५३ श्रीराम-भरत-संवाद

राम सपथ सुनि मुनि जनकु सकुचे सभा समेत।
सकल बिलोकत भरत मुखु बनइ न ऊतरु देत॥ २९६॥

श्रीरामांची शपथ ऐकून सर्व सभा, मुनी व जनक संकोचून गेले. कुणाला उत्तर देता येईना. सर्व लोक भरताच्या तोंडाकडे पाहू लागले.॥ २९६॥

सभा सकुच बस भरत निहारी।
रामबंधु धरि धीरजु भारी॥
कुसमउ देखि सनेहु सँभारा।
बढ़त बिंधि जिमि घटज निवारा॥

भरताने मोठॺा संकोचाने सभेकडे पाहिले. त्याने मोठा धीर धरून व वेळ वाईट असल्याचे पाहून आपले प्रेम आवरते घेतले. ज्याप्रमाणे वाढत जाणाऱ्या विंध्याचलाला अगस्त्य मुनींनी रोखले होते.॥ १॥

सोक कनक लोचन मति छोनी।
हरी बिमल गुन गन जगजोनी॥
भरत बिबेकबराहँ बिसाला।
अनायास उधरी तेहि काला॥

शोकरूपी हिरण्याक्षाने सर्व सभेची बुद्धिरूपी पृथ्वी हरण केली. जी गुणसमूहरूपी जगताला उत्पन्न करणारी होती. भरताच्या विवेकरूपी विशाल वराहाने शोकरूपी हिरण्याक्षाला नष्ट करून विनासायास तिचा उद्धार केला.॥ २॥

करि प्रनामु सब कहँकर जोरे।
रामु राउ गुर साधु निहोरे॥
छमब आजु अति अनुचित मोरा।
कहउँ बदन मृदु बचन कठोरा॥

भरताने प्रणाम करून सर्वांना हात जोडले आणि श्रीरामचंद्र, राजा जनक, गुरू वसिष्ठ आणि साधु-संतांना विनंती करीत म्हटले, ‘आज माझ्या या अत्यंत अयोग्य वर्तनाबद्दल क्षमा करा. मी लहान तोंडी उद्धटपणे बोलत आहे.’॥ ३॥

हियँ सुमिरी सारदा सुहाई।
मानस तें मुख पंकज आई॥
बिमल बिबेक धरमनय साली।
भरत भारती मंजु मराली॥

नंतर त्याने हृदयामध्ये सुंदर देवी सरस्वतीचे स्मरण केले. ती त्याच्या मनरूपी मानससरोवरातून मुखारविंदावर येऊन विराजित झाली. ती निर्मल विवेक, धर्म आणि नीतिपूर्ण भरताची नीरक्षीर यांचे विवेचन करणारी वाणीरूपी हंसी झाली.॥ ४॥

निरखि बिबेक बिलोचनन्हि सिथिल सनेहँ समाजु।
करि प्रनामु बोले भरतु सुमिरि सीय रघुराजु॥ २९७॥

विवेकाच्या नेत्रांनी भरताने पाहिले की, सारा समाज प्रेमाने भरून गेला आहे. त्याने सर्वांना प्रणाम केला आणि सीता व रघुनाथांचे स्मरण करून म्हटले,॥ २९७॥

प्रभुपितु मातु सुहृदगुर स्वामी।
पूज्य परम हित अंतरजामी॥
सरल सुसाहिबु सील निधानू।
प्रनतपाल सर्बग्य सुजानू॥

‘हे प्रभो, तुम्ही पिता, माता, मित्र, गुरू, स्वामी, पूज्य, परम हितैषी व अंतर्यामी आहात. सरल हृदयी, श्रेष्ठ स्वामी, सद्गुणांचे भांडार, शरणागताचे रक्षक, सर्वज्ञ,॥ १॥

समरथ सरनागत हितकारी।
गुनगाहकु अवगुन अघ हारी॥
स्वामि गोसाँइ हि सरिस गोसाईं।
मोहि समान मैं साइँ दोहाईं॥

समर्थ, शरणागताचे कल्याण करणारे, गुणांचा आदर करणारे आणि अवगुण व पाप यांचे हरण करणारे आहात. हे स्वामी, तुमच्यासारखे स्वामी तुम्हीच आहात आणि स्वामींचा अपराध करणारा माझ्यासारखा मीच आहे.॥ २॥

प्रभु पितु बचन मोह बस पेली।
आयउँ इहाँ समाजु सकेली॥
जग भल पोच ऊँच अरु नीचू।
अमिअ अमरपद माहुरु मीचू॥

