५५ श्रीरामांकडून भरताला निरोप

भोर न्हाइ सबु जुरा समाजू।
भरत भूमिसुर तेरहुति राजू॥
भलदिन आजु जानि मन माहीं।
रामु कृपाल कहत सकुचाहीं॥

दुसऱ्या दिवशी सकाळी स्नान करून भरत, ब्राह्मण, राजा जनक आणि इतर समाज हे सर्व गोळा झाले. कृपाळू श्रीरामांनी मनात विचार केला की, सर्वांना निरोप देण्यास आजचा दिवस चांगला आहे. परंतु हे सांगण्यास त्यांना संकोच वाटत होता.॥ १॥

गुरनृप भरत सभा अवलोकी।
सकुचि राम फिरि अवनि बिलोकी॥
सील सराहि सभा सब सोची।
कहुँ न राम सम स्वामि सँकोची॥

श्रीरामचंद्रांनी गुरू वसिष्ठ, राजा जनक, भरत व सर्व सभेकडे पाहिले, परंतु संकोचाने दृष्टी फिरवून ते भूमीकडे पाहू लागले. सर्व सभा त्यांच्या वागण्याची प्रशंसा करीत विचार करू लागली की, श्रीरामांसारखे भिडस्त स्वामी कोठेही नाहीत.॥ २॥

भरत सुजान राम रुख देखी।
उठि सप्रेम धरि धीर बिसेषी॥
करि दंडवत कहत कर जोरी।
राखीं नाथ सकल रुचि मोरी॥

मन ओळखणाऱ्या भरताने श्रीरामांचा रोख पाहून प्रेमाने उठून, मोठॺा धीराने दंडवत घालून हात जोडून म्हटले, ‘हे नाथ, तुम्ही माझ्या सर्व आवडी पुरवल्या.॥ ३॥

मोहि लगि सहेउ सबहिं संतापू।
बहुत भाँति दुखु पावा आपू॥
अब गोसाइँ मोहि देउ रजाई।
सेवौं अवध अवधि भरि जाई॥

माझ्यासाठी सर्व लोकांनी दुःख सोसले आणि तुम्हीसुद्धा अनेक प्रकारे दुःख सहन केले. स्वामी, आता आज्ञा द्या. मी जाऊन चौदा वर्षे पूर्ण होईपर्यंत अयोध्येत रहातो.॥ ४॥

जेहिं उपाय पुनि पाय जनु देखै दीनदयाल।
सो सिख देइअ अवधि लगि कोसलपाल कृपाल॥ ३१३॥

हे दीनदयाळ! हे कोसलाधीश, हे कृपाळू, ज्या उपायाने हा तुमचा दास पुन्हा तुमच्या चरणांचे दर्शन करू शकेल, असा उपदेश या अवधीसाठी मला द्या.॥ ३१३॥

पुरजन परिजन प्रजा गोसाईं।
सब सुचि सरस सनेहँ सगाईं॥
राउर बदि भलभव दुख दाहू।
प्रभु बिनु बादि परम पद लाहू॥

हे स्वामी, तुमच्या प्रेमामुळे व संबंधामुळे अयोध्यावासी, कुटुंबीय आणि प्रजा हे सर्व पवित्र व आनंदाने युक्त आहेत. तुमच्यासाठी भवदुःखाच्या ज्वाळेमध्ये जळणे हे सुद्धा चांगलेच आहे. आणि हे प्रभू, तुमच्याविना मोक्षाचा लाभसुद्धा व्यर्थ आहे.॥ १॥

स्वामि सुजानु जानि सबही की।
रुचि लालसा रहनि जन जी की॥
प्रनतपालु पालिहि सब काहू।
देउ दुहू दिसि ओर निबाहू॥

हे स्वामी, तुमचा स्वभाव फार चांगला आहे. सर्वांच्या हृदयातील व मज सेवकाची आवड, लालसा आणि राहाणी जाणून हे प्रणतपाल, तुम्ही सर्वांचे पालन कराल व हे देवा, दोन्ही बाजूंना शेवटपर्यंत सांभाळून न्याल.॥ २॥

