४७ श्रीवसिष्ठांचे भाषण

गुर पद कमल प्रनामु करि बैठे आयसु पाइ।
बिप्र महाजन सचिव सब जुरे सभासद आइ॥ २५३॥

भरत गुरूंच्या चरण-कमलांना प्रणाम करून आज्ञा मिळाल्यावर त्यांच्यासमोर बसला. त्यावेळी ब्राह्मण, श्रेष्ठी, मंत्री इत्यादी सर्व सभासद एकत्र जमले.॥ २५३॥

बोले मुनिबरु समय समाना।
सुनहु सभासद भरत सुजाना॥
धरम धुरीन भानुकुल भानू।
राजा रामु स्वबस भगवानू॥

वसिष्ठ मुनी प्रसंगानुरूप म्हणाले, ‘हे सभासदांनो, हे सुजाण भरता, ऐकून घ्या. सूर्यकुलाचे सूर्य श्रीरामचंद्र हे धर्मधुरंधर, आणि स्वतंत्र भगवान आहेत.॥ १॥

सत्यसंध पालक श्रुति सेतू।
राम जनमु जग मंगल हेतू॥
गुर पितु मातु बचन अनुसारी।
खल दलु दलन देव हितकारी॥

ते सत्यप्रतिज्ञ आहेत व वेदमर्यादेचे रक्षक आहेत. श्रीरामांचा अवतारच जगाच्या कल्याणासाठी झालेला आहे. ते गुरू, पिता व माता यांच्या वचनांप्रमाणे वागणारे आहेत. ते दुष्टांचा नाश करणारे आणि देवांचे हितकारक आहेत.॥ २॥

नीति प्रीति परमारथ स्वारथु।
कोउ न राम सम जान जथारथु॥
बिधि हरि हरु ससिरबि दिसिपाला।
माया जीव करम कुलि काला॥

नीती, प्रेम परमार्थ आणि स्वार्थ यांना श्रीरामांसारखा तत्त्वतः जाणणारा कोणी नाही. ब्रह्मदेव, विष्णू, महादेव, चंद्र, सूर्य, दिक्पाल, माया, जीव, सर्व कर्मे व काल,॥ ३॥

अहिपमहिप जहँ लगि प्रभुताई।
जोग सिद्धि निगमागम गाई॥
करिबिचार जियँ देखहु नीकें।
राम रजाइ सीस सबही कें॥

शेष, पृथ्वी व पाताळातील इतर राजे इत्यादी, जितके म्हणून लोक व लोकपाल आहेत, तसेच योगाच्या ज्या सिद्धी वेद व शास्त्रांत सांगितल्या आहेत, मनात यांचा विचार करून बघाल, तर स्पष्टपणे दिसून येईल की, श्रीरामांची आज्ञा या सर्वांच्या शिरावर आहे (अर्थात श्रीराम हेच सर्वांचे एकमात्र महेश्वर आहेत.)॥ ४॥

राखें राम रजाइ रुख हम सब कर हित होइ।
समुझि सयाने करहु अब सब मिलि संमत सोइ॥ २५४॥

म्हणून श्रीरामांची आज्ञा व मनोगत राखण्यातच आपणा सर्वांचे हित आहे. आता तुम्ही बुद्धिमान लोक मिळून सर्वांना जे मान्य असेल ते करा.॥ २५४॥

सब कहुँ सुखदराम अभिषेकू।
मंगल मोद मूल मग एकू॥
केहि बिधि अवध चलहिं रघुराऊ।
कहहु समुझि सोइ करिअ उपाऊ॥

श्रीरामांचा राज्याभिषेक हा सर्वांच्यासाठी सुखदायक आहे. मांगल्य व आनंद यांचा हा एकच मार्ग आहे. आता श्रीरघुनाथ अयोध्येला कसे येतील? विचार करून सांगा, तोच उपाय करता येईल.॥ १॥

सब सादरसुनि मुनिबर बानी।
नय परमारथ स्वारथ सानी॥
उतरु न आव लोग भए भोरे।
तब सिरु नाइ भरत कर जोरे॥