मी मोहामुळे तुमच्या व वडिलांच्या वचनांचे उल्लंघन करून आणि समाज गोळा करून येथे आलो आहे. जगामध्ये चांगले-वाईट, उच्च-नीच,अमृत व अमरपद, विष व मृत्यू इत्यादी,॥ ३॥

राम रजाइ मेट मन माहीं।
देखा सुना कतहुँ कोउ नाहीं॥
सो मैं सब बिधि कीन्हि ढिठाई।
प्रभु मानी सनेह सेवकाई॥

यांपैकी असा कोणीही पाहिला किंवा ऐकला नाही की, ज्याने श्रीरामचंद्रांची आज्ञा मोडली. मी सर्व प्रकारे ते धार्ष्ट्य केले, परंतु प्रभूंनी तेच स्नेह व सेवा असेच मानले.॥ ४॥

कृपाँ भलाईं आपनी नाथ कीन्ह भल मोर।
दूषन भे भूषन सरिस सुजसु चारु चहु ओर॥ २९८॥

हे नाथ, तुम्ही आपल्या कृपेने व चांगुलपणाने माझे चांगलेच केले. त्यामुळे माझे दोषसुद्धा भूषण ठरले. चोहीकडे माझी उत्तम कीर्ती पसरली.॥ २९८॥

राउरि रीति सुबानि बड़ाई।
जगत बिदित निगमागम गाई॥
कूर कुटिल खल कुमति कलंकी।
नीच निसील निरीस निसंकी॥

हे नाथ, तुमची नीती आणि सुंदर महिमा जगात प्रसिद्ध आहे आणि त्याचे गायन वेद व शास्त्रांनी केले आहे. जे क्रूर, दुष्ट, कुबुद्धी, कलंकी, नीच, शीलरहित, नास्तिक व निर्भय आहेत;॥ १॥

तेउ सुनि सरन सामुहें आए।
सकृत प्रनामु किहें अपनाए॥
देखि दोष कबहुँ न उर आने।
सुनि गुन साधु समाज बखाने॥

तेही शरण येऊन समोर आल्यावर एकदा प्रणाम करताच त्यांना तुम्ही आपलेसे केले. त्या शरणागतांचे दोष कधी मनात ठेवले नाहीत आणि त्यांचे गुण ऐकून साधु-समाजात त्यांची वाखाणणी केली.॥ २॥

को साहिब सेवकहि नेवाजी।
आपु समाज साज सब साजी॥
निज करतूति न समुझिअ सपनें।
सेवक सकुच सोचु उर अपनें॥

अशाप्रकारे सेवकाच्या सर्व गरजा पूर्ण करणारा व सेवकावर कृपा करणारा स्वामी कोण आहे? शिवाय स्वप्नातही आपण सेवकासाठी काही केले आहे, असे न मानता उलट सेवकाला संकोच वाटू नये, याचीच तुम्ही मनापासून काळजी घेता.॥ ३॥

सो गोसाइँ नहिं दूसर कोपी।
भुजा उठाइ कहउँ पन रोपी॥
पसु नाचत सुक पाठ प्रबीना।
गुन गति नट पाठक आधीना॥

मी दोन्ही हात उभारून प्रतिज्ञापूर्वक सांगतो की, तुमच्यासारखा दुसरा कोणीही स्वामी नाही. वानर इत्यादी पशू नाच करतात, पोपट शिकविल्यावर बोलण्यात कुशल होतात, परंतु पोपटाच्या बोलण्याचा गुण आणि पशूचे नाचणे हे नाचविणाऱ्याच्या आणि शिकविणाऱ्याच्या हाती असते.॥ ४॥

यों सुधारि सनमानि जन किए साधु सिरमोर।
को कृपाल बिनु पालिहै बिरिदावलि बरजोर॥ २९९॥

अशाप्रकारे आपल्या सेवकाची चूक सुधारून व त्याला सन्मान देऊन तुम्ही त्याला साधूंचा शिरोमणी बनविता. हे कृपाळू, तुमच्याविना आपल्या बिरुदावलीचे असे आग्रहाने पालन करणारा दुसरा कोण आहे?॥ २९९॥

सोक सनेहँ कि बाल सुभाएँ।
आयउँ लाइ रजायसु बाएँ॥
तबहुँ कृपाल हेरि निज ओरा।
सबहि भाँति भल मानेउ मोरा॥

मी शोकाने किंवा स्नेहाने आपल्या बालस्वभावानुसार आज्ञा न मानता निघून आलो, तरीही हे कृपाळू स्वामी, तुम्ही आपल्या स्वभावानुसार सर्व प्रकारे माझे कृत्य चांगलेच मानले.॥ १॥