असमोहि सबबिधि भूरि भरोसो।
किएँ बिचारु न सोचु खरो सो॥
आरति मोर नाथ कर छोहू।
दुहुँ मिलि कीन्ह ढीठु हठि मोहू॥

असा मला पूर्णपणे भरवसा आहे. विचार केल्यावर जरासुद्धा चिंता उरत नाही. माझी लीनता आणि स्वामींचे प्रेम हे दोन्ही असल्यामुळे मला मोठा धीर आला आहे.॥ ३॥

यह बड़ दोषु दूरि करि स्वामी।
तजि सकोच सिखइअ अनुगामी॥
भरत बिनय सुनि सबहिं प्रसंसी।
खीर नीर बिबरन गति हंसी॥

हे स्वामी, हा धीटपणाचा दोष बाजूला सारून व संकोच सोडून मज सेवकाला उपदेश द्या.’ दूध आणि पाणी वेगवेगळी करण्यामध्ये निपुण हंसीच्या सारखी गती असलेली भरताची विवेकपूर्ण विनंती ऐकून सर्वांनी त्याची प्रशंसा केली.॥ ४॥

दीनबंधु सुनि बंधु के बचन दीन छलहीन।
देस काल अवसर सरिस बोले रामु प्रबीन॥ ३१४॥

दीनबंधू आणि परम चतुर असलेल्या बंधू भरताचे हे नम्र व निष्कपट बोलणे ऐकून देश, काल आणि प्रसंगानुसार श्रीराम म्हणाले,॥ ३१४॥

तात तुम्हारि मोरि परिजन की।
चिंता गुरहि नृपहि घर बन की॥
माथे पर गुर मुनि मिथिलेसू।
हमहि तुम्हहि सपनेहुँ न कलेसू॥

हे बंधो, तुझी, माझी, परिवाराची, घरची व वनाची सर्व चिंता गुरू वसिष्ठ व महाराज जनक यांना आहे. आपल्या शिरावर गुरुजी, मुनी विश्वामित्र आणि मिथिलापती जनक यांचा वरदहस्त आहे, तोवर आम्हांला व तुला स्वप्नातही क्लेश होणार नाहीत.॥ १॥

मोर तुम्हार परम पुरुषारथु।
स्वारथु सुजसु धरमु परमारथु॥
पितु आयसु पालिहिं दुहु भाईं।
लोक बेद भल भूप भलाईं॥

माझा आणि तुझा पुरुषार्थ, स्वार्थ, सुयश, धर्म व परमार्थ यातच आहे की, आपण दोघा बंधूंनी वडिलांच्या आज्ञेचे पालन करावे. राजांच्या मनाप्रमाणे वागणेच लोक व वेद दोन्ही दृष्टींनी चांगले आहे.॥ २॥

गुर पितु मातुस्वामि सिख पालें।
चलेहुँ कुमग पग परहिं न खालें॥
अस बिचारि सब सोच बिहाई।
पालहु अवध अवधि भरि जाई॥

गुरू, पिता, माता आणि स्वामी यांच्या उपदेशाचे पालन केल्याने कठीण मार्गावरून चालतानाही पाय खड्ड्यात पडत नाही. असा विचार करून सर्व चिंता सोडून अयोध्येला जाऊन हा समय संपेपर्यंत त्याचे पालन कर.॥ ३॥

देसु कोसु परिजन परिवारू।
गुर पद रजहिं लाग छरुभारू॥
तुम्ह मुनि मातु सचिव सिख मानी।
पालेहु पुहुमि प्रजा रजधानी॥

देश, खजिना, कुटुंब, परिवार इत्यादी सर्वांची जबाबदारी गुरुजींच्या चरण-रजावर आहे. तू मुनी वसिष्ठ, माता आणि मंत्री यांचा विचार घेऊन त्याप्रमाणे पृथ्वी, प्रजा व राजधानी यांचे फक्त पालन करीत राहा.’॥ ४॥

मुखिआ मुखु सो चाहिऐ खान पान कहुँ एक।
पालइ पोषइ सकल अँग तुलसी सहित बिबेक॥ ३१५॥

तुलसीदास म्हणतात की, (श्रीराम म्हणाले) प्रमुख असणाऱ्याने मुखाप्रमाणे असले पाहिजे. तो खाता-पिताना एकटा असतो, परंतु विवेकाने सर्व अंगांचे पालन पोषण करतो.॥३१५॥

