०९ हनुमान-रावण-संवाद

कपिहि बिलोकि दसानन बिहसा कहि दुर्बाद।
सुत बध सुरति कीन्हि पुनि उपजा हृदयँ बिषाद॥ २०॥

हनुमानाला पाहताच रावणाने अपशब्द बोलून त्याचा उपहास केला.मग पुत्र-वधाची आठवण झाली, तेव्हा त्याच्या मनात विषाद उत्पन्न झाला.॥ २०॥

कह लंकेस कवन तैं कीसा।
केहि कें बल घालेहि बन खीसा॥
की धौं श्रवन सुनेहि नहिं मोही।
देखउँ अति असंक सठ तोही॥

लंकापती रावण म्हणाला, ‘अरे वानरा! तू कोण आहेस? कुणाच्या जोरावर तू वन उजाड करून नष्ट केलेस? तू कधी माझे नाव व कीर्ती कानांनी ऐकली नाहीस काय? अरे नीचा! मला तर तू निर्भय दिसत आहेस.॥ १॥

मारे निसिचर केहिं अपराधा।
कहु सठ तोहि न प्रान कइ बाधा॥
सुनु रावन ब्रह्मांड निकाया।
पाइ जासु बल बिरचति माया॥

कोणत्या अपराधाबद्दल तू राक्षसांना मारलेस? अरे मूर्खा, सांग. तुला प्राण जाण्याची भीती वाटत नाही काय?’ हनुमान म्हणाला, ‘अरे रावणा, ऐकून घे. ज्यांच्या जोरावर माया ही संपूर्ण ब्रह्मांडांच्या समूहांची निर्मिती करते,॥ २॥

जाकें बल बिरंचि हरि ईसा।
पालत सृजत हरत दससीसा॥
जा बल सीस धरत सहसानन।
अंडकोस समेत गिरि कानन॥

ज्यांच्या बळाने हे दशमुखा! ब्रह्मदेव, विष्णू व महेश हे सृष्टीचे सृजन, पालन व संहार करतात, ज्यांच्या बळावर सहस्रमुखी शेष पर्वत व वनांसहित समस्त ब्रह्मांडाला शिरावर धारण करतो,॥ ३॥

धरइ जो बिबिध देह सुरत्राता।
तुम्ह से सठन्ह सिखावनु दाता॥
हर कोदंड कठिन जेहिं भंजा।
तेहि समेत नृप दल मद गंजा॥

जे देवांच्या रक्षणासाठी नाना प्रकारचे देह धारण करतात आणि जे तुझ्यासारख्या मूर्खाला धडा शिकविणारे आहेत, ज्यांनी शिवांचे कठोर धनुष्य मोडून टाकले आणि त्यासरशी राजांच्या समाजाचा गर्व चूर्ण करून टाकला,॥ ४॥

खर दूषन त्रिसिरा अरु बाली।
बधे सकल अतुलित बलसाली॥

ज्यांनी अतुलनीय बलवान अशा खर, दूषण, त्रिशिरा व वालीला मारले,॥ ५॥

जाके बल लवलेस तें जितेहु चराचर झारि।
तासु दूत मैं जा करि हरि आनेहु प्रिय नारि॥ २१॥

ज्यांच्या लेशमात्र बळावर तू संपूर्ण चराचर जगताला जिंकून घेतलेस आणि ज्यांच्या प्रिय पत्नीला हरण करून तू घेऊन आलास, त्यांचाच मी दूत आहे.॥ २१॥

जानउँ मैं तुम्हारि प्रभुताई।
सहसबाहु सन परी लराई॥
समर बालि सन करि जसु पावा।
सुनि कपि बचन बिहसि बिहरावा॥

तुझी महती मला चांगली ठाऊक आहे. सहस्रबाहूशी तुझी लढाई झाली होती आणि वालीशी युद्ध करून तू कीर्ती मिळविली होतीस.’ हनुमानाचे हे टोमणे ऐकून रावणाने हसून तिकडे दुर्लक्ष केले.॥ १॥

