०९ लक्ष्मणाचा कोप

बरषा गत निर्मल रितु आई।
सुधि न तात सीता कै पाई॥
एक बार कैसेहुँ सुधि जानौं।
कालहु जीति निमिष महुँ आनौं॥

वर्षाकाल गेला, निर्मळ शरदऋतू आला. परंतु हे बंधो! सीतेची काही वार्ता कळली नाही. एकदा का पत्ता मिळाला, तर मी काळालाही जिंकून एका क्षणात जानकीला घेऊन येईन.॥ १॥

कतहुँ रहउ जौं जीवति होई।
तात जतन करि आनउँ सोई॥
सुग्रीवहुँ सुधि मोरि बिसारी।
पावा राज कोस पुर नारी॥

हे बंधो! कुठेही ती असो. जिवंत असेल, तर मी प्रयत्न करून तिला नक्की आणीन. राज्य, खजिना, स्त्री व राजधानी मिळाल्यामुळे सुग्रीवही मला विसरला.॥ २॥

जेहिं सायक मारा मैं बाली।
तेहिं सर हतौं मूढ़ कहँ काली॥
जासु कृपाँ छूटहिं मद मोहा।
ता कहुँ उमा कि सपनेहुँ कोहा॥

ज्या बाणाने मी वालीला मारले, त्याच बाणाने मी त्या मूर्खाला मारीन.’ शिव म्हणतात, ‘हे उमे, ज्यांच्या कृपेमुळे मद व मोह सुटतात, त्यांना स्वप्नातही कधी क्रोध येईल काय? परंतु ही तर श्रीरामांची लीला आहे.॥ ३॥

जानहिं यह चरित्र मुनि ग्यानी।
जिन्ह रघुबीर चरन रति मानी॥
लछिमन क्रोधवंत प्रभु जाना।
धनुष चढ़ाइ गहे कर बाना॥

ज्या ज्ञानी मुनींना श्रीरघुनाथांच्या चरणी प्रेम आहे, तेच ही लीला जाणतात, लक्ष्मणाने जेव्हा प्रभू क्रुद्ध झालेले पाहिले, तेव्हा त्याने धनुष्य सज्ज करून बाण हाती घेतला.॥ ४॥

तब अनुजहि समुझावा रघुपति करुना सींव।
भय देखाइ लै आवहु तात सखा सुग्रीव॥ १८॥

तेव्हा दयेची परिसीमा असलेल्या श्रीरघुनाथांनी लक्ष्मणाला समजावले की, ‘हे वत्सा, सुग्रीव आपला मित्र आहे. म्हणून त्याला केवळ भीती दाखवून घेऊन ये.’॥ १८॥

इहाँ पवनसुत हृदयँ बिचारा।
राम काजु सुग्रीवँ बिसारा॥
निकट जाइ चरनन्हि सिरु नावा।
चारिहु बिधि तेहि कहि समुझावा॥

इकडे किष्किंधानगरीमध्ये पवनकुमार हनुमानाने विचार केला की, सुग्रीव श्रीरामांचे कार्य विसरून गेला आहे. त्याने सुग्रीवापाशी जाऊन चरणांवर मस्तक नमविले आणि साम, दाम, भेद, दंड या चारी प्रकारच्या नीती सांगून त्याला समजाविले.॥ १॥

सुनि सुग्रीवँ परम भय माना।
बिषयँ मोर हरि लीन्हेउ ग्याना॥
अब मारुतसुत दूत समूहा।
पठवहु जहँ तहँ बानर जूथा॥

हनुमानाचे बोलणे ऐकून सुग्रीवाला फार भीती वाटली. तो म्हणाला, ‘विषयांनी माझे ज्ञान हरण केले. आता हे पवनपुत्रा, जिथे जिथे वानरांचे कळप आहेत, तिथे तिथे दूतांना पाठव.॥ २॥

कहहु पाख महुँ आव न जोई।
मोरें कर ता कर बध होई॥
तब हनुमंत बोलाए दूता।
सब कर करि सनमान बहूता॥