राजधरम सरबसु एतनोई।
जिमि मन माहँ मनोरथ गोई॥
बंधु प्रबोधु कीन्ह बहु भाँती।
बिनु अधार मन तोषु न साँती॥

राजधर्माचे सारसर्वस्वही एवढेच आहे, ज्याप्रमाणे मनामध्ये मनोरथ लपलेले असतात, तसे श्रीरघुनाथांनी भरताला अनेक प्रकारे समजावून सांगितले तरी आधार मिळाल्याविना त्याच्या मनाला संतोष झाला नाही की, शांती मिळाली नाही.॥ १॥

भरत सील गुर सचिव समाजू।
सकुच सनेह बिबस रघुराजू॥
प्रभु करि कृपा पाँवरीं दीन्हीं।
सादर भरत सीस धरि लीन्हीं॥

इकडे भरताचे प्रेम आणि तिकडे गुरुजन, मंत्री आणि उपस्थित समाज पाहून श्रीरघुनाथ भीड व स्नेह या कात्रीत सापडले. (भरताला प्रेमाने पादुका द्याव्यात, तर गुरू इत्यादींपुढे त्याबद्दल संकोच वाटत होता.) शेवटी भरताच्या प्रेमाला वश होऊन प्रभू रामांनी कृपा करून त्याला खडावा दिल्या आणि भरताने मोठॺा आदराने त्या डोक्यावर धारण केल्या.॥ २॥

चरनपीठ करुनानिधान के।
जनु जुग जामिक प्रजा प्रान के॥
संपुट भरत सनेह रतन के।
आखर जुग जनु जीव जतन के॥

करुणानिधान श्रीरामचंद्रांच्या दोन पादुका प्रजेच्या रक्षणासाठी जणू दोन पहारेकरी होत्या. भरताच्या प्रेमरूपी रत्नासाठी जणू त्या पेटॺा होत्या आणि जीवाच्या साधनासाठी जणू रामनामाची दोन अक्षरे होत्या.॥ ३॥

कुल कपाट कर कुसल करम के।
बिमल नयन सेवा सुधरम के॥
भरत मुदित अवलंब लहे तें।
अस सुख जस सिय रामु रहे तें॥

त्या रघुकुलाच्या रक्षणासाठी जणू दोन दरवाजे होत्या. श्रेष्ठ कर्म करण्यासाठी दोन हातांप्रमाणे सहाय्यक होत्या, आणि सेवारूपी श्रेष्ठ धर्म सुचविणारे दोन निर्मल नेत्र होत्या. भरत ही वस्तू मिळाल्यामुळे खूप आनंदित होता. त्याला ते सुख मिळाले की, जे श्रीसीतारामांसोबत रहाण्यामुळे मिळाले असते.॥ ४॥

मागेउ बिदा प्रनामु करि राम लिए उर लाइ।
लोग उचाटे अमरपति कुटिल कुअवसरु पाइ॥ ३१६॥

भरताने प्रणाम करून निरोप मागितला, तेव्हा श्रीरामचंद्रांनी त्याला हृदयाशी कवटाळले. इकडे कपटी इंद्राने वाईट संधी शोधून लोकांच्या मनात द्विधा मनःस्थिती उत्पन्न केली.॥ ३१६॥

सो कुचालिसब कहँ भइ नीकी।
अवधि आस सम जीवनि जी की॥
नतरु लखन सियराम बियोगा।
हहरि मरत सब लोग कुरोगा॥

त्याचे ते दुर्वर्तन सर्वांच्या हिताचे झाले. चौदा वर्षांचा अवधी पूर्ण होण्याच्या आशेसारखेच ते त्यांच्या जीवनासाठी संजीवनी झाले. नाही तर लक्ष्मण, सीता व श्रीरामांच्या वियोगरूपी दुर्धर रोगाने सर्व लोक ‘हाय-हाय’ करून मेले असते.॥ १॥

रामकृपाँ अवरेब सुधारी।
बिबुध धारि भइ गुनद गोहारी॥
भेंटत भुज भरि भाइ भरत सो।
राम प्रेम रसु कहि न परत सो॥