खायउँ फल प्रभु लागी भूँखा।
कपि सुभाव तें तोरेउँ रूखा॥
सब कें देह परम प्रिय स्वामी।
मारहिं मोहि कुमारग गामी॥

हे राक्षसराजा!, मला भूक लागली होती, म्हणून मी फळे खाल्ली आणि वानरा स्वभावाप्रमाणे मी वृक्ष मोडले. अरे निशाचरांच्या मालका, देह हा सर्वांनाच प्रिय आहे. कुमार्गावर जाणारे दुष्ट राक्षस जेव्हा मला मारू लागले,॥ २॥

जिन्ह मोहि मारा ते मैं मारे।
तेहि पर बाँधेउँ तनयँ तुम्हारे॥
मोहि न कछु बाँधे कइ लाजा।
कीन्ह चहउँ निज प्रभु कर काजा॥

तेव्हा मीही त्यांना मारले. मग तुझ्या पुत्राने मला बांधून घातले. परंतु बंधनात पडल्याची मला लाज वाटत नाही, कारण मी आपल्या प्रभूचे काम करू इच्छितो.॥ ३॥

बिनती करउँ जोरि कर रावन।
सुनहु मान तजि मोर सिखावन॥
देखहु तुम्ह निज कुलहि बिचारी।
भ्रम तजि भजहु भगत भय हारी॥

हे रावणा, मी हात जोडून तुला विनंती करतो. तू अभिमान सोडून माझे म्हणणे ऐक. तू आपल्या पवित्र कुळाचा विचार करून बघ. आणि भ्रम सोडून भक्तभयहारी भगवंतांना भज.॥ ४॥

जाकें डर अति काल डेराई।
जो सुर असुर चराचर खाई॥
तासों बयरु कबहुँ नहिं कीजै।
मोरे कहें जानकी दीजै॥

देव, राक्षस आणि संपूर्ण चराचर यांना जो खाऊन टाकतो, तो कालसुद्धा ज्यांना घाबरतो,त्यांच्याशी कदापि वैर करू नकोस आणि माझ्या सांगण्याप्रमाणे जानकीला परत देऊन टाक.॥ ५॥

प्रनतपाल रघुनायक करुना सिंधु खरारि।
गएँ सरन प्रभु राखिहैं तव अपराध बिसारि॥ २२॥

श्रीरघुनाथ हे शरणागतांचे रक्षक व दयेचे समुद्र आहेत. शरण गेल्यास ते तुझा अपराध विसरून तुला आपला आश्रय देतील.॥ २२॥

राम चरन पंकज उर धरहू।
लंका अचल राजु तुम्ह करहू॥
रिषि पुलस्ति जसु बिमल मयंका।
तेहि ससि महुंँ जनि होहु कलंका॥

तू श्रीरामांचे चरण-कमल हृदयात धारण कर व लंकेचे चिरकाळ राज्य कर. पुलस्त्य ऋषींची निर्मळ कीर्ती निर्मळ चंद्रासारखी आहे. तू त्या चंद्राचा कलंक बनू नकोस.॥ १॥

राम नाम बिनु गिरा न सोहा।
देखु बिचारि त्यागि मद मोहा॥
बसन हीन नहिं सोह सुरारी।
सब भूषन भूषित बर नारी॥

रामनामाविना वाणीला शोभा नाही. मद-मोह सोड. विचार करून बघ. हे देवांच्या शत्रू, सर्व दागिन्यांनी नटलेली स्त्रीसुद्धा कपडॺांविना असेल तर शोभून दिसत नाही.॥ २॥

राम बिमुख संपति प्रभुताई।
जाइ रही पाई बिनु पाई॥
सजल मूल जिन्ह सरितन्ह नाहीं।
बरषि गएँ पुनि तबहिं सुखाहीं॥

