०२ श्रीराम-सुग्रीव-मैत्री

आगें चले बहुरि रघुराया।
रिष्यमूक पर्बत निअराया॥
तहँ रह सचिव सहित सुग्रीवा।
आवत देखि अतुल बल सींवा॥

श्रीरघुनाथ मग पुढे निघाले. ऋष्यमूक पर्वत जवळ आला. तेथे ऋष्यमूक पर्वतावर सुग्रीव हा मंत्र्यांसह रहात होता. अतुलनीय बलाची परिसीमा असलेले श्रीराम आणि लक्ष्मण यांना येताना पाहून॥ १॥

अति सभीत कह सुनु हनुमाना।
पुरुष जुगल बल रूप निधाना॥
धरि बटु रूप देखु तैं जाई।
कहेसु जानि जियँ सयन बुझाई॥

सुग्रीव अतिशय घाबरून म्हणाला, ‘हनुमाना, ऐक. हे दोघे पुरुष बल व रूपाची खाण आहेत. तू ब्रह्मचाऱ्याचे रूप घेऊन जाऊन बघ. त्यांची खरी हकीकत जाणून घेऊन मला खूण कर.॥ २॥

पठए बालि होहिं मन मैला।
भागौं तुरत तजौं यह सैला॥
बिप्र रूप धरि कपि तहँ गयऊ।
माथ नाइ पूछत अस भयऊ॥

जर ते मनाने दुष्ट असलेल्या वालीने पाठविले असतील, तर मी त्वरित हा पर्वत सोडून पळून जाईन.’ हे ऐकून हनुमानाने ब्राह्मणाचे रूप धारण केले व तो त्यांच्याजवळ जाऊन नतमस्तक होऊन विचारू लागला.॥ ३॥

को तुम्ह स्यामल गौर सरीरा।
छत्री रूप फिरहु बन बीरा॥
कठिन भूमि कोमल पद गामी।
कवन हेतु बिचरहु बन स्वामी॥

‘हे वीरांनो, सावळ्या व गोऱ्या वर्णाचे तुम्ही कोण आहात? क्षत्रिय असूनही वनात का फिरत आहात? हे स्वामी, या कठोर भूमीवर कोमल चरणांनी चालणारे तुम्ही कशासाठी वनात फिरत आहात?॥ ४॥

मृदुल मनोहर सुंदर गाता।
सहत दुसह बन आतप बाता॥
की तुम्ह तीनि देव महँ कोऊ।
नर नारायन की तुम्ह दोऊ॥

मनाला हरण करणारी तुमची सुंदर अंगे आहेत. मग तुम्ही वनामधील दुःसह ऊन-वारे का सहन करीत आहात? तुम्ही ब्रह्मदेव, विष्णू, महेश या तीन देवांपैकी कुणी आहात की नर-नारायण आहात?॥ ५॥

जग कारन तारन भव भंजन धरनी भार।
की तुम्ह अखिल भुवन पति लीन्ह मनुज अवतार॥ १॥

अथवा तुम्ही जगाचे मूल कारण आणि संपूर्ण लोकांचे स्वामी प्रत्यक्ष भगवान आहात की,लोकांनी भवसागर पार करून जावा म्हणून आणि पृथ्वीचा भार नष्ट व्हावा म्हणून मनुष्यरूपाने अवतार घेतला आहे?’॥ १॥

कोसलेस दसरथ के जाए।
हम पितु बचन मानि बन आए॥
नाम राम लछिमन दोउ भाई।
संग नारि सुकुमारि सुहाई॥

श्रीराम म्हणाले, ‘आम्ही कोसलराज दशरथांचे पुत्र आहोत आणि पित्याची आज्ञा पाळण्यासाठी वनात आलो आहोत. आम्ही दोघे भाऊ असून आमची नावे राम व लक्ष्मण आहेत. आमच्यासोबत सुंदर सुकुमार अशी माझी पत्नी जानकी होती.॥ १॥

इहाँ हरी निसिचर बैदेही।
बिप्र फिरहिं हम खोजत तेही॥
आपन चरित कहा हम गाई।
कहहु बिप्र निज कथा बुझाई॥

येथे कोणी राक्षसाने तिचे हरण केले. हे ब्राह्मणा, आम्ही तिलाच शोधत फिरत आहोत. आम्ही आपली ओळख सांगितली. आता तुम्ही तुमचा परिचय सांगा.’॥ २॥

प्रभु पहिचानि परेउ गहि चरना।
सो सुख उमा जाइ नहिं बरना॥
पुलकित तन मुख आव न बचना।
देखत रुचिर बेष कै रचना॥

प्रभूंना ओळखताच हनुमानाने त्यांच्या चरणांवर लोटांगण घातले. शिव म्हणाले, ‘हे पार्वती, त्याच्या आनंदाचे वर्णन काय करावे? हनुमानाचे शरीर पुलकित झाले, मुखातून शब्द फुटत नव्हता, तो प्रभूंचा सुंदर वेष पहात होता.॥ ३॥

पुनि धीरजु धरि अस्तुति कीन्ही।
हरष हृदयँ निज नाथहि चीन्ही॥
मोर न्याउ मैं पूछा साईं।
तुम्ह पूछहु कस नर की नाईं॥

नंतर धीर धरून त्याने स्तुती केली. आपल्या स्वामींची ओळख पटल्याने त्याच्या हृदयात आनंद मावत नव्हता. मग हनुमान म्हणाला, ‘हे स्वामी, मी जे विचारले ते बरोबर होते. (दीर्घ कालानंतर तुम्हांला तपस्वी वेषात पाहिले शिवाय माझी वानर-बुद्धी असल्याने मी तुम्हाला ओळखू शकलो नाही.) परंतु तुम्ही मला मनुष्याप्रमाणे कसे काय विचारत आहात?॥ ४॥

