०९ शूर्पणखा-रावण भेट, माया-सीता

धुआँ देखि खरदूषन केरा।
जाइ सुपनखाँ रावन प्रेरा॥
बोली बचन क्रोध करि भारी।
देस कोस कै सुरति बिसारी॥

खर-दूषण यांचा नाश झाल्याचे पाहून शूर्पणखेने जाऊन रावणाला भडकविले. ती मोठॺा क्रोधाने म्हणाली, ‘तुला देशाची व खजिन्याची शुद्ध राहिली नाही.॥ ३॥

करसि पान सोवसि दिनु राती।
सुधि नहिं तव सिर पर आराती॥
राज नीति बिनु धन बिनु धर्मा।
हरिहि समर्पे बिनु सतकर्मा॥
बिद्या बिनु बिबेक उपजाएँ।
श्रम फल पढ़ें किएँ अरु पाएँ॥
संग तें जती कुमंत्र ते राजा।
मान ते ग्यान पान तें लाजा॥

तू दारू पितोस आणि रात्रंदिवस पडून राहतोस. शत्रू तुझ्या डोक्यावर उभा आहे, याची तुला गंधवार्ता नाही. नीतीविना राज्य, धर्माविना धन प्राप्त केल्यामुळे आणि भगवंतांना अर्पण केल्याविना उत्तम कर्म केल्याने, तसेच विवेकाविना विद्या शिकल्याने परिणामी हाती फक्त श्रमच लागतात. विषयांच्या संगामुळे संन्यासी, वाईट सल्‍ल्यामुळे राजा, दुरभिमानामुळे ज्ञान, मदिरापानामुळे लाज,॥ ४-५॥

प्रीति प्रनय बिनु मद ते गुनी।
नासहिं बेगि नीति अस सुनी॥

नम्रतेविना प्रेम आणि अहंकारामुळे गुणवान पुरुष लवकरच नष्ट होतात, अशी नीती आहे, असे मी ऐकले आहे.॥ ६॥

रिपु रुज पावक पाप प्रभु अहि गनिअ न छोट करि।
अस कहि बिबिध बिलाप करि लागी रोदन करन॥ २१(क)॥

शत्रू, रोग, अग्नी, पाप, स्वामी आणि सर्प यांना कधी लहान समजू नये.’ असे म्हणून शूर्पणखा अनेक प्रकारे विलाप करू लागली.॥ २१(क)॥

सभा माझ परि ब्याकुल बहु प्रकार कह रोइ।
तोहि जिअत दसकंधर मोरि कि असि गति होइ॥ २१(ख)॥

रावणाच्या सभेत ती व्याकूळ होऊन पडली आणि अनेक प्रकारे रडरडून म्हणू लागली की, ‘अरे दशग्रीवा, तू जिवंत असताना माझी अशी दशा व्हावी काय?’॥ २१(ख)॥

सुनत सभासद उठे अकुलाई।
समुझाई गहि बाँह उठाई॥
कह लंकेस कहसि निज बाता।
केइँ तव नासा कान निपाता॥

शूर्पणखेचे बोलणे ऐकताच सभासद बेचैन झाले. त्यांनी शूर्पणखेचा हात धरून तिला उठवले आणि तिची समजूत घातली. लंकापती रावण म्हणाला, ‘आधी तुझी हकीकत तर सांग. कुणी तुझे नाक-कान कापले?’॥ १॥

अवध नृपति दसरथ के जाए।
पुरुष सिंघ बन खेलन आए॥
समुझि परी मोहि उन्ह कै करनी।
रहित निसाचर करिहहिं धरनी॥

ती म्हणाली, ‘अयोध्येचा राजा दशरथाचे पुत्र पुरुष-सिंह आहेत. वनात ते शिकार करण्यासाठी आले आहेत. मला त्यांची करणी अशी वाटली की, ते पृथ्वीला राक्षसरहित करून टाकतील.॥२॥

जिन्ह कर भुजबल पाइ दसानन।
अभय भए बिचरत मुनि कानन॥
देखत बालक काल समाना।
परम धीर धन्वी गुन नाना॥

त्यांच्या भुज-बळावर हे दशमुखा, मुनी लोक वनात निर्भयपणे वावरू लागले आहेत. दिसायला ते बालक आहेत, परंतु आहेत काळासारखे. ते परम धीर, श्रेष्ठ धनुर्धर आणि अनेक गुणांनी युक्त आहेत.॥ ३॥

अतुलित बल प्रताप द्वौ भ्राता।
खल बध रत सुर मुनि सुखदाता॥
सोभा धाम राम अस नामा।
तिन्ह के संग नारि एक स्यामा॥

दोघे भाऊ बळाने व प्रतापाने अतुलनीय आहेत. ते दुष्टांचा वध करून देव व मुनींना सुख देणारे आहेत. ते शोभेचे माहेर आहेत. त्यांपैकी एकाचे नाव ‘राम’ आहे. त्यांच्याबरोबर एक सुंदर तरुण स्त्री आहे.॥ ४॥

रूप रासि बिधि नारि सँवारी।
रति सत कोटि तासु बलिहारी॥
तासु अनुज काटे श्रुति नासा।
सुनि तव भगिनि करहिं परिहासा॥

विधात्याने त्या स्त्रीला रूपाची राशी बनविले आहे. ती इतकी सुंदर आहे की, शंभर कोटी रतींना तिच्यावरून ओवाळून टाकावे. रामाच्या लहान भावाने माझे नाक-कान कापून टाकले. मी तुझी बहीण आहे, हे ऐकून ते माझी चेष्टा करू लागले.॥ ५॥

खर दूषन सुनि लगे पुकारा।
छन महुँ सकल कटक उन्ह मारा॥
खर दूषन तिसिरा कर घाता।
सुनि दससीस जरे सब गाता॥

