०७ सुतीक्ष्णाचे प्रेम, अगस्त्य संवाद, दंडक-वनात प्रवेश, जटायूची भेट, पञ्चवटी-निवास

है प्रभु परम मनोहर ठाऊँ।
पावन पंचबटी तेहि नाऊँ॥
दंडक बन पुनीत प्रभु करहू।
उग्र साप मुनिबर कर हरहू॥

हे प्रभो! एक परम मनोहर व पवित्र स्थान आहे, त्याचे नाव पंचवटी. हे प्रभो, तुम्ही त्या दंडकवनातील पंचवटीस पवित्र करा आणि श्रेष्ठ गौतम ऋषींचा कठोर शाप दूर करा.॥ ८॥

बास करहु तहँ रघुकुल राया।
कीजे सकल मुनिन्ह पर दाया॥
चले राम मुनि आयसु पाई।
तुरतहिं पंचबटी निअराई॥

हे रघुकुलाचे स्वामी! सर्व मुनींवर दया करून आपण तेथेच निवास करा.’ मुनींची आज्ञा मिळाल्यावर श्रीरामचंद्र तेथून निघाले आणि लवकरच पंचवटीजवळ पोहोचले.॥ ९॥

गीधराज सैं भेंट भइ बहु बिधि प्रीति बढ़ाइ।
गोदावरी निकट प्रभु रहे परन गृह छाइ॥ १३॥

तेथे गृधराज जटायू याची भेट झाली. त्याच्यावर खूप प्रेम व्यक्त करून प्रभू रामचंद्र गोदावरीजवळच्या पंचवटीमध्ये पर्णकुटी बनवून राहू लागले.॥ १३॥

जब ते राम कीन्ह तहँ बासा।
सुखी भए मुनि बीती त्रासा॥
गिरि बन नदीं ताल छबि छाए।
दिन दिन प्रति अति होहिं सुहाए॥

श्रीराम तेथे निवास करू लागले. तेव्हापासून मुनींना आनंद झाला. त्यांची भीती दूर झाली. तेथील पर्वत, वने, नदी व तलावांना शोभा आली. ते सर्व दिवसेंदिवस अधिक शोभिवंत दिसू लागले.॥ १॥

खग मृग बृंद अनंदित रहहीं।
मधुप मधुर गुंजत छबि लहहीं॥
सो बन बरनि न सक अहिराजा।
जहाँ प्रगट रघुबीर बिराजा॥

पक्षी व पशू यांचे समूह आनंदित होऊन राहू लागले. भ्रमर गुंजारव करताना शोभून दिसत होते. जेथे प्रत्यक्ष श्रीराम विराजमान आहेत, त्या वनाचे वर्णन सर्पराज शेषसुद्धा करू शकणार नाही.॥ २॥

एक बार प्रभु सुख आसीना।
लछिमन बचन कहे छलहीना॥
सुर नर मुनि सचराचर साईं।
मैं पूछउँ निज प्रभु की नाईं॥

एकदा प्रभू सुखाने बसले होते. त्यावेळी लक्ष्मण त्यांना सहजपणाने म्हणाला, ‘हे देवता, मनुष्य, मुनी व चराचराचे स्वामी, मी तुम्हांला आपला स्वामी समजून विचारतो.॥ ३॥

मोहि समुझाइ कहहु सोइ देवा।
सब तजि करौं चरन रज सेवा॥
कहहु ग्यान बिराग अरु माया।
कहहु सो भगति करहु जेहिं दाया॥

हे देव, मला समजावून ती गोष्ट सांगा की, ज्यायोगे सर्व काही सोडून देऊन तुमच्या चरणरजाची मी सेवा करीत राहीन. तसेच ज्ञान, वैराग्य आणि माया यांचे स्वरूप सांगा आणि ज्यामुळे तुम्ही कृपा करता, ती भक्ती मला सांगा.॥ ४॥

