र ओलांडून तो पलीकडच्या तीरावर पोहोचला. त्याने वानरांना हर्षध्वनी ऐकविला.॥ १॥

हरषे सब बिलोकि हनुमाना।
नूतन जन्म कपिन्ह तब जाना॥
मुख प्रसन्न तन तेज बिराजा।
कीन्हेसि रामचंद्र कर काजा॥

हनुमानाला पाहून सर्वजण हर्षभरित झाले आणि तेव्हा वानरांना जणू नवा जन्म मिळाला. हनुमानाचे मुख प्रसन्न होते आणि शरीर सतेज होते. त्यामुळे त्यांना समजले की, याने श्रीरामचंद्रांचे काम पूर्ण केले आहे.॥ २॥

मिले सकल अति भए सुखारी।
तलफत मीन पाव जिमि बारी॥
चले हरषि रघुनायक पासा।
पूँछत कहत नवल इतिहासा॥

सर्वजण हनुमानाला भेटले आणि सर्वांना समाधान झाले, जणू तडफडणाऱ्या माशांना पाणी मिळाले. सर्वजण नवीन वृत्तांत विचारत-सांगत श्रीरघुनाथांच्याजवळ गेले.॥ ३॥

तब मधुबन भीतर सब आए।
अंगद संमत मधु फल खाए॥
रखवारे जब बरजन लागे।
मुष्टि प्रहार हनत सब भागे॥

मग सर्वजण मधुवनात गेले आणि अंगदाच्या अनुमतीने त्या सर्वांनी मध व फळे खाल्ली. जेव्हा रखवालदार त्यांना मनाई करू लागले, तेव्हा ठोसे मारताच ते पळून गेले.॥ ४॥

जाइ पुकारे ते सब बन उजार जुबराज।
सुनि सुग्रीव हरष कपि करि आए प्रभु काज॥ २८॥

सर्वांनी जाऊन ओरडून सांगितले की, अंगद मधुवन उध्वस्त करीत आहे. हे ऐकून सुग्रीवाला आनंद झाला की, वानर प्रभूंचे कार्य करून आले आहेत.॥ २८॥

जौं न होति सीता सुधि पाई।
मधुबन के फल सकहिं कि खाई॥
एहि बिधि मन बिचार कर राजा।
आइ गए कपि सहित समाजा॥

जर सीतेची वार्ता मिळाली नसती, तर त्यांनी मधुवनातील फळे कशी खाल्ली असती? अशा प्रकारे राजा सुग्रीव मनात विचार करीत होता. एवढॺात वानर-समूह आला.॥ १॥

आइ सबन्हि नावा पद सीसा।
मिलेउ सबन्हि अति प्रेम कपीसा॥
पूँछी कुसल कुसल पद देखी।
राम कृपाँ भा काजु बिसेषी॥

सर्वांनी सुग्रीवाच्या चरणी मस्तक नमविले. कपिराज सुग्रीव मोठॺाप्रेमाने सर्वांना भेटला. त्याने खुशाली विचारली, तेव्हा वानरांनी सांगितले की,‘तुमच्या दर्शनाने सर्व कुशल आहे. श्रीरामांच्या कृपेमुळे कार्य यशस्वी झाले.॥ २॥

नाथ काजु कीन्हेउ हनुमाना।
राखे सकल कपिन्ह के प्राना॥
सुनि सुग्रीव बहुरि तेहि मिलेऊ।
कपिन्ह सहित रघुपति पहिं चलेऊ॥

हे नाथ, हनुमानानेच सर्व काम पार पाडले आणि वानरांचे प्राण वाचविले.’ हे ऐकून सुग्रीव हनुमानाला पुन्हा भेटला आणि सर्व वानरांसह ते श्रीरघुनाथांजवळ गेले.॥ ३॥

राम कपिन्ह जब आवत देखा।
किएँ काजु मन हरष बिसेषा॥
फटिक सिला बैठे द्वौ भाई।
परे सकल कपि चरनन्हि जाई॥

श्रीरामांनी पाहिले की, वानर काम पुरे करून येत आहेत, तेव्हा त्यांच्या मनाला खूप आनंद झाला. दोघे बंधू स्फटिकशिळेवर बसले होते. सर्व वानर त्यांच्या पाया पडले.॥ ४॥

प्रीति सहित सब भेटे रघुपति करुना पुंज।
पूँछी कुसल नाथ अब कुसल देखि पद कंज॥ २९॥

दयेची राशी असलेले श्रीरघुनाथ मोठॺा प्रेमाने सर्वांना मिठी मारून भेटले आणि त्यांनी क्षेम-कुशल विचारले. वानर म्हणाले, ‘हे नाथ, तुमच्या चरण-कमलांचे दर्शन घडल्याने आता सर्व क्षेम आहे.’॥ २९॥

