१३ नवाह्नपारायण, सहावा विश्राम

जेहि बिधि कपट कुरंग संग धाइ चले श्रीराम।
सो छबि सीता राखि उर रटति रहति हरिनाम॥ २९ (ख)॥

श्रीराम ज्या रूपात कपट-मृगामागे धावत गेले, ते रूप हृदयात धरून सीता रामनाम जपत होती.॥ २९(ख)॥

रघुपति अनुजहि आवत देखी।
बाहिज चिंता कीन्हि बिसेषी॥
जनकसुता परिहरिहु अकेली।
आयहु तात बचन मम पेली॥

इकडे श्रीरघुनाथ लक्ष्मणाला येत असलेला पाहून बाह्यतः आपल्याला मोठी काळजी वाटत असल्याचे दाखवून म्हणाले, ‘हे बंधू, तू जानकीला एकटीला सोडलेस, आणि माझ्या आज्ञेचे उल्लंघन करून येथे आलास!॥ १॥

निसिचर निकर फिरहिं बन माहीं।
मम मन सीता आश्रम नाहीं॥
गहि पद कमल अनुज कर जोरी।
कहेउ नाथ कछु मोहि न खोरी॥

वनात राक्षसांच्या झुंडी फिरत असतात. सीता आश्रमात नसावी, असे मला वाटत आहे.’ लक्ष्मणाने श्रीरामांचे चरण-कमल धरून व हात जोडून म्हटले, ‘हे नाथ, यात माझा काही दोष नाही.’॥ २॥

अनुज समेत गए प्रभु तहवाँ।
गोदावरि तट आश्रम जहवाँ॥
आश्रम देखि जानकी हीना।
भए बिकल जस प्राकृत दीना॥

मग प्रभू श्रीराम लक्ष्मणासह गोदावरीच्या तटावरील आपल्या आश्रमाच्या ठिकाणी गेले. आश्रमात जानकी नसल्याचे पाहून श्रीराम सामान्य मनुष्याप्रमाणे व्याकूळ व दुःखी झाले.॥ ३॥

हा गुन खानि जानकी सीता।
रूप सील ब्रत नेम पुनीता॥
लछिमन समुझाए बहु भाँती।
पूछत चले लता तरु पाँती॥

ते विलाप करू लागले, ‘हे गुणनिधान जानकी, रूप, शील, व्रत आणि नियमांनी पवित्र असलेल्या सीते!’ लक्ष्मणाने श्रीरामांना पुष्कळ समजावले, परंतु श्रीराम लता-वृक्षांच्या रांगांना विचारत निघाले.॥ ४॥

हे खग मृग हे मधुकर श्रेनी।
तुम्ह देखी सीता मृगनैनी॥
खंजन सुक कपोत मृग मीना।
मधुप निकर कोकिला प्रबीना॥

‘हे पक्ष्यांनो, हे पशूंनो, हे भ्रमरांच्या झुंडींनो, तुम्ही माझ्या मृगनयना सीतेला पाहिले काय? खंजन, पोपट, कबूतर, हरीण, मासे, भ्रमर-समूह, गायनप्रवीण कोकिळ,॥ ५॥

कुंद कली दाड़िम दामिनी।
कमल सरद ससि अहिभामिनी॥
बरुन पास मनोज धनु हंसा।
गज केहरि निज सुनत प्रसंसा॥

कुंदकळ्या, डाळिंब, वीज, कमळ, शरदातील चंद्रमा, नागीण, वरुणाचा पाश, कामदेवांचे धनुष्य, हंस, हत्ती आणि सिंह, हे सर्वजण आज आपली प्रशंसा ऐकत होते.॥ ६॥

श्रीफल कनक कदलि हरषाहीं।
नेकु न संक सकुच मन माहीं॥
सुनु जानकी तोहि बिनु आजू।
हरषे सकल पाइ जनु राजू॥

श्रीफळ, सुवर्ण आणि केळी आज आनंदित होत होत्या. त्यांच्या मनात जरासुद्धा शंका व संकोच नव्हता. हे जानकी, ऐक. तुझ्याविना हे सर्व आज असे आनंदात आहेत की, जणू त्यांना राज्य मिळाले आहे. (तुझ्या अंगांपुढे सर्वजण तुच्छ, अपमानित व लज्जित होते. तू नसल्यामुळे हे आपल्या शोभेच्या अभिमानाने प्रफुल्लित आहेत.)॥ ७॥

किमिसहिजात अनख तोहि पाहीं।
प्रिया बेगि प्रगटसि कस नाहीं॥
एहि बिधि खोजत बिलपत स्वामी।
मनहु महा बिरही अति कामी॥