माझी हाक ऐकून खर-दूषण मदतीला आले. परंतु एका क्षणात रामाने सर्व सेना मारून टाकली.’ खर, दूषण आणि त्रिशिरा यांचा वध झाल्याचे ऐकून रावणाच्या सर्व अंगाची लाही लाही झाली.॥ ६॥

सूपनखहि समुझाइ करि बल बोलेसि बहु भाँति।
गयउ भवन अति सोचबस नीद परइ नहिं राति॥ २२॥

त्याने शूर्पणखेची समजूत घालून पुष्कळ प्रकारे आपल्या बळाची प्रौढी सांगितली. परंतु मनातून तो अत्यंत चिंतित होऊन आपल्या महालात गेला. त्याला रात्रभर झोप आली नाही.॥ २२॥

सुर नर असुर नाग खग माहीं।
मोरे अनुचर कहँ कोउ नाही॥
खर दूषन मोहि सम बलवंता।
तिन्हहि को मारइ बिनु भगवंता॥

तो मनातल्या मनात विचार करू लागला की, देव, मनुष्य, असुर, नाग आणि पक्ष्यांमध्ये कोणी असा नाही की, जो माझ्या सेवकावरही मात करू शकेल. खर-दूषण तर माझ्यासारखेच बलवान होते. त्यांना भगवंताशिवाय दुसरा कोण मारू शकेल?॥ १॥

सुर रंजन भंजन महि भारा।
जौं भगवंत लीन्ह अवतारा॥
तौ मैं जाइ बैरु हठि करऊँ।
प्रभु सर प्रान तजें भव तरऊँ॥

देवांना आनंद देणाऱ्या व पृथ्वीचा भार हरण करणाऱ्या भगवंतानेच जर अवतार घेतला असेल, तर मी जाऊन मुद्दाम त्यांच्याशी वैर करीन आणि प्रभूंच्या बाणाने प्राण सोडून भवसागर तरून जाईन.॥ २॥

होइहि भजनु न तामस देहा।
मन क्रम बचन मंत्र दृढ़ एहा॥
जौं नररूप भूपसुत कोऊ।
हरिहउँ नारि जीति रन दोऊ॥

या माझ्या तामस शरीराने भजन होणार नाही. म्हणून कायावाचामानाने त्यांच्याशी वैर करणे हाच माझा दृढ निश्चय आहे. आणि जर ते मनुष्यरूप असलेले कुणी राजकुमार असतील, तर मी त्या दोघांना युद्धात जिंकून त्यांच्या स्त्रीचे हरण करीन.॥ ३॥

चला अकेल जान चढ़ि तहवाँ।
बस मारीच सिंधु तट जहवाँ॥
इहाँ राम जसि जुगुति बनाई।
सुनहु उमा सो कथा सुहाई॥

असा विचार करून रावण समुद्रतटावर जिथे मारीच रहात होता, तिथे रथात बसून एकटाच गेला. शिव म्हणतात, हे पार्वती, इथे श्रीरामचंद्रांनी काय युक्ती केली, ती सुंदर कथा ऐक.॥ ४॥

लछिमन गए बनहिं जब लेन मूल फल कंद।
जनकसुता सन बोले बिहसि कृपा सुख बृंद॥ २३॥

लक्ष्मण जेव्हा कंद, मूल, फल आणण्यासाठी वनात गेला, तेव्हा एकांतात कृपा व सुखाचे निधान असलेले श्रीरामचंद्र हसून जानकीला म्हणाले.॥ २३॥

सुनहु प्रिया ब्रत रुचिर सुसीला।
मैं कछु करबि ललित नरलीला॥
तुम्ह पावक महुँ करहु निवासा।
जौ लगि करौं निसाचर नासा॥

‘हे प्रिये, हे सुंदर पातिव्रत्यधर्माचे पालन करणाऱ्या सुशीले, ऐक. मी आता काही मनोहर मनुष्य-लीला करीन. म्हणून मी राक्षसांचा नाश करीपर्यंत तू अग्नीत निवास कर.’॥ १॥

जबहिं राम सब कहा बखानी।
प्रभु पद धरि हियँ अनल समानी॥
निज प्रतिबिंब राखि तहँ सीता।
तैसइ सील रूप सुबिनीता॥

श्रीरामांनी सर्व समजावून सांगताच सीतेने प्रभूंचे चरण हृदयात धारण करून ती अग्नीमध्ये समाविष्ट झाली. सीतेने आपलीच छायामूर्ती येथे ठेवली. ती तिच्यासारखीच शील-स्वभाव-रूपाची आणि विनम्र होती.॥ २॥

लछिमनहूँ यह मरमु न जाना।
जो कछु चरित रचा भगवाना॥
दसमुख गयउ जहाँ मारीचा।
नाइ माथ स्वारथ रत नीचा॥

भगवंतांनी जी लीला मांडली होती, तिचे रहस्य लक्ष्मणालासुद्धा समजले नाही. स्वार्थपरायण आणि नीच रावण मारीचाकडे गेला व त्याच्यापुढे नतमस्तक झाला.॥ ३॥

नवनि नीच कै अति दुखदाई।
जिमि अंकुस धनु उरग बिलाई॥
भयदायक खल कै प्रिय बानी।
जिमि अकाल के कुसुम भवानी॥

नीच मनुष्याने नम्रता दाखविणे हे अत्यंत दुःखदायक असते. जसे, अंकुश, धनुष्य, साप व मांजर यांचे झुकणे. हे भवानी, दुष्टाची गोड वाणीसुद्धा भय देणारी असते, ज्याप्रमाणे ऋतू नसताना फूल उमलणे, भयसूचक असते.॥ ४॥