जामवंत कह सुनु रघुराया।
जा पर नाथ करहु तुम्ह दाया॥
ताहि सदा सुभ कुसल निरंतर।
सुर नर मुनि प्रसन्न ता ऊपर॥

जांबवानाने म्हटले, ‘हे रघुनाथ, ऐका. हे नाथ, ज्याच्यावर तुम्ही दया करता, त्याचे कल्याण व क्षेम नित्य असते. देव, मनुष्य आणि मुनी सर्वजण त्याच्यावर प्रसन्न असतात.॥ १॥

सोइ बिजई बिनई गुन सागर।
तासु सुजसु त्रैलोक उजागर॥
प्रभु कीं कृपा भयउ सबु काजू।
जन्म हमार सुफल भा आजू॥

तोच विजयी, तोच विनयी आणि तोच गुणांचा समुद्र बनतो. त्याचीच उत्तम कीर्ती त्रैलोक्यात पसरते. प्रभूंच्या कृपेने सर्व कार्य झाले. आज आमचा जन्म सफळ झाला.॥ २॥

नाथ पवनसुत कीन्हि जो करनी।
सहसहुँ मुख न जाइ सो बरनी॥
पवनतनय के चरित सुहाए।
जामवंत रघुपतिहि सुनाए॥

हे नाथ, पवनपुत्र हनुमानाची जी कामगिरी आहे, तिचे वर्णन हजार मुखांनीही करता येणार नाही.’ मग जांबुवानाने हनुमानाची उत्कृष्ट कामगिरी श्रीरघुनाथांना सांगितली.॥ ३॥

सुनत कृपानिधि मन अति भाए।
पुनि हनुमान हरषि हियँ लाए॥
कहहु तात केहि भाँति जानकी।
रहति करति रच्छा स्वप्रान की॥

हनुमानाची कामगिरी ऐकून कृपानिधी श्रीरामचंद्रांच्या मनाला खूप समाधान वाटले. त्यांनी आनंदाने हनुमानाला पुन्हा आलिंगन दिले आणि म्हटले, ‘वत्सा, सांग. सीता कशी आहे, आणि ती आपल्या प्राणांचे रक्षण कसे करते.?॥ ४॥

नाम पाहरू दिवस निसि ध्यान तुम्हार कपाट।
लोचन निज पद जंत्रित जाहिं प्रान केहिं बाट॥ ३०॥

हनुमान म्हणाला, ‘तुमचे नाम रात्रंदिवस तिच्यावर पहारा देते आणि तुमचे ध्यान तिच्यासाठी दरवाजा आहे. ती आपले नेत्र नेहमी आपल्या चरणी लावते, ते कुलूप आहे. मग प्राण जाणार कुठल्या मार्गाने?॥ ३०॥

चलत मोहि चूड़ामनि दीन्ही।
रघुपति हृदयँ लाइ सोइ लीन्ही॥
नाथ जुगल लोचन भरि बारी।
बचन कहे कछु जनक कुमारी॥

येताना मला तिने चूडामणी काढून दिला.’ तो श्रीरामांनी आपल्या हृदयी धरला. मग हनुमान म्हणाला, ‘हे नाथ, दोन्ही डोळ्यांत पाणी आणून जानकीने मला सांगितले की,॥ १॥

अनुज समेत गहेहु प्रभु चरना।
दीन बंधु प्रनतारति हरना॥
मन क्रम बचन चरन अनुरागी।
केहिं अपराध नाथ हौं त्यागी॥

‘लक्ष्मणासह प्रभूंचे चरण धरून सांग की, तुम्ही दीनबंधू आहात. शरणागतांचे दुःख हरण करणारे आहात आणि मी कायावाचामनाने तुमच्याच चरणांवर प्रेम करते. मग हे स्वामी, तुम्ही कोणत्या कारणामुळे माझा त्याग केलात?॥ २॥

अवगुन एक मोर मैं माना।
बिछुरत प्रान न कीन्ह पयाना॥
नाथ सो नयनन्हि को अपराधा।
निसरत प्रान करहिं हठि बाधा॥

मी आपला एक दोष नक्की मानते की, वियोग होताच माझे प्राण गेले नाहीत. परंतु हे नाथ, हा माझ्या नेत्रांचा अपराध आहे. प्राण जाण्यात ते जबरदस्तीने बाधा आणतात.॥ ३॥

