०७ सीता-हनुमान्-संवाद

कपि करि हृदयँ बिचार दीन्हि मुद्रिका डारि तब।
जनु असोक अंगार दीन्ह हरषि उठि कर गहेउ॥ १२॥

मग हनुमानाने मनात विचार करून सीतेसमोर श्रीरामांची अंगठी टाकली. जणू काही अशोक वृक्षाने निखारा दिला, असे समजून सीतेने आनंदाने उठून ती हातात घेतली.॥ १२॥

तब देखी मुद्रिका मनोहर।
राम नाम अंकित अति सुंदर॥
चकित चितव मुदरी पहिचानी।
हरष बिषाद हृदयँ अकुलानी॥

तेव्हा तिला रामनामाने अंकित असलेली अत्यंत सुंदर व मनोहर अंगठी दिसली. अंगठी ओळखून सीता चकित होऊन तिच्याकडे पाहू लागली आणि हर्ष व विषाद यांमुळे तिचे हृदय व्याकूळ झाले.॥ १॥

जीति को सकइ अजय रघुराई।
माया तें असि रचि नहिं जाई॥
सीता मन बिचार कर नाना।
मधुर बचन बोलेउ हनुमाना॥

ती विचार करू लागली की, ‘श्रीरामचंद्र हे तर अजेय आहेत, त्यांना कोण जिंकू शकणार? आणि मायेने असली दिव्य व चिन्मय अंगठी बनविता येत नाही.’ सीता मनात अनेक प्रकारे विचार करीत होती. त्याचवेळी हनुमान मधुर वाणीने,॥ २॥

रामचंद्र गुन बरनैं लागा।
सुनतहिं सीता कर दुख भागा॥
लागीं सुनैं श्रवन मन लाई।
आदिहु तें सब कथा सुनाई॥

श्रीरामचंद्रांच्या गुणांचे वर्णन करू लागला. ते ऐकताच सीतेचे दुःख पळून गेले. ती कान व मन लावून ते ऐकू लागली. हनुमानाने सुरवातीपासून सर्व कथा ऐकविली.॥ ३॥

श्रवनामृत जेहिं कथा सुहाई।
कही सो प्रगट होति किन भाई॥
तब हनुमंत निकट चलि गयऊ।
फिरि बैठीं मन बिसमय भयऊ॥

सीता म्हणाली, ‘ज्याने माझ्या कानांसाठी अमृतरूप ही सुंदर कथा सांगितली, त्या हे बंधो, तू प्रकट का होत नाहीस?’ तेव्हा हनुमान तिच्याजवळ गेला. त्याला पाहून सीता तोंड फिरवून बसली. तिच्या मनात आश्चर्य भरले होते.॥ ४॥

राम दूत मैं मातु जानकी।
सत्य सपथ करुनानिधान की॥
यह मुद्रिका मातु मैं आनी।
दीन्हि राम तुम्ह कहँ सहिदानी॥

हनुमान म्हणाला, ‘हे जानकीमाते, मी श्रीरामांचा दूत आहे. करुणानिधान श्रीरामांच्या शपथेवर सत्य सांगतो. हे माते, ही अंगठी मीच आणली आहे. श्रीरामांनी ही तुझ्यासाठी ओळखीची खूण म्हणून दिलेली आहे.॥ ५॥

नर बानरहि संग कहु कैसें।
कही कथा भइ संगति जैसें॥

सीतेने विचारले, ‘नर व वानराची मैत्री कशी झाली, ते सांग.’ तेव्हा हनुमानाने संपूर्ण हकिगत सांगितली.॥ ६॥

कपि के बचन सप्रेम सुनि उपजा मन बिस्वास।
जाना मन क्रम बचन यह कृपासिंधु कर दास॥ १३॥

हनुमानाचे प्रेमळ बोलणे ऐकून सीतेच्या मनात विश्वास वाटू लागला. हा कायावाचामनाने कृपासागर रघुनाथांचा दास आहे, हे तिने जाणले.॥ १३॥