श्रीरामांच्या कृपेने सर्व गुंता सुटला. देवांची सेना लुटण्यासाठी आली होती, ती हितकारक व रक्षक बनली. श्रीरामांनी भरताला दोन्ही हातांनी कवटाळले. श्रीरामांच्या प्रेमाचा तो आनंद अवर्णनीय होता.॥ २॥

तन मन बचन उमग अनुरागा।
धीर धुरंधर धीरजु त्यागा॥
बारिज लोचन मोचत बारी।
देखि दसा सुर सभा दुखारी॥

कायावाचामनात प्रेम उचंबळून आले. धैर्याची धुरा धारण करणाऱ्या श्रीरघुनाथांचासुद्धा धीर सुटला. त्यांच्या कमलसदृश नेत्रांतून प्रेमाश्रू वाहू लागले. त्यांची ही दशा पाहून देव-समाजही दुःखी झाला.॥ ३॥

मुनिगन गुर धुरधीर जनक से।
ग्यान अनल मन कसें कनक से॥
जे बिरंचि निरलेप उपाए।
पदुम पत्र जिमि जग जल जाए॥

ज्यांनी आपली मने ज्ञानरूपी अग्नीमध्ये सोन्याप्रमाणे शुद्ध करून घेतली होती, ते मुनिगण, गुरू वसिष्ठ, राजा जनक यांच्या सारखे धैर्याचे मेरू, ज्यांना ब्रह्मदेवाने अलिप्त बनविले होते आणि जे जगतरूपी जलामध्ये कमल-पत्राप्रमाणे अनासक्त रहात होते.॥ ४॥

तेउ बिलोकि रघुबर भरत प्रीति अनूप अपार।
भए मगन मन तन बचन सहित बिराग बिचार॥ ३१७॥

तेसुद्धा राम व भरत यांचे निरुपम अपार प्रेम पाहून वैराग्य व विवेक असतानाही कायावाचामनाने त्या प्रेमात बुडून गेले.॥ ३१७॥

जहाँ जनकगुर गति मति भोरी।
प्राकृत प्रीति कहत बड़ि खोरी॥
बरनत रघुबर भरत बियोगू।
सुनि कठोर कबि जानिहि लोगू॥

जेथे जनक व गुरू वसिष्ठ यांच्या बुद्धीची गती कुंठित झाली, त्यादिव्य प्रेमाला लौकिक प्रेम म्हणणे चूक आहे. श्रीरामचंद्र व भरत यांच्यावियोगाचे वर्णन केलेले ऐकून लोक कवीला कठोर हृदयाचा म्हणतील.॥ १॥

सोस कोचर सु अकथ सुबानी।
समउ सनेहु सुमिरि सकुचानी॥
भेंटि भरतु रघुबर समुझाए।
पुनि रिपुदवनु हरषि हियँ लाए॥

तो त्यांच्या भेटीतील प्रेम-रस अवर्णनीय आहे. म्हणून कवीची सुंदर वाणी त्या प्रसंगी त्या प्रेमाचे स्मरण करून संकोचली. भरताला भेटून झाल्यावर श्रीरघुनाथांनी त्याला समजावले. नंतर आनंदित होऊन त्यांनी शत्रुघ्नालाही आलिंगन दिले.॥ २॥

सेवक सचिव भरत रुख पाई।
निज निज काज लगे सब जाई॥
सुनि दारुन दुखु दुहूँ समाजा।
लगे चलन के साजन साजा॥

सेवक व मंत्री, भरताचा इशारा मिळताच आपापल्या कामाला लागले. हे ऐकून दोन्ही समाजांमध्ये मोठे दुःख पसरले व ते निघण्याच्या तयारीला लागले.॥३॥

प्रभु पद पदुम बंदि दोउ भाई।
चले सीस धरि राम रजाई॥
मुनि तापस बनदेव निहोरी।
सब सनमानि बहोरि बहोरी॥

प्रभूंच्या चरण-कमलांना वंदन करून व श्रीरामांची आज्ञा शिरसावन्द्य मानून भरत-शत्रुघ्न हे दोन्ही बंधू निघाले. त्यांनी मुनी, तपस्वी आणि वनदेवता या सर्वांना वारंवार आदराने विनंती केली.॥ ४॥