तुला ही त्यांची घमेंड कशी सहन होते? हे प्रिये, तू लवकर प्रकट का होत नाहीस?’ अशा प्रकारे अनंत ब्रह्मांडांचे व स्वरूपशक्ती सीतेचे स्वामी श्रीराम सीतेला शोधत असा विलाप करीत होते की, जसा एखादा महाविरही आणि अत्यंत कामी पुरुष करतो.॥ ८॥

पूरनकाम राम सुख रासी।
मनुजचरित कर अज अबिनासी॥
आगें परा गीधपति देखा।
सुमिरत राम चरन जिन्ह रेखा॥

पूर्णकाम, आनंदाची खाण, अजन्मा व अविनाशी श्रीराम मनुष्यासारखी लीला करीत होते. पुढे गेल्यावर त्यांना गृध्रपती जटायू पडलेला दिसला. तो श्रीरामांच्या ध्वज, कुलिश इत्यादी चिह्नांनी अंकित चरणांचे स्मरण करीत होता.॥ ९॥

कर सरोज सिर परसेउ कृपासिंधु रघुबीर।
निरखि राम छबि धाम मुख बिगत भई सब पीर॥ ३०॥

कृपासागर श्रीरघुवीरांनी आपल्या करकमलांनी त्याच्या मस्तकाला स्पर्श केला. शोभाधाम श्रीरामचंद्रांचे परमसुंदर मुख पाहून जटायूची सर्व पीडा नाहीशी झाली.॥ ३०॥

तब कह गीध बचन धरि धीरा।
सुनहु राम भंजन भव भीरा॥
नाथ दसानन यह गति कीन्ही।
तेहिं खल जनकसुता हरि लीन्ही॥

मग धीर धरून त्या जटायू गिधाडाने म्हटले, ‘हे जन्म-मृत्युरूप भवाच्या भयाचे नाश करणारे श्रीराम, ऐका. हे नाथ, रावणाने माझी अशी दशा केली. त्या दुष्टाने जानकीचे हरण केले आहे.॥ १॥

लै दच्छिन दिसि गयउ गोसाईं।
बिलपति अति कुररी की नाईं॥
दरस लागि प्रभु राखेउँ प्राना।
चलन चहत अब कृपानिधाना॥

हे स्वामी, तो तिला घेऊन दक्षिण दिशेला गेला आहे. सीता ही टिटवीप्रमाणे खूप आक्रोश करीत होती. हे प्रभो, मी तुमच्या दर्शनासाठीच प्राण राखले होते. हे कृपानिधान, आता हे प्राण जाऊ इच्छितात.’॥ २॥

राम कहा तनु राखहु ताता।
मुख मुसुकाइ कही तेहिं बाता॥
जा कर नाम मरत मुख आवा।
अधमउ मुकुत होइ श्रुति गावा॥

श्रीरामचंद्र म्हणाले, ‘हे तात, शरीर सोडू नका.’ तेव्हा त्याने हसत मुखाने म्हटले, ‘मरताना ज्यांचे नाव मुखात आल्यास महान पापीसुद्धा मुक्त होतो, असे वेदांनी सांगितले आहे,॥ ३॥

सो मम लोचन गोचर आगें।
राखौं देह नाथ केहि खाँगें॥
जल भरि नयन कहहिं रघुराई।
तात कर्म निज तें गति पाई॥

तेच तुम्ही माझ्या डोळ्यांसमोर उभे आहात. हे नाथ, आता मी कोणती उणीव आहे, म्हणून देह राखून ठेवू?’ श्रीरघुनाथ डोळ्यांत पाणी आणून म्हणाले, ‘हे तात, तुम्ही स्वतःच्या श्रेष्ठ कर्मांनी दुर्लभ गती प्राप्त केली आहे.॥ ४॥

परहित बस जिन्ह के मन माहीं।
तिन्ह कहुँ जग दुर्लभ कछु नाहीं॥
तनु तजि तात जाहु मम धामा।
देउँ काह तुम्ह पूरनकामा॥

ज्यांच्या मनात दुसऱ्याचे हित असते, त्यांच्यासाठी या जगात काहीही दुर्लभ नाही. हे तात, आज देह सोडून तुम्ही माझ्या परमधामास जा. मी तुम्हांला काय देऊ? तुम्ही तर पूर्णकाम आहात.॥ ५॥

सीता हरन तात जनि कहहु पिता सन जाइ।
जौं मैं राम त कुल सहित कहिहि दसानन आइ॥ ३१॥

हे तात, सीतेच्या हरणाची वार्ता तुम्ही जाऊन (स्वर्गात) माझ्या वडिलांना सांगू नका. जर मी राम असेन, तर सहकुटुंब रावणच तेथे जाऊन स्वतः सांगेल.’॥ ३१॥