देखेउँ पाय सुमंगल मूला।
जानेउँ स्वामि सहज अनुकूला॥
बड़े समाज बिलोकेउँ भागू।
बड़ीं चूक साहिब अनुरागू॥

मी सुंदर मांगल्याचे मूळ असलेल्या तुमच्या चरणांचे दर्शन घेतले,तेव्हा स्वामी माझ्यावर स्वभावतःच अनुकूल आहेत, हे मी जाणले. माझ्याकडून एवढी मोठी चूक होऊनही स्वामींचा माझ्यावर किती लोभ आहे, हे एवढॺा मोठॺा समाजामध्ये मी स्वतःचे भाग्य असल्याचे जाणले.॥ २॥

कृपा अनुग्रहु अंगु अघाई।
कीन्हि कृपानिधि सब अधिकाई॥
राखा मोर दुलार गोसाईं।
अपनें सील सुभायँ भलाईं॥

कृपानिधानांनी माझ्यावर संपूर्णपणे कृपा केली, अनुग्रह केला. माझी योग्यता नसतानाही हे खूपच केले. हे स्वामी, तुम्ही आपल्या शील, स्वभाव आणि चांगुलपणाने माझे प्रेम राखले.॥ ३॥

नाथ निपट मैं कीन्हि ढिठाई।
स्वामि समाज सकोच बिहाई॥
अबिनय बिनय जथारुचि बानी।
छमिहि देउ अति आरति जानी॥

हे नाथ, स्वामी व समाज यांची भीड न बाळगता मी मन मानेल तसे बोलण्याचे धारिष्ट्य केले. हे देवा, माझी व्याकुळता जाणून तुम्ही मला क्षमा करावी.॥ ४॥

सुहृद सुजान सुसाहिबहि बहुत कहब बड़ि खोरि।
आयसु देइअ देव अब सबइ सुधारी मोरि॥ ३००॥

अकारण हित करणाऱ्या सुहृद, बुद्धिमान व श्रेष्ठ स्वामींना जास्त सांगणे हा अपराध आहे. म्हणून हे देव, आता मला आज्ञा द्या. तुम्ही मला सर्वतोपरी सांभाळून घेतले.॥ ३००॥

प्रभु पद पदुमपराग दोहाई।
सत्य सुकृत सुख सीवँ सुहाई॥
सो करि कहउँ हिए अपने की।
रुचि जागत सोवत सपने की॥

हे प्रभू, तुमच्या चरणांची धूळ ही सत्य, पुण्य व सुख यांची मोठी परिसीमा आहे. तिचे स्मरण करून मी आपल्या हृदयातील जागेपणी, झोपेत व स्वप्नातही असणारी इच्छा सांगतो.॥ १॥

सहज सनेहँ स्वामि सेवकाई।
स्वारथ छल फल चारि बिहाई॥
अग्या सम न सुसाहिब सेवा।
सो प्रसादु जन पावै देवा॥

ती इच्छा की, कपट, स्वार्थ आणि अर्थ-कामादी चारी फले सोडून स्वाभाविक प्रेमाने स्वामींची सेवा करणे, हीच आहे आणि आज्ञापालनासारखी स्वामींची दुसरी कोणतीही श्रेष्ठ सेवा नाही. म्हणून हे देवा, आता तोच आज्ञारूप प्रसाद सेवकाला मिळावा.’॥ २॥

असकहि प्रेम बिबस भए भारी।
पुलक सरीर बिलोचन बारी॥
प्रभु पद कमल गहे अकुलाई।
समउ सनेहु न सो कहि जाई॥

असे म्हणून भरत प्रेमात मग्न झाला. त्याचे शरीर पुलकित झाले. डोळ्यांत प्रेमाश्रू दाटले. व्याकूळ होऊन त्याने प्रभू रामचंद्रांचे चरणकमल धरून ठेवले. तो प्रसंग व ते प्रेम यांचे वर्णन करता येणार नाही.॥ ३॥

कृपासिंधु सनमानि सुबानी।
बैठाए समीप गहि पानी॥
भरत बिनय सुनि देखि सुभाऊ।
सिथिल सनेहँ सभा रघुराऊ॥

कृपासिंधू श्रीरामचंद्रांनी सुंदर वाणीने भरताचा मान राखून त्याचा हात धरून त्याला आपल्याजवळ बसवून घेतले. भरताची विनंती ऐकून व त्याचा स्वभाव पाहून सर्व सभा आणि श्रीरघुनाथ स्नेहामुळे स्वतःला हरवून बसले.॥ ४॥