आणि निरोप पाठव की, एका पंधरवडॺात जो येणार नाही, त्याचा माझ्या हातून वध होईल’ हनुमानाने दूतांना बोलावले आणि सर्वांचा मान राखत,॥ ३॥

भय अरु प्रीति नीति देखराई।
चले सकल चरनन्हि सिर नाई॥
एहि अवसर लछिमन पुर आए।
क्रोध देखि जहँ तहँ कपि धाए॥

सर्वांना भय, प्रेम आणि नीती दाखवून दिली. सर्व वानर नतमस्तक होऊन निघाले. त्याचवेळी लक्ष्मण नगरात पोहोचला. त्याचा राग पाहून वानर जिकडे तिकडे पळाले.॥ ४॥

धनुष चढ़ाइ कहा तब जारि करउँ पुर छार।
ब्याकुल नगर देखि तब आयउ बालिकुमार॥ १९॥

नंतर लक्ष्मणाने धनुष्य सज्ज करून म्हटले की, ‘मी आताच नगराची राखरांगोळी करून टाकतो.’ तेव्हा संपूर्ण नगर व्याकूळ झाल्याचे पाहून वालीपुत्र अंगद त्याच्याजवळ आला.॥ १९॥

चरन नाइ सिरु बिनती कीन्ही।
लछिमन अभय बाँह तेहि दीन्ही॥
क्रोधवंत लछिमन सुनि काना।
कह कपीस अति भयँ अकुलाना॥

अंगदाने त्याच्यासमोर नतमस्तक होऊन क्षमायाचना केली. तेव्हा लक्ष्मणाने त्याला भिऊ नकोस असे म्हणून अभय दिले. सुग्रीवाने स्वतःच्या कानांनी लक्ष्मणाचे रागाचे बोलणे ऐकून भयाने खूप व्याकूळ होऊन म्हटले,॥ १॥

सुनु हनुमंत संग लै तारा।
करि बिनती समुझाउ कुमारा॥
तारा सहित जाइ हनुमाना।
चरन बंदि प्रभु सुजस बखाना॥

‘हे हनुमाना! ऐकून घे. तू तारेला सोबत घेऊन जा व राजकुमाराला समजावून शांत कर.’ हनुमानाने तारेसह जाऊन लक्ष्मणाच्या चरणी वंदन केले व प्रभूंच्या सुंदर कीर्तीची वाखाणणी केली.॥ २॥

करि बिनती मंदिर लै आए।
चरन पखारि पलंँग बैठाए॥
तब कपीस चरनन्हि सिरु नावा।
गहि भुज लछिमन कंठ लगावा॥

विनंती करून ते लक्ष्मणाला महालात घेऊन आले आणि त्याचे चरण धुऊन त्याला पलंगावर बसविले. मग वानरराज सुग्रीव त्याच्या पाया पडू लागला, तेव्हा लक्ष्मणाने त्याचा हात धरून त्याला मिठी मारली.॥ ३॥

नाथ बिषय सम मद कछु नाहीं।
मुनि मन मोह करइ छन माहीं॥
सुनत बिनीत बचन सुख पावा।
लछिमन तेहि बहु बिधि समुझावा॥

सुग्रीव म्हणाला, ‘हे नाथ, विषयासारखा इतर कोणताही मद नाही. तो मुनींच्या मनातही एका क्षणात मोह उत्पन्न करतो. मग मी तर विषयी जीव.’ सुग्रीवाचे नम्र बोलणे ऐकून लक्ष्मणाला आनंद झाला आणि त्याने सुग्रीवाला खूप समजावून धीर दिला.॥ ४॥

पवन तनय सब कथा सुनाई।
जेहि बिधि गए दूत समुदाई॥

तेवढॺात पवनसुत हनुमानाने कशाप्रकारे सर्व दिशांना दूतांचे समूह गेले आहेत, ते सर्व सांगितले.॥ ५॥