गीध देह तजि धरि हरि रूपा।
भूषन बहु पट पीत अनूपा॥
स्याम गात बिसाल भुज चारी।
अस्तुति करत नयन भरि बारी॥

जटायूने गिधाडाचा देह सोडून हरीचे रूप धारण केले आणि अनेक अनुपम, दिव्य अलंकार व दिव्य पीतांबर धारण केले. श्याम शरीर, चार विशाल भुजा आणि प्रेम व आनंदाचे अश्रू डोळ्यांत आणून तो स्तुती करू लागला.॥ १॥

जय राम रूप अनूप निर्गुन सगुन गुन प्रेरक सही।
दससीस बाहु प्रचंड खंडन चंड सर मंडन मही॥
पाथोद गात सरोज मुख राजीव आयत लोचनं।
नित नौमि रामु कृपाल बाहु बिसाल भव भय मोचनं॥ १॥

‘हे राम, तुमचा विजय असो. तुमचे रूप अनुपम आहे. तुम्ही निर्गुण आहात, तसेच सगुण आहात आणि खरोखरच मायेचे प्रेरक आहात. दहा शिरांच्या रावणांच्या प्रचंड भुजांचे तुकडे तुकडे करण्यासाठी प्रचंड बाण धारण करणारे, पृथ्वीला सुशोभित करणारे, सजल मेघांसमान श्यामल शरीराचे, कमळासमान मुख असलेले आणि लाल कमळासमान विशाल नेत्रांचे, विशाल भुजांचे आणि भव-भयापासून मुक्त करणारे हे कृपाळू श्रीराम! मी तुम्हांला नित्य नमस्कार करतो.॥ १॥

बलमप्रमेयमनादिमजमब्यक्तमेकमगोचरं ।
गोबिंद गोपर द्वंद्वहर बिग्यानघन धरनीधरं॥
जे राम मंत्र जपंत संत अनंत जन मन रंजनं।
नित नौमि राम अकाम प्रिय कामादि खल दल गंजनं॥ २॥

तुम्ही अपरिमित बळाचे, अनादी, अजन्मा, अव्यक्त, एक, अगोचर, वेदवाक्ये जाणणारे गोविंद, इंद्रियातीत, जन्म-मरण, सुख-दुःख, हर्ष-शोकादी द्वंद्वांचे हरण करणारे, विज्ञानस्वरूप आणि पृथ्वीचे आधार आहात. जे संत राम-मंत्राचा जप करतात, त्या अनंत भक्तांच्या मनाला आनंद देणारे आहात. त्या निष्कामजनांना प्रिय असणारे आणि काम आदी दुष्ट वृत्तींच्या समूहाचे निर्दालन करणारे, हे श्रीराम, मी तुम्हांला नित्य नमस्कार करतो.॥ २॥

जेहि श्रुति निरंजन ब्रह्म ब्यापक बिरज अज कहि गावहीं।
करि ध्यान ग्यान बिराग जोग अनेक मुनि जेहि पावहीं॥
सो प्रगट करुना कंद सोभा बृंद अग जग मोहई।
मम हृदय पंकज भृंग अंग अनंग बहु छबि सोहई॥ ३॥

निरंजन, ब्रह्म, व्यापक, निर्विकार आणि जन्मरहित म्हणून ज्यांचे श्रुती गायन करतात, मुनी ज्यांना ध्यान, ज्ञान, वैराग्य आणि योग इत्यादी अनेक साधने करून प्राप्त करतात, तेच करुणाकंद, शोभेचे समूह असलेले प्रत्यक्ष श्रीभगवान प्रकट होऊन चराचराला आज मोहित करीत आहेत. माझ्या हृदयकमलाचे भ्रमर असलेल्या त्यांच्या अंगांमध्ये अनेक कामदेवांच्या रूपाची शोभा दिसत आहे.॥ ३॥

जो अगम सुगम सुभाव निर्मल असम सम सीतल सदा।
पस्यंति जं जोगी जतन करि करत मन गो बस सदा॥
सो राम रमा निवास संतत दास बस त्रिभुवन धनी।
मम उर बसउ सो समन संसृति जासु कीरति पावनी॥ ४॥