रघुराउ सिथिल सनेहँ साधु समाज मुनि मिथिला धनी।
मन महुँ सराहत भरत भायप भगति की महिमा घनी॥
भरतहि प्रसंसत बिबुध बरषत सुमन मानस मलिन से।
तुलसी बिकल सब लोग सुनि सकुचे निसागम नलिन से॥

श्रीरघुनाथ, साधु-समाज, मुनी वसिष्ठ आणि मिथिलापती जनक हे स्नेहाने ओथंबून गेले. सर्वजण मनातल्या मनात भरताचे बंधु-प्रेम आणि त्याच्या भक्तीचा महिमा यांची खूप प्रशंसा करू लागले. देव नाईलाजाने भरताची प्रशंसा करून त्याच्यावर फुले उधळू लागले. तुलसीदास म्हणतात, सर्व लोक भरताचे भाषण ऐकून व्याकूळ झाले आणि ज्याप्रमाणे रात्र झाल्यावर कमळ कोमेजते, तसे म्लान झाले.

देखि दुखारी दीन दुहु समाज नर नारि सब।
मघवा महा मलीन मुए मारि मंगल चहत॥ ३०१॥

दोन्ही समाजांतील सर्व स्त्री-पुरुष दीन व दुःखी झालेले पाहून महामलिन मनाचा इंद्र मेलेल्याला मारून आपले मंगल व्हावे, अशी इच्छा करीत होता.॥ ३०१॥

कपट कुचालि सीवँ सुरराजू।
पर अकाज प्रिय आपन काजू॥
काक समान पाकरिपु रीती।
छली मलीन कतहुँ न प्रतीती॥

इंद्र हा कपट व वाईट चालीची परिसीमा होता. त्याला दुसऱ्याची हानी आणि आपला लाभ आवडे. इंद्राची रीत कावळ्यासारखी होती. तो कपटी आणि मलिन मनाचा होता आणि त्याचा कुठेही व कुणावरही विश्वास नव्हता.॥ १॥

प्रथम कुमत करि कपटु सँकेला।
सो उचाटु सब कें सिर मेला॥
सुरमायाँ सब लोग बिमोहे।
राम प्रेम अतिसय न बिछोहे॥

प्रथम त्याने वाईट विचार करून कपट रचले. नंतर त्याने आपल्या मनातील कपटी मळमळ सर्वांच्या डोक्यात भरली आणि देवमाया टाकली. तिने सर्व लोकांना खूप मोहित करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु त्यांचे श्रीरामांबद्दलचे प्रेम पूर्णपणे नाहीसे झाले नाही.॥ २॥

भयउ चाट बसमन थिर नाहीं।
छन बन रुचि छन सदन सोहाहीं॥
दुबिध मनोगति प्रजा दुखारी।
सरित सिंधु संगम जनु बारी॥

भय व इंद्राच्या माया-प्रयोगामुळे कुणाचे मन स्थिर नव्हते. एका क्षणी त्यांना वनात राहण्याची इच्छा होई आणि दुसऱ्या क्षणी त्यांना घर बरे वाटू लागे. मनाच्या द्विधा अवस्थेमध्ये प्रजा दुःखी झाली. जसे नदी व समुद्र यांच्या संगमाचे पाणी क्षुब्ध होते, तशी प्रजेच्या मनाची स्थिती झाली.॥ ३॥

दुचितकतहुँपरितोषुन लहहीं।
एक एक सन मरमु न कहहीं॥
लखि हियँ हँसिकह कृपानिधानू।
सरिस स्वान मघवान जुबानू॥

चित्त द्विधा झाल्यामुळे त्यांना समाधान वाटत नव्हते. शिवाय दुसऱ्याला आपल्या मनातील ही गोष्ट सांगताही येईना. कृपानिधान रामचंद्र त्यांची ही दशा पाहून मनात हसून म्हणाले, ‘कुत्रा, इंद्र आणि युवक एकसारख्या स्वभावाचे असतात.’ (पाणिनीने श्वन् (कुत्रा), युवन् (तरुण), मघवन् (इंद्र) या तिन्ही शब्दांची रूपे एकसारखी होतात, असे एका सूत्रात सांगितले आहे. तो संदर्भ येथे आहे.)॥ ४॥

भरतु जनकु मुनिजन सचिव साधु सचेत बिहाइ।
लागि देवमाया सबहि जथाजोगु जनु पाइ॥ ३०२॥

भरत, जनक, मुनिजन, मंत्री आणि ज्ञानी साधु-संत यांना सोडून इतर सर्वांवर प्रत्येक मनुष्याच्या प्रकृती व स्थितीप्रमाणे देवमायेचा प्रभाव पडला.॥३०२॥

कृपासिंधु लखि लोग दुखारे।
निज सनेहँ सुरपति छल भारे॥
सभा राउ गुर महिसुर मंत्री।
भरत भगति सब कै मति जंत्री॥

कृपासिंधू श्रीरामांनी आपल्या प्रेमाने व इंद्राच्या अनिवार मायेमुळे लोक दुःखी असल्याचे पाहिले. सभा, राजा जनक, गुरू, ब्राह्मण, मंत्री इत्यादी सर्वांना भरताच्या भक्तीने आपल्या अधीन केले.