लखनहि भेंटि प्रनामु करि सिर धरि सिय पद धूरि।
चले सप्रेम असीस सुनि सकल सुमंगल मूरि॥ ३१८॥

नंतर लक्ष्मणाला भेटून दोघांनी प्रणाम केला व सीतेच्या चरणांची धूळ मस्तकी धारण केली. सर्व मांगल्याचे मूळ असलेले तिचे आशीर्वाद कानात साठवून ते प्रेमाने निघाले.॥ ३१८॥

सानुज राम नृपहि सिर नाई।
कीन्हि बहुत बिधि बिनय बड़ाई॥
देव दया बस बड़ दुखु पायउ।
सहित समाज काननहिं आयउ॥

लक्ष्मणासह श्रीरामांनी राजा जनकांना नतमस्तक होऊन पुष्कळ विनंती केली व त्यांना मोठेपणा देत म्हटले, ‘हे देव, दयेमुळे तुम्ही फार कष्ट घेतले. तुम्ही परिवारासह वनात आलात.॥ १॥

पुर पगु धारिअ देइ असीसा।
कीन्ह धीर धरि गवनु महीसा॥
मुनि महिदेव साधु सनमाने।
बिदा किए हरि हर सम जाने॥

आता आशीर्वाद देऊन नगराला प्रयाण करा.’ हे ऐकल्यावर राजा जनकांनी धीर धरून प्रस्थान केले. नंतर श्रीरामचंद्रांनी मुनी, ब्राह्मण आणि साधूंना विष्णू व शिवासमान मानून सन्मानाने निरोप दिला.॥ २॥

सासु समीप गए दोउ भाई।
फिरे बंदि पग आसिष पाई॥
कौसिक बामदेव जाबाली।
पुरजन परिजन सचिव सुचाली॥

नंतर श्रीराम-लक्ष्मण हे दोघे सासू सुनयना हिच्याजवळ गेले आणि तिच्या चरणांना वंदन करून आशीर्वाद घेऊन परतले. त्यानंतर विश्वामित्र, वामदेव, जाबाली, शुभ आचरणाचे कुटुंबीय, नगर-निवासी आणि मंत्री,॥ ३॥

जथा जोगुकरि बिनय प्रनामा।
बिदा किए सब सानुज रामा॥
नारि पुरुष लघु मध्य बड़ेरे।
सब सनमानि कृपानिधि फेरे॥

या सर्वांना लक्ष्मणासह श्रीरामांनी यथायोग्य विनयाने प्रणाम करून निरोप दिला. कृपानिधान श्रीरामचंद्रांनी लहान, मध्यम व मोठे या सर्व श्रेणींच्या स्त्री-पुरुषांना सन्मानपूर्वक निरोप दिला.॥ ४॥

भरत मातु पद बंदि प्रभु सुचि सनेहँ मिलि भेंटि।
बिदा कीन्ह सजि पालकी सकुच सोच सब मेटि॥ ३१९॥

भरताची आई कैकेयी हिच्या चरणांना वंदन करून प्रभू श्रीरामांनी निष्कपट प्रेमाने तिला भेटून तिचा संकोच आणि काळजी दूर केली. नंतर तिला सजवलेल्या पालखीत बसवून निरोप दिला.॥ ३१९॥

परिजन मातु पितहि मिलि सीता।
फिरी प्रानप्रिय प्रेम पुनीता॥
करि प्रनामु भेंटीं सब सासू।
प्रीति कहत कबि हियँ न हुलासू॥

प्राणप्रिय पती श्रीरामांच्याबरोबर पवित्र प्रेम करणारी सीता माहेरच्या कुटुंबियांना तसेच माता-पित्यांना भेटून परत आली. नंतर प्रणामकरून सर्व सासूंना गळ्ॺात गळा घालून भेटली. त्यांच्या प्रेमाचे वर्णन करणे कवीला जमणारे नाही.॥ १॥

सुनि सिख अभि मत आसिष पाई।
रही सीय दुहु प्रीति समाई॥
रघुपति पटु पालकीं मगाईं।
करि प्रबोधु सब मातु चढ़ाईं॥