जे अगम्य आणि सुगम आहेत, निर्मल स्वभावाचे आहेत, विषम व सम आहेत आणि सदा शीतल आहेत, मन आणि इंद्रिये यांचा नित्य संयम करून योगीजन खूप साधन केल्यावर ज्यांचे दर्शन प्राप्त करतात, ते तिन्ही लोकींचे स्वामी, रमानिवास श्रीराम निरंतर आपल्या दासांच्या अधीन असतात. ज्यांची पवित्र कीर्ती संसारचक्राचा नाश करणारी आहे. तेच प्रभू माझ्या हृदयात निवास करोत.’॥ ४॥

अबिरल भगति मागि बर गीध गयउ हरिधाम।
तेहि की क्रिया जथोचित निज कर कीन्ही राम॥ ३२॥

असे अखंड भक्तीचे वरदान मागून गृध्रराज जटायू श्रीहरींच्या परमधामाला गेला. श्रीरामचंद्रांनी त्याच्या दहनादी क्रिया योग्य प्रकारे स्वतःच्या हातांनी केल्या.॥ ३२॥

कोमल चित अति दीनदयाला।
कारन बिनु रघुनाथ कृपाला॥
गीध अधम खग आमिष भोगी।
गति दीन्ही जो जाचत जोगी॥

श्रीरघुनाथ अत्यंत कोमल चित्ताचे, दीनदयाळू आणि अकारण कृपाळू आहेत. जटायू हा एक क्षुद्र गिधाड आणि मांसाहारी होता. त्यालाही श्रीरामांनी योगीजनांना जी हवी असते, ती गती दिली.॥ १॥

सुनहु उमा ते लोग अभागी।
हरि तजि होहिं बिषय अनुरागी॥
पुनि सीतहि खोजत द्वौ भाई।
चले बिलोकत बन बहुताई॥

श्रीशिव म्हणतात, ‘हे पार्वती, ऐक. जे लोक भगवंतांना सोडून विषयांवर प्रेम करतात, ते दुर्दैवी होत.’ नंतर दोघे बंधू सीतेला शोधत पुढे निघाले. वाटेतील घनदाट वने पहात ते जात होते.॥ २॥

संकुल लता बिटप घन कानन।
बहु खग मृग तहँ गज पंचानन॥
आवत पंथ कबंध निपाता।
तेहिं सब कही साप कै बाता॥

ते दाट वन वृक्ष-वेलींनी भरलेले होते. त्यात पुष्कळ पक्षी, मृग, हत्ती आणि सिंह रहात होते. श्रीरामांनी वाटेत आलेल्या कबंध राक्षसाला ठार मारले. त्याने आपल्या शापाची सर्व हकिगत सांगितली.॥ ३॥

दुरबासा मोहि दीन्ही सापा।
प्रभु पद पेखि मिटा सो पापा॥
सुनु गंधर्ब कहउँ मैं तोही।
मोहि न सोहाइ ब्रह्मकुल द्रोही॥

तो म्हणाला, ‘दुर्वासांनी मला शाप दिला होता. आता प्रभूंच्या चरणांच्या दर्शनाने ते पाप नाहीसे झाले.’ श्रीराम म्हणाले,‘हे गंधर्वा, मी सांगून ठेवतो की, ब्राह्मणकुळाचा अपराध करणारा मला आवडत नाही.॥ ४॥

मन क्रम बचन कपट तजि जो कर भूसुर सेव।
मोहि समेत बिरंचि सिव बस ताकें सब देव॥ ३३॥

कायावाचामनाने ब्राह्मणांची जो निष्कपट सेवा करतो, त्याला माझ्यासह ब्रह्मदेव, शिव इत्यादी सर्व देव वश होतात.॥ ३३॥

सापत ताड़त परुष कहंता।
बिप्र पूज्य अस गावहिं संता॥
पूजिअ बिप्र सील गुन हीना।
सूद्र न गुन गन ग्यान प्रबीना॥

शाप देणारा, मारणारा आणि कठोर बोलणारासुद्धा ब्राह्मण पूजनीय आहे, असे संत म्हणतात. शीलहीन आणि गुणहीन ब्राह्मणसुद्धा पूजनीय होय पण गुणगणांनी युक्त आणि ज्ञानात निपुण असलेला शूद्रही पूजनीय नाही.’॥ १॥

कहि निज धर्म ताहि समुझावा।
निज पद प्रीति देखि मन भावा॥
रघुपति चरन कमल सिरु नाई।
गयउ गगन आपनि गति पाई॥

श्रीरामांनी त्याला आपला भागवत धर्म समजावून सांगितला. आपल्या चरणी त्याचे प्रेम आहे, असे पाहून तो त्यांना आवडला. त्यानंतर श्रीरघुनाथांच्या चरणकमली नतमस्तक होऊन तो आपली गंधर्वाची गती प्राप्त करून आकाशात निघून गेला.॥ २॥