बिरह अगिनि तनु तूल समीरा।
स्वास जरइ छन माहिं सरीरा॥
नयन स्रवहिं जलु निज हित लागी।
जरैं न पाव देह बिरहागी॥

विरह हा अग्नी आहे, शरीर हा कापूस आहे आणि श्वास हा वारा आहे. म्हणून हे शरीर क्षणात जळू शकते. परंतु नेत्र प्रभूंच्या स्वरूपाचे दर्शन घेण्याच्या स्वार्थासाठी अश्रुजलाचा वर्षाव करतात. त्यामुळे विरहाच्या आगीने देह जळू शकत नाही.॥ ४॥

सीता कै अति बिपति बिसाला।
बिनहिं कहें भलि दीनदयाला॥

सीतेची विपत्ती फार मोठी आहे. हे दीनदयाळा! ती न सांगणेच चांगले. (सांगितली तर आपल्यालाच क्लेश होतील.)॥ ५॥

निमिष निमिष करुनानिधि जाहिं कलप सम बीति।
बेगि चलिअ प्रभु आनिअ भुज बल खल दल जीति॥ ३१॥

हे करुणानिधान, तिचा एक एक क्षण कल्पासारखा जात आहे. म्हणून हे प्रभू, लगेच चला आणि आपल्या भुजबलाने दुष्टांचे सैन्य जिंकून सीतेला घेऊन या.’॥ ३१॥

सुनि सीतादुख प्रभु सुख अयना।
भरि आए जल राजिव नयना॥
बचन कायँ मन मम गति जाही।
सपनेहुँ बूझिअ बिपति की ताही॥

सीतेचे दुःख ऐकून सुखाचे धाम असलेल्या प्रभूंचे कमलनेत्र पाण्याने डबडबले. ते म्हणाले, ‘कायावाचामनाने जिला माझाच आश्रय आहे, तिला स्वप्नातही विपत्ती येऊ शकेल काय?’॥ १॥

कह हनुमंत बिपति प्रभु सोई।
जब तव सुमिरन भजन न होई॥
केतिक बात प्रभु जातुधान की।
रिपुहि जीति आनिबी जानकी॥

हनुमान म्हणाला, ‘हे प्रभो, विपत्ती तेव्हाच येते, जेव्हा तुमचे भजन-स्मरण नसेल. हे प्रभो, राक्षसांचे ते काय? तुम्ही शत्रूला जिंकून जानकीला घेऊन याल.’॥ २॥

सुनु कपि तोहि समान उपकारी।
नहिं कोउ सुर नर मुनि तनुधारी॥
प्रति उपकार करौं का तोरा।
सनमुख होइ न सकत मन मोरा॥

भगवान म्हणाले, ‘हे हनुमाना, ऐक. तुझ्यासारखा माझ्यावर उपकार करणारा देव, मनुष्य किंवा मुनी असा कोणीही देहधारी नाही. मी तुला या उपकाराबद्दल काय देणार? माझे मनही तुझ्यासमोर यायला धजवत नाही.॥ ३॥

सुनु सुत तोहि उरिन मैं नाहीं।
देखेउंँ करि बिचार मन माहीं॥
पुनि पुनि कपिहि चितव सुरत्राता।
लोचन नीर पुलक अति गाता॥

हे वत्सा, मी मनात खूप विचार करून पाहिला परंतु मी तुझ्या ऋणातून मुक्त होऊ शकत नाही.’ देवांचे रक्षक प्रभू वारंवार हनुमानाकडे पहात होते. त्यांच्या नेत्रांत प्रेमाश्रू भरून आले होते आणि त्यांचे शरीर पुलकित झाले होते.॥ ४॥

सुनि प्रभु बचन बिलोकि मुख गात हरषि हनुमंत।
चरन परेउ प्रेमाकुल त्राहि त्राहि भगवंत॥ ३२॥

प्रभूंचे बोलणे ऐकून व त्यांचे प्रसन्न मुख आणि पुलकित अंग पाहून हनुमानाला आनंद झाला आणि प्रेमाने व्याकूळ होऊन तो म्हणाला, ‘हे भगवन्, माझे रक्षण करा, रक्षण करा.’ असे म्हणत त्याने प्रभूंच्या चरणांवर लोटांगण घातले.॥ ३२॥

बार बार प्रभु चहइ उठावा।
प्रेम मगन तेहि उठब न भावा॥
प्रभु कर पंकज कपि कें सीसा।
सुमिरि सो दसा मगन गौरीसा॥