रामहि चितवत चित्र लिखे से।
सकुचत बोलत बचन सिखे से॥
भरत प्रीति नति बिनय बड़ाई।
सुनत सुखद बरनत कठिनाई॥

सर्व लोक चित्राप्रमाणे स्तब्ध होऊन श्रीरामचंद्रांकडे पहात होते. शिकविल्याप्रमाणे संकोचाने बोलत होते. भरताची प्रीती, नम्रता, विनय व महिमा हे ऐकण्यास सुखद होते, परंतु त्यांचे वर्णन करणे फार कठीण.॥ २॥

जासु बिलोकि भगति लवलेसू।
प्रेम मगन मुनिगन मिथिलेसू॥
महिमा तासु कहै किमि तुलसी।
भगति सुभायँ सुमति हियँ हुलसी॥

ज्याच्या भक्तीचा लवलेश पाहून मुनिगण व मिथिलेश्वर जनक हे प्रेममग्न झाले, त्या भरताचा महिमा तुलसीदास कसा सांगणार? भरताची भक्ती व सुंदर भाव पाहून कवीच्या हृदयातील सुबुद्धी विकसित होत होती.॥ ३॥

आपु छोटि महिमा बड़ि जानी।
कबिकुल कानि मानि सकुचानी॥
कहि न सकति गुन रुचि अधिकाई।
मति गति बाल बचन की नाई॥

परंतु कवीची ती बुद्धी स्वतःला लहान व भरताचा महिमा मोठा समजून कविपरंपरेची मर्यादा मानून संकोच पावत होती. तिला गुणांची खूप आवड होती. परंतु ते ती सांगू शकत नव्हती. त्यामुळे बुद्धीची गती बालकांच्या बोलांप्रमाणे कुंठित झाली.॥ ४॥

भरत बिमल जसु बिमल बिधु सुमति चकोरकुमारि।
उदित बिमल जन हृदय नभ एकटक रही निहारि॥ ३०३॥

भरताची निर्मल कीर्ती ही निर्मल चंद्रमा आहे आणि कवीची सुबुद्धी ही चकोरी आहे. ती भक्तांच्या हृदयरूपी निर्मल आकाशात तो चंद्रमा उगवल्याचे पाहून त्याच्याकडे एकटक पहातच राहिली. मग वर्णन कसे करणार?॥ ३०३॥

भरत सुभाउ न सुगम निगमहूँ।
लघु मति चापलता कबि छमहूँ॥
कहत सुनत सति भाउ भरत को।
सीय राम पद होइ न रत को॥

भरताच्या स्वभावाचे वर्णन वेदांनाही सुगम नाही. म्हणून माझ्या तुच्छ बुद्धीच्या चांचल्याबद्दल कविजनांनी क्षमा करावी. भरताचा स्वभाव सांगताना व ऐकताना कोण मनुष्य श्रीसीतारामांच्या चरणी अनुरक्त होणार नाही?॥ १॥

सुमिरत भरतहि प्रेमु राम को।
जेहि न सुलभु तेहि सरिस बाम को॥
देखि दयाल दसा सबही की।
राम सुजान जानि जन जी की॥

भरताचे स्मरण केल्याने ज्याला श्रीरामांचे प्रेम लाभले नसेल, त्याच्यासारखा दुर्दैवी दुसरा कोण असणार? दयाळू आणि ज्ञानी श्रीरामांनी सर्वांची ती दशा आणि भक्त भरताच्या मनाची अवस्था जाणली,॥ २॥

धरम धुरीन धीर नय नागर।
सत्य सनेह सील सुख सागर॥
देसु कालु लखि समउ समाजू।
नीति प्रीति पालक रघुराजू॥

आणि धर्मधुरंधर, धीर, नीति-चतुर; सत्य, स्नेह, शील आणि सुखाचे समुद्र असलेले आणि नीती-प्रीतीचे पालन करणारे श्रीरघुनाथ देश, काल, प्रसंग व समाज पाहून,॥ ३॥

बोले बचन बानि सरबसु से।
हित परिनाम सुनत ससि रसु से॥
तात भरत तुम्ह धरम धुरीना।
लोक बेद बिद प्रेम प्रबीना॥