हरिजन जानि प्रीति अति गाढ़ी।
सजल नयन पुलकावलि बाढ़ी॥
बूड़त बिरह जलधि हनुमाना।
भयहु तात मो कहुँ जलजाना॥

भगवंतांचा सेवक आहे, असे समजल्यावर सीतेला त्याच्याबद्दल खूप प्रेम वाटू लागले. नेत्रांमध्ये अश्रू दाटून आले आणि शरीर अत्यंत पुलकित झाले. सीता म्हणाली, ‘हे वत्स हनुमाना, विरह सागरात बुडत असलेल्या मला वाचवण्यासाठी तू जहाज बनून आलास.॥ १॥

अब कहु कुसल जाउँ बलिहारी।
अनुज सहित सुख भवन खरारी॥
कोमलचित कृपाल रघुराई।
कपि केहि हेतु धरी निठुराई॥

मी तुझ्यावरून जीव ओवाळून टाकते. आता लहान बंधू लक्ष्मणासह खर राक्षसाचे शत्रू, सुखधाम असलेल्या प्रभूंचे क्षेम-कुशल सांग. श्रीरघुनाथ हे तर कोमल हृदयाचे व कृपाळू आहेत. मग हे हनुमाना, माझ्यावरच ते काय म्हणून निष्ठुर झाले?॥ २॥

सहज बानि सेवक सुखदायक।
कबहुँक सुरति करत रघुनायक॥
कबहुँ नयन मम सीतल ताता।
होइहहिं निरखि स्याम मृदु गाता॥

सेवकाला सुख देणे हे त्यांचे ब्रीद आहे. ते श्रीरघुनाथ कधी माझी आठवण काढतात काय? हे तात, त्यांचे कोमल सावळे रूप पाहून माझे नेत्र कधी तृप्त होतील काय?’॥ ३॥

बचनु न आव नयन भरे बारी।
अहह नाथ हौं निपट बिसारी॥
देखि परम बिरहाकुल सीता।
बोला कपि मृदु बचन बिनीता॥

सीतेच्या मुखातून शब्द फुटत नव्हता. नेत्रांमध्ये विरहाचे अश्रू भरून आले. ती दुःखाने म्हणाली, ‘हे नाथ, तुम्ही मला अगदीच विसरून गेलात.’ सीतेला विरहाने अतिशय व्याकूळ झाल्याचे पाहून हनुमान कोमल व नम्र वाणीने म्हणाला,॥ ४॥

मातु कुसल प्रभु अनुज समेता।
तव दुख दुखी सुकृपा निकेता॥
जनि जननी मानहु जियँ ऊना।
तुम्ह ते प्रेमु राम कें दूना॥

‘हे माते, सुंदर कृपेचे धाम असलेले प्रभू बंधू लक्ष्मणासह सुखरूप आहेत, परंतु ते तुझ्या दुःखामुळे दुःखी आहेत. हे माते, मनात दुःख करू नकोस. श्रीरामांच्या मनात तुझ्याहून दुप्पट प्रेम आहे.॥ ५॥

रघुपति कर संदेसु अब सुनु जननी धरि धीर।
अस कहि कपि गदगद भयउ भरे बिलोचन नीर॥ १४॥

हे माते, आता धीर धरून श्रीरामांचा निरोप ऐक.’ असे म्हणून हनुमान प्रेमाने सद्गदित झाला. त्याच्या डोळ्यांत प्रेमाश्रू दाटले.॥ १४॥

कहेउ राम बियोग तव सीता।
मो कहुँ सकल भए बिपरीता॥
नव तरु किसलय मनहुँ कृसानू।
कालनिसा सम निसि ससि भानू॥

हनुमान म्हणाला, ‘श्रीरामचंद्रांनी सांगितले आहे की, हे सीते, तुझ्या वियोगामुळे माझ्यासाठी सर्व पदार्थ प्रतिकूल झालेले आहेत. वृक्षांची नवीन कोमल पालवी जणू अग्नीसारखी, रात्र ही कालरात्रीसारखी, चंद्र सूर्यासारखा,॥ १॥