प्रभू त्याला वारंवार उठवू पहात होते, परंतु प्रेमामध्ये बुडालेल्या हनुमानाला चरण सोडून उठावेसे वाटत नव्हते. प्रभूंचे कर-कमल हनुमानाच्या शिरावर होते. त्या स्थितीच्या आठवणीनेच शिव प्रेममग्न होऊन समाधिस्थ झाले.॥ १॥

सावधान मन करि पुनि संकर।
लागे कहन कथा अति सुंदर॥
कपि उठाइ प्रभु हृदयँ लगावा।
कर गहि परम निकट बैठावा॥

मग मन सावध करून शिवशंकर अत्यंत सुंदर गोष्ट सांगू लागले. हनुमानाला उठवून प्रभूंनी हृदयाशी धरले आणि हात धरून आपल्याजवळ बसविले.॥ २॥

कहु कपि रावन पालित लंका।
केहि बिधि दहेउ दुर्ग अति बंका॥
प्रभु प्रसन्न जाना हनुमाना।
बोला बचन बिगत अभिमाना॥

प्रभू म्हणाले, ‘हनुमाना, सांग तर खरे, रावणाकडून सुरक्षित असलेली लंका आणि त्याचा दुर्गम दुर्ग तू कसा काय जाळलास?’ प्रभू प्रसन्न आहेत, हे पाहून हनुमानाने कोणताही अभिमान न बाळगता सांगितले.॥ ३॥

साखामृग कै बड़ि मनुसाई।
साखा तें साखा पर जाई॥
नाघि सिंधु हाटकपुर जारा।
निसिचर गन बधि बिपिन उजारा॥

‘वानराने एका फांदीवरून दुसऱ्या फांदीवर उडी मारणे, हाच त्याचा मोठा पुरुषार्थ आहे. मी समुद्र ओलांडून सोन्याचे नगर जाळले आणि राक्षसांना मारून अशोकवन उध्वस्त केले,॥ ४॥

सो सब तव प्रताप रघुराई।
नाथ न कछू मोरि प्रभुताई॥

हे रघुनाथ, हा सर्व तुमचाच प्रताप आहे. हे नाथ, यात माझे काही मोठेपण नाही.॥ ५॥

ता कहुँ प्रभु कछु अगम नहिं जा पर तुम्ह अनुकूल।
तव प्रभावँ बड़वानलहि जारि सकइ खलु तूल॥ ३३॥

हे प्रभू, ज्याच्यावर तुम्ही प्रसन्न होता, त्याला काहीही कठीण नाही. तुमच्या प्रभावाने कापूससुद्धा वडवानलाला नक्कीच जाळू शकतो.॥ ३३॥

नाथ भगति अति सुखदायनी।
देहु कृपा करि अनपायनी॥
सुनि प्रभु परम सरल कपि बानी।
एवमस्तु तब कहेउ भवानी॥

हे नाथ, अत्यंत सुख देणारी आपली निश्चल भक्ती कृपा करून मला द्या.’ हनुमानाचे ते सरळ बोलणे ऐकून, हे भवानी, प्रभू म्हणाले, ‘तथास्तु’.॥ १॥

उमा राम सुभाउ जेहिं जाना।
ताहि भजनु तजि भाव न आना॥
यह संबाद जासु उर आवा।
रघुपति चरन भगति सोइ पावा॥

हे उमा, ज्याने श्रीरामांचा स्वभाव जाणला आहे, त्याला भजन सोडून दुसरी कोणतीही गोष्ट आवडत नाही. हा स्वामी-सेवकाचा संवाद ज्याच्या मनात ठसला, त्यालाच श्रीरामांच्या चरणांची भक्ती मिळाली.’॥ २॥

सुनि प्रभु बचन कहहिं कपिबृंदा।
जय जय जय कृपाल सुखकंदा॥
तब रघुपति कपिपतिहि बोलावा।
कहा चलैं कर करहु बनावा॥

प्रभूंचे बोलणे ऐकून वानरगण म्हणू लागले, ‘कृपाळू आनंदकंद श्रीरामांचा विजय असो, विजय असो, विजय असो.’ मग श्रीरघुनाथांनी वानरराज सुग्रीवाला बोलावून सांगितले की, ‘निघायची तयारी करा.’॥ ३॥

अब बिलंबु केहि कारन कीजे।
तुरत कपिन्ह कहुँ आयसु दीजे॥
कौतुक देखि सुमन बहु बरषी।
नभ तें भवन चले सुर हरषी॥

आता उशीर कशाला करायचा? वानरांना लगेच आज्ञा दे.’ भगवंतांची ही रावण-वधाच्या तयारीची लीला पाहून देव खूप फुले उधळून आणि आनंदित होऊन आकाशातून आपापल्या लोकी निघून गेले.॥ ४॥