त्याप्रमाणे बोलू लागले. ते बोलणे जणू वाणीचे सर्वस्वच होते. परिणामी हितकारक व ऐकण्यास चंद्राच्या अमृतासारखे होते. ते म्हणाले, ‘कुमार भरता, तू धर्माची धुरा धारण करणारा आहेस. लोकव्यवहार व वेद जाणणारा आहेस आणि प्रेमाचे निधान आहेस.॥ ४॥

करम बचन मानस बिमल तुम्ह समान तुम्ह तात।
गुर समाज लघु बंधु गुन कुसमयँ किमि कहि जात॥ ३०४॥

बाबा रे! कायावाचामनाने निर्मल असा तुझ्यासारखा तूच आहेस. गुरुजनांच्या समाजामध्ये आणि अशा वाईट प्रसंगी लहान भावाचे गुण कसे सांगता येतील?॥ ३०४॥

जानहु तात तरनिकुल रीती।
सत्यसंध पितु कीरति प्रीती॥
समउ समाजु लाज गुरजन की।
उदासीन हित अनहित मन की॥

हे वत्सा, तू सूर्यकुलाची रीत, सत्यप्रतिज्ञ पित्याची कीर्ती आणि प्रीती, प्रसंग, समाज आणि गुरुजनांची मर्यादा तसेच उदासीन, मित्र व शत्रू या सर्वांच्या मनातील जाणतोस.॥ १॥

तुम्हहि बिदित सबही कर करमू।
आपन मोर परम हित धरमू।
मोहि सब भाँति भरोस तुम्हारा।
तदपि कहउँ अवसर अनुसारा॥

तुला सर्व कर्तव्यांची व स्वतःच्या व माझ्या परम हितकारक धर्माची जाण आहे. जरी माझा सर्व प्रकारे तुझ्यावर विश्वास आहे, तरीही मी प्रसंगानुरूप काही सांगतो.॥ २॥

तात तात बिनु बात हमारी।
केवल गुरकुल कृपाँ सँभारी॥
नतरु प्रजा परिजन परिवारू।
हमहि सहित सबु होत खुआरू॥

हे बंधो! वडिलांच्या अनुपस्थितीत केवळ कुलगुरू वसिष्ठांच्या कृपेने आम्हांला सांभाळून घेतले, नाहीतर आमच्यासह प्रजा, कुटुंब, परिवार या सर्वांची वाताहत झाली असती.॥ ३॥

जौं बिनु अवसर अथवँ दिनेसू।
जग केहि कहहु न होइ कलेसू॥
तस उतपातु तातबिधि कीन्हा।
मुनि मिथिलेस राखि सबु लीन्हा॥

जर अवेळी सूर्याचा अस्त झाला, तर मग सांग, जगात कुणाला धक्का बसणार नाही? तशाच प्रकारचा उत्पात विधात्याने पित्याच्या अवेळी मृत्यूने घडवला आहे. परंतु पूज्य वसिष्ठांनी व मिथिलेश्वरांनी सर्वांना सांभाळले.॥ ४॥

राज काज सब लाज पति धरम धरनि धन धाम।
गुर प्रभाउ पालिहि सबहि भल होइहि परिनाम॥ ३०५॥

राज्याचे सर्व कार्य, मर्यादा, प्रतिष्ठा, धर्म, पृथ्वी, धन, घर या सर्वांचे पालन गुरुजींचा प्रभाव करील आणि परिणाम शुभ होईल.॥ ३०५॥

सहित समाज तुम्हार हमारा।
घर बन गुर प्रसाद रखवारा॥
मातु पिता गुर स्वामि निदेसू।
सकल धरम धरनीधर सेसू॥

गुरुजींचा अनुग्रह हाच घरामध्ये व वनामध्ये समाजासह तुझा व आमचा रक्षक आहे. माता, पिता, गुरू आणि स्वामींच्या आज्ञेचे पालन करणे, हे संपूर्ण धर्मरूपी पृथ्वीला धारण करणाऱ्या शेषासारखे आहे.॥ १॥

सो तुम्ह करहु करावहु मोहू।
तात तरनिकुल पालक होहू॥
साधक एक सकल सिधि देनी।
कीरति सुगति भूतिमय बेनी॥

भरता! तू तेच कर, माझ्याकडून करवून घे आणि सूर्यकुलाचा रक्षक बन. साधकासाठी ही एकच आज्ञापालनरूपी साधना संपूर्ण सिद्धी देणारी आहे. ती कीर्ती, सद्गती आणि ऐश्वर्य यांची त्रिवेणी आहे.॥ २॥

