५४ भरताने तीर्थ-जल स्थापणे

अत्रि कहेउ तब भरत सन सैल समीप सुकूप।
राखिअ तीरथ तोय तहँ पावन अमिअ अनूप॥ ३०९॥

मग अत्रि ऋषींनी भरताला सांगितले की, ‘या पर्वताजवळच एक विहीर आहे. ते पवित्र, अनुपम व अमृतासारखे तीर्थजल तिच्यातच स्थापन कर.’॥ ३०९॥

भरत अत्रि अनुसासन पाई।
जल भाजन सब दिए चलाई॥
सानुज आपु अत्रि मुनि साधू।
सहित गए जहँ कूप अगाधू॥

भरताने अत्रि-मुनींच्या आज्ञेनुसार जलाची सर्व पात्रे रवाना केली आणि शत्रुघ्न, अत्रिमुनी आणि अन्य साधु-संतांसह त्या अथांग विहिरीकडे तो गेला.॥ १॥

पावन पाथ पुन्यथल राखा।
प्रमुदित प्रेम अत्रि अस भाषा॥
तात अनादि सिद्ध थल एहू।
लोपेउ काल बिदित नहिं केहू॥

आणि ते पवित्र जल त्या पुण्यस्थळामध्ये ठेवले. तेव्हा अत्रि ऋषींनी प्रेमाने आनंदित होऊन म्हटले, ‘भरता, हे अनादी सिद्धस्थल आहे. काळाच्या ओघात हे लोप पावले होते, म्हणून कुणालाच ते ठाऊक नव्हते.’॥ २॥

तब सेवकन्ह सरसथलु देखा।
कीन्ह सुजल हित कूप बिसेषा॥
बिधि बस भयउ बिस्व उपकारू।
सुगम अगम अति धरम बिचारू॥

तेव्हा भरताच्या सेवकांनी ते जलयुक्त स्थान पाहिले आणि त्या पवित्र तीर्थांच्या जलासाठी त्या विहिरीचा चांगल्याप्रकारे जीर्णोद्धार केला. दैवयोगामुळे सर्व तीर्थे एकत्र आल्याने विश्वावर उपकार झाला. धर्माचा अत्यंत अगम्य विचार या विहिरीमुळे सुगम झाला.॥ ३॥

भरतकूप अब कहिहहिं लोगा।
अति पावन तीरथ जल जोगा॥
प्रेम सनेम निमज्जत प्रानी।
होइहहिं बिमल करम मन बानी॥

आता लोक याला ‘भरतकूप’ म्हणतील. तीर्थांच्या जलामुळे हा अत्यंत पवित्र झाला आहे. यात प्रेमाने नियमितपणे स्नान केल्यावर प्राणी कायावाचामनाने शुद्ध होतील.॥ ४॥

कहत कूप महिमा सकल गए जहाँ रघुराउ।
अत्रि सुनायउ रघुबरहि तीरथ पुन्य प्रभाउ॥ ३१०॥

त्या विहिरीचा महिमा सांगत सर्वजण श्रीरघुनाथांच्याकडे गेले. अत्रिमुनींनी श्रीरघुनाथांना त्या तीर्थाचा पुण्यप्रभाव सांगितला.॥ ३१०॥

कहत धरम इतिहास सप्रीती।
भयउ भोरु निसि सो सुख बीती॥
नित्य निबाहि भरत दोउ भाई।
राम अत्रि गुर आयसु पाई॥

प्रेमपूर्वक धर्माचा इतिहास सांगत ती रात्र सुखाने गेली. सकाळ उजाडली. भरत-शत्रुघ्न हे नित्यक्रिया आटोपून श्रीराम, अत्रिमुनी व वसिष्ठ यांची आज्ञा घेऊन,॥ १॥

सहित समाज साज सब सादें।
चले राम बन अटन पयादें॥
कोमल चरन चलत बिनु पनहीं।
भइ मृदु भूमि सकुचि मन मनहीं॥

सर्व समाजासह साधेपणाने श्रीरामांच्या वनास प्रदक्षिणा करण्यास पायी गेले. ते अनवाणी चालत आहेत, हे पाहून पृथ्वी मनातून संकोच पावून कोमल झाली.॥ २॥

कुस कंटक काँकरीं कुराईं।
कटुक कठोर कुबस्तु दुराईं॥
महि मंजुल मृदु मारग कीन्हे।
बहत समीर त्रिबिध सुख लीन्हे॥