त्यांचा उपदेश ऐकून आणि मनाजोगा आशीर्वाद मिळवून सीता सासूंच्या व माता-पित्यांच्या प्रेमामध्ये बराच वेळ मग्न होऊन राहिली. श्रीरघुनाथांनी सुंदर पालख्या मागवून सर्व मातेंचे सांत्वन करून त्यांना त्यांत बसविले.॥ २॥

बार बार हिलि मिलि दुहु भाईं।
सम सनेहँ जननीं पहुंचाईं॥
साजि बाजि गज बाहन नाना।
भरत भूप दल कीन्ह पयाना॥

दोन्ही भावांनी मातेंना सारख्याच प्रेमाने वारंवार भेटून पोहोचविले. भरत आणि राजा जनक यांच्या सैन्यांनी घोडे, हत्ती आणि इतर वाहने सज्ज करून प्रस्थान केले.॥ ३॥

हृदयँ रामु सिय लखन समेता।
चले जाहिं सब लोग अचेता॥
बसह बाजि गज पसु हियँ हारें।
चले जाहिं परबस मन मारें॥

सीता, राम व लक्ष्मण यांना हृदयात बसवून सर्व लोक देहभान विसरून निघाले होते. बैल, घोडे, हत्ती इत्यादी पशू मनातून खचून, परवश होऊन व मन मारून चालले होते.॥ ४॥

गुर गुरतिय पद बंदि प्रभु सीता लखन समेत।
फिरे हरष बिसमय सहित आए परन निकेत॥ ३२०॥

गुरू वसिष्ठ आणि गुरुपत्नी अरुंधती यांच्या चरणांना वंदन करून सीता, लक्ष्मण व प्रभू श्रीराम आनंदाने व विषादाने परत पर्णकुटीत आले.॥ ३२०॥

बिदा कीन्ह सनमानि निषादू।
चलेउ हृदयँ बड़ बिरह बिषादू॥
कोल किरात भिल्ल बनचारी।
फेरे फिरे जोहारि जोहारी॥

नंतर निषादराजाचा सन्मान करून त्याला निरोप दिला. तो निघाला खरा, परंतु त्याच्या मनात विरहाचा फार मोठा विषाद भरला होता. मग श्रीरामांनी कोल, किरात, भिल्ल इत्यादी वनवासी लोकांना परत पाठविले. ते सर्व जोहार करीत करीत परतले.॥ १॥

प्रभु सिय लखन बैठिबट छाहीं।
प्रिय परिजन बियोग बिलखाहीं॥
भरत सनेह सुभाउ सुबानी।
प्रिया अनुज सन कहत बखानी॥

प्रभू श्रीराम, सीता व लक्ष्मण वटवृक्षाच्या सावलीमध्ये बसले. ते प्रियजन व परिवाराच्या वियोगाने दुःखी झाले. भरताचा स्नेह, स्वभाव व सुंदर वाणी यांची वाखाणणी करून श्रीराम प्रिय पत्नी सीता व लक्ष्मण यांना सांगू लागले.॥ २॥

प्रीति प्रतीति बचनमन करनी।
श्रीमुख राम प्रेम बस बरनी॥
तेहि अवसर खग मृगजल मीना।
चित्रकूट चर अचर मलीना॥

श्रीरामचंद्रांनी प्रेमाधीन होऊन भरताच्या कायावाचामनातील प्रेम आणि विश्वास यांचे आपल्या श्रीमुखाने वर्णन केले. त्यावेळी पशुपक्षी, पाण्यातील मासे आणि चित्रकूटावरील सर्व चराचर जीव उदास झाले.॥ ३॥

बिबुध बिलोकि दसा रघुबर की।
बरषि सुमन कहि गति घर घर की॥
प्रभु प्रनामु करि दीन्ह भरोसो।
चले मुदित मन डर न खरो सो॥

श्रीरघुनाथांची ही दशा पाहून देवांनी त्यांच्यावर फुले उधळली आणि आपल्या घरचे दुःख सांगितले. प्रभू श्रीरामंद्रांनी त्यांना प्रणाम करून आश्वासन दिले. मग ते प्रसन्न होऊन निघाले. आता त्यांच्या मनात जरासुद्धा भय उरले नाही.॥ ४॥