तव माया बस फिरउँ भुलाना।
ता ते मैं नहिं प्रभु पहिचाना॥

मी तुमच्या मायेमुळे तुम्हांला विसरून भटकत आहे. त्यामुळे मी आपल्या स्वामींना ओळखले नाही.॥ ५॥

एकु मैं मंद मोहबस कुटिल हृदय अग्यान।
पुनि प्रभु मोहि बिसारेउ दीनबंधु भगवान॥ २॥

एक तर मी मंद. दुसरे म्हणजे मोहांध. तिसरे हृदयाने कुटिल व अज्ञानी आहे. शिवाय हे दीनबंधू भगवान! तुम्हीही मला तुमचा विसर पाडलात.॥ २॥

जदपि नाथ बहु अवगुन मोरें।
सेवक प्रभुहि परै जनि भोरें॥
नाथ जीव तव मायाँ मोहा।
सो निस्तरइ तुम्हारेहिं छोहा॥

हे नाथ, जरी माझ्यामध्ये अनेक अवगुण असले, तरी मला तुमचा विसर पडू नये. हे नाथ, जीव तुमच्या मायेने मोहित असतात. ते तुमच्याच कृपेने मुक्त होऊ शकतात.॥ १॥

ता पर मैं रघुबीर दोहाई।
जानउँ नहिं कछु भजन उपाई॥
सेवक सुत पति मातु भरोसें।
रहइ असोच बनइ प्रभु पोसें॥

त्याशिवाय हे रघुवीर, मी तुमची शपथ घेऊन सांगतो की, मी भजन-साधन हे काहीही जाणत नाही. सेवक हा स्वामीच्या व पुत्र मातेच्या भरवशावर निश्चिंत असतो. त्यामुळे प्रभूला सेवकाचे पालन-पोषण करावेच लागते.’॥ २॥

अस कहि परेउ चरन अकुलाई।
निज तनु प्रगटि प्रीति उर छाई॥
तब रघुपति उठाइ उर लावा।
निज लोचन जल सींचि जुड़ावा॥

असे म्हणून हनुमान व्याकूळ होऊन प्रभूंच्या चरणी पडला. त्याने आपले खरे स्वरूप प्रकट केले. त्याच्या हृदयामध्ये प्रेमाचे भरते आले. तेव्हा प्रभूंनी त्याला उठवून हृदयाशी धरले आणि आपल्या प्रेमाश्रूंचा वर्षाव करून त्याला भिजविले.॥ ३॥

सुनु कपि जियँ मानसि जनि ऊना।
तैं मम प्रिय लछिमन ते दूना॥
समदरसी मोहि कह सब कोऊ।
सेवक प्रिय अनन्यगति सोऊ॥

प्रभू म्हणाले, ‘हे हनुमाना, कष्टी होऊ नकोस. तू मला लक्ष्मणापेक्षाही अधिक प्रिय आहेस. सर्वजण मला समदर्शी म्हणतात. मला कोणी प्रिय किंवा अप्रिय नाही. परंतु मला भक्त फार आवडतो. कारण त्याला माझ्याशिवाय दुसऱ्या कुणाचा आधार नसतो.॥ ४॥

सो अनन्य जाकें असि मति न टरइ हनुमंत।
मैं सेवक सचराचर रूप स्वामि भगवंत॥ ३॥

आणि हे हनुमाना, आपण सेवक असून चराचर जग आपले स्वामी भगवान यांचे रूप आहे, अशी ज्याची बुद्धी कधी ढळत नाही, तोच अनन्य समजावा.’॥ ३॥

देखि पवनसुत पति अनुकूला।
हृदयँ हरष बीती सब सूला॥
नाथ सैल पर कपिपति रहई।
सो सुग्रीव दास तव अहई॥

स्वामी आपल्यावर प्रसन्न आहेत, असे पाहून पवनकुमार हनुमानाच्या मनात हर्ष दाटला आणि त्याचे सर्व दुःख नाहीसे झाले. तो म्हणाला, ‘हे नाथ, या पर्वतावर वानरराज सुग्रीव रहातो. तो तुमचा दास आहे.॥ १॥

तेहि सन नाथ मयत्री कीजे।
दीन जानि तेहि अभय करीजे॥
सो सीता कर खोज कराइहि।
जहँ तहँ मरकट कोटि पठाइहि॥

हे नाथ, त्याच्याशी मैत्री करा आणि त्याला दीन समजून निर्भय करा. तो सर्वत्र कोटॺवधी वानरांना पाठवील व सीतेचा शोध लावेल.’॥ २॥

एहि बिधि सकल कथा समुझाई।
लिए दुऔ जन पीठि चढ़ाई॥
जब सुग्रीवँ राम कहुँ देखा।
अतिसय जन्म धन्य करि लेखा॥

अशाप्रकारे सर्व गोष्टी समजावून हनुमानाने श्रीराम-लक्ष्मण या दोघांना आपल्या पाठीवर घेतले. जेव्हा सुग्रीवाने श्रीरामचंद्रांना पाहिले, तेव्हा त्याला आपला जन्म अतिशय धन्य झाला, असे वाटले.॥ ३॥

सादर मिलेउ नाइ पद माथा।
भेंटेउ अनुज सहित रघुनाथा॥
कपि कर मन बिचार एहि रीती।
करिहहिं बिधि मो सन ए प्रीती॥

सुग्रीव श्रीरामांच्या चरणी नतमस्तक होऊन त्यांना आदराने भेटला. श्रीराम-लक्ष्मणांनी त्याला आलिंगन दिले. सुग्रीव मनात म्हणत होता, हे दैवा! हे माझ्यावर प्रेम करतील काय?॥ ४॥