कुबलय बिपिन कुंतबन सरिसा।
बारिद तपत तेल जनु बरिसा॥
जे हित रहे करत तेइ पीरा।
उरग स्वास सम त्रिबिध समीरा॥

आणि कमळांची वने ही भाल्यांच्या वनासारखी झालेली आहेत. मेघ जणू उकळते तेल ओतत आहेत. जे हितकारक होते ते आता सतावू लागले आहेत. त्रिविध हवा सापाच्या फुत्कारासारखी विषारी व गरम झाली आहे.॥ २॥

कहेहू तें कछु दुख घटि होई।
काहि कहौं यह जान न कोई॥
तत्व प्रेम कर मम अरु तोरा।
जानत प्रिया एकु मनु मोरा॥

मनातले दुःख सांगून टाकल्याने काहीसे कमी होते, परंतु सांगू कुणाला? माझे हे दुःख कुणी जाणत नाही. हे प्रिये, माझ्या व तुझ्या प्रेमाचे रहस्य एक माझे मनच जाणते.॥ ३॥

सो मनु सदा रहत तोहि पाहीं।
जानु प्रीति रसु एतनेहि माहीं॥
प्रभु संदेसु सुनत बैदेही।
मगन प्रेम तन सुधि नहिं तेही॥

आणि ते तर नेहमी तुझ्याजवळ असते. बस्स, माझ्या प्रेमाचे सार एवढॺातच काय ते समज.’ प्रभूंचा निरोप ऐकताच जानकी प्रेम-मग्न झाली. ती देहभान विसरली.॥ ४॥

कह कपि हृदयँ धीर धरु माता।
सुमिरु राम सेवक सुखदाता॥
उर आनहु रघुपति प्रभुताई।
सुनि मम बचन तजहु कदराई॥

हनुमान म्हणाला, ‘हे माते, मनात धीर धर आणि सेवकांना सुख देणाऱ्या श्रीरामांचे स्मरण कर. श्रीरघुनाथांची प्रभुता आठव आणि माझे बोलणे ऐकून भय सोडून दे.॥ ५॥

निसिचर निकर पतंग सम रघुपति बान कृसानु।
जननी हृदयँ धीर धरु जरे निसाचर जानु॥ १५॥

राक्षसांचे समूह हे पतंग-कीटकांप्रमाणे आहेत आणि रघुनाथांचे बाण हे अग्नीसारखे आहेत. हे माते, धीर धर आणि राक्षस जळून खाक झाले, असे समज.॥ १५॥

जौं रघुबीर होति सुधि पाई।
करते नहिं बिलंबु रघुराई॥
राम बान रबि उएँ जानकी।
तम बरूथ कहँ जातुधान की॥

श्रीरामांना जर तुझी वार्ता कळली असती, तर त्यांनी उशीर लावला नसता. हे जानकी, रामबाणरूपी सूर्य उदित झाल्यावर राक्षस-सेनारूपी अंधकार कसा राहील?॥ १॥

अबहिं मातु मैं जाउँ लवाई।
प्रभु आयसु नहिं राम दोहाई॥
कछुक दिवस जननी धरु धीरा।
कपिन्ह सहित अइहहिं रघुबीरा॥

हे माते, मी तुला आत्ता येथून घेऊन जाईन, परंतु श्रीरामांची शपथ सांगतो, मला प्रभूंची तशी आज्ञा नाही. म्हणून हे माते, आणखी काही दिवस धीर धर. श्रीरामचंद्र वानरांसह येथे येतील,॥ २॥

निसिचर मारि तोहि लै जैहहिं।
तिहुँ पुर नारदादि जसु गैहहिं॥
हैं सुत कपि सब तुम्हहि समाना।
जातुधान अति भट बलवाना॥