सो बिचारि सहि संकटु भारी।
करहु प्रजा परिवारु सुखारी॥
बाँटी बिपति सबहिं मोहि भाई।
तुम्हहि अवधि भरि बड़ि कठिनाई॥

याचा विचार करून, मोठे संकट सोसूनही तू प्रजेला व कुटुंबाला सुखी कर. हे बंधू, माझी विपत्ती सर्वांनी वाटून घेतली. परंतु तुला मात्र चौदा वर्षांच्या अवधीत मोठे कष्ट सोसावे लागणार आहेत.॥ ३॥

जानि तुम्हहि मृदु कहउँ कठोरा।
कुसमयँ तात न अनुचित मोरा॥
होहिं कुठायँ सुबंधु सहाए।
ओड़िअहिं हाथ असनिहु के घाए॥

तू कोमल आहेस, हे माहीत असूनही मी वियोगाची कठोर गोष्ट सांगत आहे. कठीण प्रसंगी हे सांगणे माझ्या दृष्टीने अयोग्य नाही. कारण कठीण प्रसंगी थोरला भाऊच मदत करतो. वज्राचे प्रहार हातानेच अडवता येतात.’॥ ४॥

सेवक कर पद नयन से मुख सो साहिबु होइ।
तुलसी प्रीति कि रीति सुनि सुकबि सराहहिं सोइ॥ ३०६॥

सेवक हा हात, पाय व नेत्रांसारखा आणि स्वामी हा मुखासारखा असला पाहिजे. तुलसीदास म्हणतात की, सेवक-स्वामी यांच्या प्रेमाची अशी रीत ऐकून सुकवी तिची स्तुती करतात.॥ ३०६॥

सभा सकल सुनि रघुबर बानी।
प्रेम पयोधि अमिअँ जनु सानी॥
सिथिल समाज सनेह समाधी।
देखि दसा चुप सारद साधी॥

श्रीरघुनाथांची प्रेमरूपी समुद्रातील अमृताने ओथंबलेली वाणी ऐकून सर्व समाजावरील दडपण उतरले व सर्वांना प्रेमाची समाधी लागली. ही दशा पाहून सरस्वतीसुद्धा मौन झाली.॥ १॥

भरतहि भयउ परम संतोषू।
सनमुख स्वामि बिमुख दुख दोषू॥
मुख प्रसन्न मन मिटा बिषादू।
भा जनु गूँगेहि गिरा प्रसादू॥

भरताला फार संतोष वाटला. स्वामी अनुकूल होताच त्याचे दुःख व दोष पळून गेले. त्याचे मुख प्रसन्न झाले आणि मनातील विषाद दूर झाला. जणू मुक्यावर सरस्वतीची कृपा झाली.॥ २॥

कीन्ह सप्रेम प्रनामु बहोरी।
बोले पानि पंकरुह जोरी॥
नाथ भयउ सुखु साथ गए को।
लहेउँ लाहु जग जनमु भए को॥

त्याने प्रेमाने प्रणाम केला आणि करकमल जोडून तो म्हणाला की, ‘हे नाथ, मला तुमच्याबरोबर येण्याचे सुख लाभले आणि मला जगामध्ये जन्म घेण्याचा लाभही मिळाला.॥ ३॥

अब कृपाल जस आयसु होई।
करौं सीस धरि सादर सोई॥
सो अवलंब देव मोहि देई।
अवधि पारु पावौं जेहि सेई॥

हे कृपाळू, आता जशी आज्ञा असेल, तशी ती मी शिरोधार्य मानून आदराने पाळीन. परंतु हे देवा, तुम्ही मला असा आधार द्या की, त्याची सेवा करून मी हा काळ घालवू शकेन.॥ ४॥

देव देव अभिषेक हित गुर अनुसासनु पाइ।
आनेउँ सब तीरथ सलिलु तेहि कहँ काह रजाइ॥ ३०७॥

हे देव, तुमच्या अभिषेकासाठी मी गुरुजींच्या आज्ञेने सर्व तीर्थांतील जल घेऊन आलो आहे. त्याबद्दल काय आज्ञा आहे?॥ ३०७॥

एकु मनोरथु बड़ मन माहीं।
सभयँ सकोच जात कहि नाहीं॥
कहहु तात प्रभु आयसु पाई।
बोले बानि सनेह सुहाई॥

माझ्या मनात आणखी एक मोठी इच्छा आहे, परंतु भय व संकोचामुळे ती सांगवत नाही.’ श्रीराम म्हणाले, ‘हे बंधू, सांग.’ तेव्हा प्रभूंची आज्ञा झाल्यावर भरत स्नेहपूर्ण सुंदर वाणीने म्हणाला.॥ १॥