कुश, काटे, खडे, खड्डे इत्यादी कठोर, त्रासदायक आणि वाईट वस्तू लपवून पृथ्वीने मार्ग सुंदर व कोमल बनविले. सुखदायक, शीतल, मंद, सुगंधित हवा वाहू लागली.॥ ३॥

सुमन बरषि सुरघन करि छाहीं।
बिटप फूलि फलि तृन मृदुताहीं॥
मृग बिलोकि खग बोलि सुबानी।
सेवहिं सकल राम प्रिय जानी॥

मार्गामध्ये देवांनी फुुलांचा वर्षाव केला, मेघांनी सावली धरली, वृक्ष फुला-फळांनी बहरले, गवत कोमल झाले, पशू त्यांना पहात होते आणि पक्षी सुंदर वाणीने बोलत होते. ते सर्वजण भरत हा श्रीरामांचा आवडता आहे, असे मानून त्याची सेवा करू लागले.॥ ४॥

सुलभ सिद्धि सब प्राकृतहु राम कहत जमुहात।
राम प्रानप्रिय भरत कहुँ यह न होइ बड़ि बात॥ ३११॥

एखादा सामान्य माणूसही आळसामुळे जांभई देताना ‘राम’ म्हणतो, तेव्हाही त्याला सर्व सिद्धी प्राप्त होतात, मग श्रीरामांच्या प्राण-प्रिय भरतासाठी सर्व सिद्धी मिळणे, ही काही मोठी आश्चर्याची गोष्ट नव्हती.॥ ३११॥

एहि बिधिभरतु फिरतबन माहीं।
नेमु प्रेमु लखि मुनि सकुचाहीं॥
पुन्य जलाश्रय भूमि बिभागा।
खग मृग तरु तृन गिरि बन बागा॥

अशाप्रकारे भरत वनात फिरत होता. त्याचा नेम व प्रेम पाहून मुनीसुद्धा संकोच पावत होते. पवित्र जलाची स्थाने, पृथ्वीचे वेगवेगळे भाग, पक्षी, पशू, तृण, पर्वत, वन आणि बागा,॥ १॥

चारु बिचित्र पबित्र बिसेषी।
बूझत भरतु दिब्य सब देखी॥
सुनि मन मुदित कहत रिषिराऊ।
हेतु नाम गुन पुन्य प्रभाऊ॥

सर्व विशेष रितीने सुंदर, विलक्षण, पवित्र आणि दिव्य असलेले पाहून भरताने प्रश्न विचारले आणि प्रश्न ऐकून ऋषिवर्य अत्री यांनी मनःपूर्वक सर्वांचे कारण, नाम, गुण व पुण्य-प्रभाव सांगितले.॥ २॥

कतहुँ निमज्जन कतहुँ प्रनामा।
कतहुँ बिलोकत मन अभिरामा॥
कतहुँ बैठि मुनि आयसु पाई।
सुमिरत सीय सहित दोउ भाई॥

भरत कुठे स्नान करीत होता, कुठे प्रणाम करीत होता, कुठे मनोहर स्थानांचे दर्शन घेत होता आणि कुठे अत्रींच्या आज्ञेने बसून सीतेसह श्रीराम व लक्ष्मण या दोघां बंधूचे स्मरण करीत होता.॥ ३॥

देखि सुभाउ सनेहु सुसेवा।
देहिं असीस मुदित बनदेवा॥
फिरहिं गएँ दिनु पहर अढ़ाई।
प्रभु पद कमल बिलोकहिं आई॥

भरताचा स्वभाव, प्रेम आणि सुंदर सेवाभाव पाहून वनदेवता आनंदाने आशीर्वाद देत होत्या. अशा प्रकारे फिरत असताना अडीच प्रहर झाले, तेव्हा ते परतले आणि येऊन त्यांनी श्रीरघुनाथांच्या चरणकमलांचे दर्शन घेतले.॥ ४॥

देखे थल तीरथ सकल भरत पाँच दिन माझ।
कहत सुनत हरि हर सुजसु गयउ दिवसु भइ साँझ॥ ३१२॥

भरताने पाच दिवसांत सर्व तीर्थस्थानांचे दर्शन घेतले. भगवान विष्णू व महादेव यांची कीर्ती सांगण्या-ऐकण्यामध्ये पाचवा दिवसही गेला, संध्याकाळ झाली.॥ ३१२॥