०५ वालि-सुग्रीव-युद्ध, वालि-उद्धार

कह बाली सुनु भीरु प्रिय समदरसी रघुनाथ।
जौं कदाचि मोहि मारहिं तौ पुनि होउँ सनाथ॥ ७॥

वाली म्हणाला, ‘हे घाबरट प्रिये, ऐकून ठेव. श्रीरघुनाथ हे समदर्शी आहेत. जर कदाचित त्यांनी मला मारले, तर मला परमपद मिळेल.’॥ ७॥

अस कहि चला महा अभिमानी।
तृन समान सुग्रीवहि जानी॥
भिरे उभौ बाली अति तर्जा।
मुठिका मारि महाधुनि गर्जा॥

असे म्हणून तो अहंकारी वाली सुग्रीवाला गवताप्रमाणे तुच्छ मानून भिडला आणि त्याला ठोसा देऊन त्याने मोठॺाने गर्जना केली.॥ १॥

तब सुग्रीव बिकल होइ भागा।
मुष्टि प्रहार बज्र सम लागा॥
मैं जो कहा रघुबीर कृपाला।
बंधु न होइ मोर यह काला॥

तेव्हा सुग्रीव व्याकूळ होऊन पळाला. त्याला ठोसा हा वज्रासारखा लागला. सुग्रीवाने येऊन सांगितले की, ‘हे कृपाळू रघुवीर, मी तुम्हांला पूर्वीच सांगितले होते की, वाली हा माझा भाऊ नव्हे, काळ आहे.’॥ २॥

एकरूप तुम्ह भ्राता दोऊ।
तेहि भ्रम तें नहिं मारेउँ सोऊ॥
कर परसा सुग्रीव सरीरा।
तनु भा कुलिस गई सब पीरा॥

श्रीराम म्हणाले, ‘तुम्हां भावांचे एकसारखे रूप आहे. त्यामुळे मी त्याला मारू शकलो नाही.’ मग श्रीरामांनी सुग्रीवाच्या शरीराला आपल्या हाताचा स्पर्श केला, त्यामुळे त्याचे शरीर वज्रासारखे झाले आणि शरीर-पीडा नाहीशी झाली.॥ ३॥

मेली कंठ सुमन कै माला।
पठवा पुनि बल देइ बिसाला॥
पुनि नाना बिधि भई लराई।
बिटप ओट देखहिं रघुराई॥

मग श्रीरामांनी सुग्रीवाच्या गळ्यात फुलांची माळ घातली आणि त्याला प्रोत्साहन देऊन पाठविले. दोघांमध्ये अनेक प्रकारे युद्ध सुरू झाले. श्रीराम वृक्षाआडून ते पहात होते.॥ ४॥

बहु छल बल सुग्रीव कर हियँ हारा भय मानि।
मारा बालि राम तब हृदय माझ सर तानि॥ ८॥

सुग्रीवाने पुष्कळ आक्रमक पवित्रे घेऊन पाहिले, परंतु शेवटी भयामुळे तो हतोत्साह झाला. तेव्हा श्रीरामांनी बाण खेचून वालीच्या छातीवर मारला.॥ ८॥

परा बिकल महि सर के लागें।
पुनि उठि बैठ देखि प्रभु आगें॥
स्याम गात सिर जटा बनाएँ।
अरुन नयन सर चाप चढ़ाएँ॥

बाण लागताच वाली व्याकूळ होऊन खाली पडला. परंतु प्रभू रामांना पाहून तो उठून बसला. भगवंतांचे श्यामल शरीर आहे, मस्तकावर जटा आहेत. नेत्र लालसर आहेत. धनुष्य-बाण सज्ज केलेले आहेत.॥ १॥

पुनि पुनि चितइ चरन चित दीन्हा।
सुफल जन्म माना प्रभु चीन्हा॥
हृदयँ प्रीति मुख बचन कठोरा।
बोला चितइ राम की ओरा॥

वालीने वारंवार भगवंतांकडे पाहून चित्त त्यांच्या चरणी लावले. प्रभूंना ओळखल्यामुळे त्याला आपला जन्म सफळ झाल्याचे वाटले. त्याच्या मनात प्रेम होते, परंतु मुखात कठोर शब्द होते. तो श्रीरामांकडे पाहात म्हणाला,॥ २॥

धर्म हेतु अवतरेहु गोसाईं।
मारेहु मोहि ब्याध की नाईं॥
मैं बैरी सुग्रीव पिआरा।
अवगुन कवन नाथ मोहि मारा॥

‘हे स्वामी, तुम्ही धर्माच्या रक्षणासाठी अवतार घेतला आहे, तर मग व्याधाप्रमाणे मला लपून का मारले? तुम्हांला मी वैरी आणि सुग्रीव प्रिय का? हे नाथ, कोणत्या दोषाकरिता तुम्ही मला मारले?’॥ ३॥

अनुज बधू भगिनी सुत नारी।
सुनु सठ कन्या सम ए चारी॥
इन्हहि कुदृष्टि बिलोकइ जोई।
ताहि बधें कछु पाप न होई॥

श्रीराम म्हणाले, ‘हे मूर्खा, ऐकून घे. लहान भावाची पत्नी, बहीण, मुलाची स्त्री आणि कन्या या चारीही सारख्या आहेत. यांच्याकडे जो वाईट नजरेने पहातो, त्याला मारण्यात कोणतेही पाप नसते.॥ ४॥