आणि राक्षसांना मारून तुला घेऊन जातील. नारदादी ऋषि-मुनी तिन्ही लोकांमध्ये त्यांची कीर्ती गातील.’ सीता म्हणाली, ‘हे वत्सा, सर्व वानर तुझ्यासारखेच लहान-लहान असणार. राक्षस हे तर बलवान योद्धे आहेत.॥ ३॥

मोरें हृदय परम संदेहा।
सुनि कपि प्रगट कीन्हि निज देहा॥
कनक भूधराकार सरीरा।
समर भयंकर अतिबल बीरा॥

म्हणून माझ्या मनात मोठी शंका येते की, तुझ्यासारखे वानर राक्षसांना कसे जिंकतील?’ हे ऐकून हनुमानाने आपले शरीर प्रकट केले. सुवर्ण पर्वत सुमेरूच्या आकाराचे ते अत्यंत विशाल शरीर होते. ते युद्धामध्ये शत्रूंच्या हृदयात धडकी भरणारे अत्यंत बलवान व वीर होते.॥ ४॥

सीता मन भरोस तब भयऊ।
पुनि लघु रूप पवनसुत लयऊ॥

ते पाहून सीतेला खात्री पटली. हनुमानाने पुन्हा आपले छोटे रूप धारण केले.॥ ५॥

सुनु माता साखामृग नहिं बल बुद्धि बिसाल।
प्रभु प्रताप तें गरुड़हि खाइ परम लघु ब्याल॥ १६॥

हे माते, वानरांमध्ये बल-बुद्धी नसते, परंतु प्रभूंच्या प्रतापामुळे छोटा सर्पसुद्धा गरुडाला खाऊ शकतो.’॥ १६॥

मन संतोष सुनत कपि बानी।
भगति प्रताप तेज बल सानी॥
आसिष दीन्हि रामप्रिय जाना।
होहु तात बल सील निधाना॥

भक्ती, प्रताप, तेज व बलाने परिपूर्ण असलेले ते हनुमानाचे बोलणे ऐकून सीतेच्या मनाला संतोष वाटला. तिने श्रीरामांचा आवडता असल्याचे मानून हनुमानाला आशीर्वाद दिला की, ‘हे वत्सा, तू बल व शीलाचे निधान होशील.॥ १॥

अजर अमर गुननिधि सुत होहू।
करहुँ बहुत रघुनायक छोहू॥
करहुँ कृपा प्रभु अस सुनि काना।
निर्भर प्रेम मगन हनुमाना॥

हे वत्सा, तू अजर, अमर आणि गुणांचे भांडार होशील. श्रीरघुनाथ तुझ्यावर खूप कृपा करोत.’ ‘प्रभू कृपा करोत’, असे कानांनी ऐकताच हनुमान प्रगाढ प्रेमामध्ये मग्न झाला.॥ २॥

बार बार नाएसि पद सीसा।
बोला बचन जोरि कर कीसा॥
अब कृतकृत्य भयउँ मैं माता।
आसिष तव अमोघ बिख्याता॥

हनुमानाने वारंवार आपले मस्तक सीतेच्या चरणी नम्र केले आणि हात जोडून तो म्हणाला, ‘हे माते, आज मी कृतार्थ झालो. तुझा आशीर्वाद सफळ होतो, ही गोष्ट प्रसिद्ध आहे.॥ ३॥

सुनहु मातु मोहि अतिसय भूखा।
लागि देखि सुंदर फल रूखा॥
सुनु सुत करहिं बिपिन रखवारी।
परम सुभट रजनीचर भारी॥

हे माते, येथील फळांचे वृक्ष पाहून मला फारच भूक लागली आहे.’ सीता म्हणाली, ‘वत्सा, फार मोठे राक्षस या वनाची रखवाली करतात.’॥ ४॥

तिन्ह कर भय माता मोहि नाहीं।
जौं तुम्ह सुख मानहु मन माहीं॥

हनुमान म्हणाला, ‘माते, तुला आनंद वाटत असेल, तर मला आज्ञा दे. मला त्यांचे मुळीच भय वाटत नाही.’॥ ५॥