ईस्वर जीव भेद प्रभु सकल कहौ समुझाइ।
जातें होइ चरन रति सोक मोह भ्रम जाइ॥ १४॥

हे प्रभो, ईश्वर व जीव यांच्यातील भेदसुद्धा समजावून द्या. त्यामुळे तुमच्या चरणी मला प्रेम उत्पन्न होईल आणि माझे शोक, मोह आणि भ्रम नष्ट होतील.॥ १४॥

थोरेहि महँ सब कहउँ बुझाई।
सुनहु तात मति मन चित लाई॥
मैं अरु मोर तोर तैं माया।
जेहिं बस कीन्हे जीव निकाया॥

श्रीराम म्हणाले, ‘हे बंधो! मी थोडक्यातच तुला सर्व समजावून सांगतो. तू मन, चित्त आणि बुद्धी लावून ऐक. मी आणि माझे, तू आणि तुझे असे मानणे हीच माया होय. तिनेच सर्व जीवांना आपल्या ताब्यात ठेवले आहे.॥ १॥

गो गोचर जहँ लगि मन जाई।
सो सब माया जानेहु भाई॥
तेहि कर भेद सुनहु तुम्ह सोऊ।
बिद्या अपर अबिद्या दोऊ॥

हे बंधू, इंद्रिये, विषय आणि जेथवर मन जाते, ती सर्व माया आहे, असे समज. तिचेही विद्या माया आणि अविद्या माया असे दोन भेद आहेत, ते ऐकून घे.॥ २॥

एक दुष्ट अतिसय दुखरूपा।
जा बस जीव परा भवकूपा॥
एक रचइ जग गुन बस जाकें।
प्रभु प्रेरित नहिं निज बल ताकें॥

पहिली अविद्या माया ही दुष्ट आहे आणि अत्यंत दुःखरूप आहे. तिच्या अधीन झाल्यामुळे जीव हा संसाररूपी विहिरीत पडलेला आहे. आणि दुसरी विद्या माया. हिच्या अधीन गुण आहेत. तीजगाची निर्मिती करते. प्रभूद्वारे ती प्रेरित होते. तिला स्वतःचे सामर्थ्य काहीही नाही.॥ ३॥

ग्यान मान जहँ एकउ नाहीं।
देख ब्रह्म समान सब माहीं॥
कहिअ तात सो परम बिरागी।
तृन सम सिद्धि तीनि गुन त्यागी॥

जेथे मान इत्यादी एकही दोष नसतो आणि जो सर्वांठायी समान रूपाने ब्रह्म पहातो, ते ज्ञान होय. हे वत्सा, ज्याने सर्व सिद्धींचा आणि तिन्ही गुणांचा कस्पटासारखा त्याग केलेला आहे, त्यालाच वैराग्यवान म्हटले पाहिजे.॥ ४॥

माया ईस न आपु कहुँ जान कहिअ सो जीव।
बंध मोच्छ प्रद सर्बपर माया प्रेरक सीव॥ १५॥

जो माया, ईश्वर व आपले स्वरूप जाणत नाही, त्याला जीव म्हणावे. जो कर्म-बंधनापासून मुक्त करणारा सर्वांच्या पलीकडचा आणि मायेचा प्रेरक आहे, तो ईश्वर होय.॥ १५॥

धर्म तें बिरति जोग तें ग्याना।
ग्यान मोच्छप्रद बेद बखाना॥
जातें बेगि द्रवउँ मैं भाई।
सो मम भगति भगत सुखदाई॥

धर्माच्या आचरणामुळे वैराग्य आणि योगामुळे ज्ञान होते आणि ज्ञान हे मोक्ष देणारे आहे, असे वेदांनी वर्णन केले. आणि हे बंधू, ज्यामुळे मी शीघ्र प्रसन्न होतो, ती माझी भक्ती आहे. ती भक्तांना सुख देणारी आहे.॥ १॥