मूढ़ तोहि अतिसय अभिमाना।
नारि सिखावन करसि न काना॥
मम भुज बल आश्रित तेहि जानी।
मारा चहसि अधम अभिमानी॥

हे मूर्खा, तुला फार अभिमान आहे. तू आपल्या पत्नीच्या बोलण्यावर लक्ष दिले नाहीस. सुग्रीव हा माझ्या बाहुबलाचा अश्रित आहे. हे माहीत असूनही अरे अधमा, गर्विष्ठा, तू त्याला ठार मारणार होतास.॥ ५॥

सुनहु राम स्वामी सन चल न चातुरी मोरि।
प्रभु अजहूँ मैं पापी अंतकाल गति तोरि॥ ९॥

वाली म्हणाला, ‘हे श्रीरामा, स्वामीपुढे माझे शहाणपण चालू शकणार नाही. पण हे प्रभो, (मला सांगा,) अंतकाळी तुमचा आश्रय मिळूनही मी पापी राहिलो का?’॥ ९॥

सुनत राम अति कोमल बानी।
बालि सीस परसेउ निज पानी॥
अचल करौं तनु राखहु प्राना।
बालि कहा सुनु कृपानिधाना॥

वालीची ती अत्यंत मृदुवाणी ऐकून श्रीरामांनी त्याच्या मस्तकाला आपल्या हाताचा स्पर्श केला आणि म्हटले, ‘मी तुझे शरीर दृढ करतो, तुझे प्राण वाचतील.’ वाली म्हणाला, ‘हे कृपानिधान, ऐकून घ्या.॥ १॥

जन्म जन्म मुनि जतनु कराहीं।
अंत राम कहि आवत नाहीं॥
जासु नाम बल संकर कासी।
देत सबहि सम गति अबिनासी॥

मुनिगण जन्मोजन्मी अनेक प्रकारचे साधन करीत असतात. तरीही अंतकाळी त्यांच्या तोंडून रामनाम येत नाही. ज्यांच्या नावाच्या बळावर शंकर हे काशीतील सर्वांना समानपणे मुक्ती देतात,॥ २॥

मम लोचन गोचर सोइ आवा।
बहुरि कि प्रभु अस बनिहि बनावा॥

ते श्रीराम प्रत्यक्ष माझ्या डोळ्यांसमोर आले आहेत. हे प्रभो, अशी संधी पुन्हा येईल काय?॥ ३॥

सो नयन गोचर जासु गुन नित नेति कहि श्रुति गावहीं।
जिति पवन मन गो निरस करि मुनि ध्यान कबहुँक पावहीं॥
मोहि जानि अति अभिमान बस प्रभु कहेउ राखु सरीरही।
अस कवन सठ हठि काटि सुरतरु बारि करिहि बबूरही॥ १॥

श्रुती ‘नेति-नेति’ म्हणून निरंतर ज्यांचे गुणगान करतात, आणि प्राण व मन जिंकून इंद्रियांना विषयांपासून विरक्त बनवून मुनिगण ध्यानामध्ये ज्यांची क्वचितच एक झलक मिळवू शकतात, तेच तुम्ही प्रभू प्रत्यक्ष माझ्यासमोर प्रकट आहात. तुम्ही मला अत्यंत अभिमानी मानूून म्हटले की, ‘तू शरीर सोडू नकोस. परंतु जाणूनबुजून कल्पवृक्ष तोडून बाभळीचे कुंपण कोण मूर्ख करील? (म्हणजेच मोक्ष देणाऱ्या तुम्हाला सोडून या नश्वर शरीराचे रक्षण कोण करील?)॥ १॥

अब नाथ करि करुना बिलोकहु देहु जो बर मागऊँ।
जेहिं जोनि जन्मौं कर्म बस तहँ राम पद अनुरागऊँ॥
यह तनय मम सम बिनय बल कल्यानप्रद प्रभु लीजिऐ।
गहि बाँह सुर नर नाह आपन दास अंगद कीजिऐ॥ २॥

हे नाथ, आता माझ्यावर दयादृष्टी करा आणि मी जो वर मागतो तो द्या. मी कर्मामुळे ज्या योनीत जन्म घेईन, तेथे हे श्रीरामा, तुमच्या चरणी प्रेम करीत रहावे. हे कल्याणप्रद प्रभो, हा माझा पुत्र अंगद विनय व बल या बाबतीत माझ्यासारखाच आहे. याचा स्वीकार करा आणि हे देव व मनुष्य यांचे नाथ, याचा हात धरून याला आपला दास बनवा.’॥ २॥

राम चरन दृढ़ प्रीति करि बालि कीन्ह तनु त्याग।
सुमन माल जिमि कंठ ते गिरत न जानइ नाग॥ १०॥

श्रीरामांच्या चरणी दृढ प्रेम ठेवून वालीने, हत्ती जसा गळ्यातील पुष्पमाला खाली पडल्याचे जाणत नाही, त्याप्रमाणे सहजपणे शरीराचा त्याग केला.॥ १०॥

राम बालि निज धाम पठावा।
नगर लोग सब ब्याकुल धावा॥
नाना बिधि बिलाप कर तारा।
छूटे केस न देह सँभारा॥

श्रीरामांनी वालीला आपल्या परमधामी पाठविले. नगरातील सर्वलोक व्याकूळ होऊन धावत आले. वालीची पत्नी तारा ही अनेक प्रकारे विलाप करू लागली. तिचे केस विस्कटले होते आणि तिला देहाची शुद्ध नव्हती.॥ १॥