रामविमुख पुरुषाची तिन्ही काळातीत संपत्ती आणि सत्ता व्यर्थ आहे. ज्या नद्यांच्या मुळाशी जलस्रोत नसेल, त्या पावसाळा संपल्यावर लगेच कोरडॺा पडतात.॥ ३॥

सुनु दसकंठ कहउँ पन रोपी।
बिमुख राम त्राता नहिं कोपी॥
संकर सहस बिष्नु अज तोही।
सकहिं न राखि राम कर द्रोही॥

हे रावणा, मी प्रतिज्ञापूर्वक सांगतो की, रामविन्मुखाचे रक्षण करणारा कोणीही नाही. हजारो शंकर, विष्णू व ब्रह्मदेव हे सुद्धा श्रीरामांचा अपराध करणाऱ्याला वाचवू शकत नाहीत.॥ ४॥

मोहमूल बहु सूल प्रद त्यागहु तम अभिमान।
भजहु राम रघुनायक कृपा सिंधु भगवान॥ २३॥

मोह हाच ज्याचे मूळ आहे, असा फार पीडा देणारा तमोरूप अभिमान तू सोडून दे आणि रघुकुलाचे स्वामी, कृपेचे समुद्र भगवान श्रीरामचंद्राचे भजन कर.’॥ २३॥

जदपि कही कपि अति हित बानी।
भगति बिबेक बिरति नय सानी॥
बोला बिहसि महा अभिमानी।
मिला हमहि कपि गुर बड़ ग्यानी॥

जरी हनुमानाने भक्ती, ज्ञान, वैराग्य आणि नीती यांनी परिपूर्ण खूप हितकारक गोष्टी सांगितल्या, तरीही महाअहंकारी रावण हसत टोचून म्हणाला, ‘आम्हांला हा वानर मोठा ज्ञानी गुरू भेटला.॥ १॥

मृत्यु निकट आई खल तोही।
लागेसि अधम सिखावन मोही॥
उलटा होइहि कह हनुमाना।
मतिभ्रम तोर प्रगट मैं जाना॥

अरे दुष्टा, तुझा मृत्यू जवळ आला आहे. अधमा! मला शिकवायला निघालास!’ हनुमान म्हणाला, ‘याच्या उलट होणार आहे. तुझा मृत्यू जवळ आला आहे, माझा नव्हे. हा तुझ्या बुद्धीचा भ्रम आहे, हे मी प्रत्यक्ष जाणले आहे.॥ २॥

सुनि कपि बचन बहुत खिसिआना।
बेगि न हरहु मूढ़ कर प्राना॥
सुनत निसाचर मारन धाए।
सचिवन्ह सहित बिभीषनु आए॥

हनुमानाचे बोलणे ऐकून रावण फार चिडला आणि म्हणाला, ‘अरे,या मूर्खाचे प्राण लवकर का घेत नाही?’ हे ऐकताच राक्षस त्याला मारण्यासाठी धावले. त्याचवेळी मंत्र्यांच्या समवेत बिभीषण तेथे आला.॥ ३॥

नाइ सीस करि बिनय बहूता।
नीति बिरोध न मारिअ दूता॥
आन दंड कछु करिअ गोसाँई।
सबहीं कहा मंत्र भल भाई॥

त्याने नतमस्तक होऊन विनयाने रावणाला सांगितले की, ‘दूताला मारू नये. हे नीतीच्या विरुद्ध आहे. हे राजन, दुसरी एखादी शिक्षा करावी.’ सर्व म्हणाले, ‘हा सल्ला उत्तम आहे.’॥ ४॥

सुनत बिहसि बोला दसकंधर।
अंग भंग करि पठइअ बंदर॥

हे ऐकून रावण हसून म्हणाला, ‘ठीक आहे. वानराची हाडे मोडून त्याला पाठवून द्यावे.॥ ५॥