सो सुतंत्र अवलंब न आना।
तेहि आधीन ग्यान बिग्याना॥
भगति तात अनुपम सुखमूला।
मिलइ सो संत होइँ अनुकूला॥

ती भक्ती स्वतंत्र आहे. तिला दुसऱ्या कशाचीही गरज नसते. ज्ञान व विज्ञान हे तिच्या अधीन असतात. हे बंधो! भक्ती ही अनुपम व सुखाचे मूळ आहे आणि जेव्हा संत प्रसन्न होतात, तेव्हाच ती मिळते.॥ २॥

भगति कि साधन कहउँ बखानी।
सुगम पंथ मोहि पावहिं प्रानी॥
प्रथमहिं बिप्र चरन अति प्रीती।
निज निज कर्म निरत श्रुति रीती॥

आता मी भक्तीचे साधन विस्ताराने सांगतो. हा मार्ग सोपा आहे. त्यामुळे जीव मला सहजपणे प्राप्त करतो. प्रथम, ब्राह्मणांच्या चरणी अत्यंत प्रेम असावे आणि वेद-रीतीप्रमाणे आपापल्या वर्णाश्रमकर्मामध्ये रत असावे.॥ ३॥

एहि कर फल पुनि बिषय बिरागा।
तब मम धर्म उपज अनुरागा॥
श्रवनादिक नव भक्ति दृढ़ाहीं।
मम लीला रति अति मन माहीं॥

याचे फल म्हणून मग विषयांपासून वैराग्य येईल. वैराग्य आल्यावर माझ्या भागवत धर्माबद्दल प्रेम निर्माण होईल. तेव्हा श्रवणादी नऊ प्रकारच्या भक्ती दृढ होतील आणि मनात माझ्या लीलेंविषयी अत्यंत प्रेम उत्पन्न होईल.॥ ४॥

संत चरन पंकज अति प्रेमा।
मन क्रम बचन भजन दृढ़ नेमा॥
गुरु पितु मातु बंधु पति देवा।
सब मोहि कहँ जानै दृढ़ सेवा॥

ज्याला संतांच्या चरणकमलांविषयी अत्यंत प्रेम असेल, मन, वचन आणि कर्म यांनी भजन करण्याचा ज्याचा नियम असेल, जो गुरू, पिता, माता, बंधू, पती आणि देव हे सर्व काही मलाच मानतो व सेवा करण्यात दृढ असतो,॥ ५॥

मम गुन गावत पुलक सरीरा।
गदगद गिरा नयन बह नीरा॥
काम आदि मद दंभ न जाकें।
तात निरंतर बस मैं ताकें॥

माझे गुण गाताना ज्याचे शरीर पुलकित होते, वाणी सद्गदित होते, नेत्रांतून प्रेमाश्रूंचे जल वाहू लागते आणि काम, मद आणि दंभ इत्यादी ज्याच्यामध्ये नसतील, हे बंधू मी नेहमी त्याला वश असतो.॥ ६॥

बचन कर्म मन मोरि गति भजनु करहिं निःकाम।
तिन्ह के हृदय कमल महुँ करउँ सदा बिश्राम॥ १६॥

जो कायावाचामनाने मलाच शरण आहे आणि जो निष्काम भावाने माझे भजन करतो, त्याच्या हृदयकमलामध्ये मी नित्य विसावा घेत असतो.’॥ १६॥

भगति जोग सुनि अति सुख पावा।
लछिमन प्रभु चरनन्हि सिरु नावा॥
एहि बिधि गए कछुक दिन बीती।
कहत बिराग ग्यान गुन नीती॥

हा भक्तियोग ऐकून लक्ष्मणाला अत्यंत आनंद झाला आणि त्याने प्रभूंच्या चरणी मस्तक ठेवले. अशा प्रकारे वैराग्य, ज्ञान, गुण आणि नीती समजावून सांगत काही दिवस गेले.॥ १॥