चित्रकूट सुचि थलतीरथ बन।
खग मृग सर सरि निर्झर गिरिगन॥
प्रभु पद अंकित अवनि बिसेषी।
आयसु होइ त आवौं देखी॥

‘आज्ञा असेल तर चित्रकूटावरील पवित्र स्थाने, तीर्थे, वन, पशु-पक्षी, तलाव, नद्या, झरे आणि पर्वतांचे समूह, विशेषतः प्रभू, तुमच्या चरणचिह्नांनी अंकित झालेली भूमी पाहून येतो.’॥ २॥

अवसि अत्रि आयसु सिर धरहू।
तात बिगतभय कानन चरहू॥
मुनि प्रसाद बनु मंगल दाता।
पावन परम सुहावन भ्राता॥

श्रीरघुनाथ म्हणाले, ‘अवश्य. अत्री ऋषींच्या आज्ञेने ते सांगतील तसे कर आणि निर्भयपणे वनात फिरून ये. हे बंधू, अत्रिमुनींच्या प्रसादामुळे हे वन मांगल्य देणारे, परम पवित्र व अत्यंत सुंदर झाले आहे.॥ ३॥

रिषिनायकु जहँ आयसु देहीं।
राखेहु तीरथ जलु थल तेहीं॥
सुनि प्रभु बचन भरत सुखु पावा।
मुनि पद कमल मुदित सिरु नावा॥

आणि ऋषींचे प्रमुख अत्री हे आज्ञा देतील तेथे ते आणलेले तीर्थांचे जल स्थापन कर.’ प्रभूंचे बोलणे ऐकून भरत सुखावला आणि आनंदित होऊन त्याने अत्रिमुनींच्या चरणी मस्तक ठेवले.॥ ४॥

भरत राम संबादु सुनि सकल सुमंगल मूल।
सुर स्वारथी सराहि कुल बरषत सुरतरु फूल॥ ३०८॥

सर्व सुंदर मांगल्याचे मूळ असलेला भरत व श्रीरामांचा संवाद ऐकून स्वार्थी देव रघुकुलाची प्रशंसा करून कल्पवृक्षाची फुले उधळू लागले.॥ ३०८॥

धन्य भरत जय राम गोसाईं।
कहत देव हरषत बरिआईं॥
मुनि मिथिलेस सभाँ सब काहू।
भरत बचन सुनि भयउ उछाहू॥

‘भरत धन्य आहे, स्वामी श्रीरामांचा विजय असो,’ असे म्हणत देव अत्यंत हर्षित होऊ लागले. भरताचे बोलणे ऐकून मुनी वसिष्ठ, मिथिलापती जनक आणि सभेतील सर्वांना आनंद झाला.॥ १॥

भरत राम गुन ग्राम सनेहू।
पुलकि प्रसंसत राउ बिदेहू॥
सेवक स्वामि सुभाउ सुहावन।
नेमु पेमु अति पावन पावन॥

भरत आणि श्रीरामचंद्र यांच्या गुणांची व प्रेमाची प्रशंसा विदेहराजा जनक पुलकित होऊन करू लागले, ‘सेवक व स्वामी या दोघांचा सुंदर स्वभाव आहे. या दोघांचे नियम व प्रेम हे पावित्र्यालाही अत्यंत पवित्र करणारे आहे.’॥ २॥

मति अनुसार सराहन लागे।
सचिव सभासद सब अनुरागे॥
सुनि सुनि रामभरत संबादू।
दुहु समाज हियँ हरषु बिषादू॥

मंत्री आणि सभासद सर्वजण प्रेममुग्ध होऊन आपापल्या बुद्धीप्रमाणे त्या दोघांच्या प्रेमाची वाखाणणी करू लागले. श्रीरामचंद्र आणि भरत यांचा संवाद ऐकून दोन्ही समाजांच्या हृदयांमध्ये भरताचा सेवाधर्म पाहून हर्ष आणि रामवियोगाच्या कल्पनेमुळे विषाद वाटला.॥ ३॥

राम मातु दुखु सुखु सम जानी।
कहि गुन राम प्रबोधीं रानी॥
एक कहहिं रघुबीर बड़ाई।
एक सराहत भरत भलाई॥

राममाता कौसल्येने दुःख व सुख समान मानून श्रीरामांचे गुण सांगत इतर राण्यांना धीर दिला. कोणी श्रीरामांच्या मोठेपणाची चर्चा करीत होते. तर कोणी भरताच्या चांगुलपणाची प्रशंसा करीत होते.॥ ४॥