मुनिश्रेष्ठ वसिष्ठांची नीती, परमार्थ आणि लौकिक हिताने भरलेली वाणी सर्वांनी आदराने ऐकली, परंतु कुणालाही कोणतेही उत्तर सापडत नव्हते. सर्वजण विचारशक्ती गमावून बसले होते. तेव्हा भरताने मस्तक नम्र करून हात जोडले,॥ २॥

भानुबंस भए भूप घनेरे।
अधिक एक तें एक बड़ेरे॥
जनम हेतुसब कहँ पितु माता।
करम सुभासुभ देइ बिधाता॥

आणि म्हटले, ‘सूर्यवंशामध्ये एकापेक्षा एक असे पुष्कळ श्रेष्ठ राजे होऊन गेले आहेत. सर्वांच्या जन्माचे कारण माता-पिता असतात आणि शुभ-अशुभ कर्मांचे फळ विधाता देत असतो.॥ ३॥

दलि दुख सजइ सकल कल्याना।
अस असीस राउरि जगु जाना॥
सो गोसाइँ बिधि गति जेहिं छेंकी।
सकइ को टारि टेक जो टेकी॥

गुरुजी, हे सर्व जगाला ठाऊक आहे की, सर्व दुःखाचा नाश करून सर्व कल्याणांची मांडणी करणारा आशीर्वाद हाच एक उपाय आहे. हे स्वामी, विधात्याचे विधान थोपवणारे तुम्हीच एकमात्र आहात. तुम्ही जो निश्चय कराल, तो कोण टाळू शकेल?॥ ४॥

बूझिअ मोहि उपाउ अब सो सब मोर अभागु।
सुनि सनेहमय बचन गुर उर उमगा अनुरागु॥ २५५॥

आता तुम्हीच मला उपाय विचारता, हे सर्व माझे दुर्भाग्य होय.’ भरताचे प्रेममय बोलणे ऐकून गुरुजींच्या मनात प्रेम उचंबळून आले.॥ २५५॥

तात बात फुरि राम कृपाहीं।
राम बिमुख सिधि सपनेहुँ नाहीं॥
सकुचउँ तात कहत एक बाता।
अरध तजहिं बुध सरबस जाता॥

ते म्हणाले, ‘हे भरता, हे सत्य आहे, परंतु हे सर्व श्रीरामांच्या कृपेमुळेच आहे. राम-विन्मुखाला स्वप्नातही सिद्धी मिळत नाही. बाबारे, एक गोष्ट सांगताना मला संकोच वाटतो. बुद्धिमान लोक सर्वस्व गमावले जात आहे, असे पाहून अर्धे सोडून देतात.॥ १॥

तुम्ह कानन गवनहु दोउ भाई।
फेरिअहिं लखन सीय रघुराई॥
सुनि सुबचन हरषे दोउ भ्राता।
भे प्रमोद परिपूरन गाता॥

म्हणून भरता, तू व शत्रुघ्न हे दोघे भाऊ वनाला जा आणि लक्ष्मण, सीता आणि श्रीराम यांना परत पाठवू या.’ हे सुंदर बोलणे ऐकून दोघे बंधू हर्षित झाले. त्यांचे संपूर्ण शरीर परमानंदाने परिपूर्ण झाले.॥ २॥

मन प्रसन्नतन तेजु बिराजा।
जनु जिय राउ रामु भए राजा॥
बहुत लाभ लोगन्ह लघु हानी।
सम दुख सुख सब रोवहिं रानी॥

त्यांची मने प्रसन्न झाली. शरीरामध्ये तेज उजळले. जणू काही राजा दशरथ जिवंत झाले आणि श्रीराम राजा झाले असावेत. इतर लोकांना यामध्ये जास्त लाभ व हानी कमी आहे, असे वाटले. परंतु राण्यांमध्ये दुःख-सुख सारखेच होते. कारण राम-लक्ष्मण वनात राहोत किंवा भरत-शत्रुघ्न, दोघा पुत्रांचा वियोग हा राहणारच. असे वाटून त्या सर्व रडू लागल्या.॥ ३॥

कहहिं भरतु मुनि कहा सो कीन्हे।
फलु जग जीवन्ह अभिमत दीन्हे॥
कानन करउँ जनमभरि बासू।
एहि तें अधिक न मोर सुपासू॥

भरत बोलू लागला, ‘मुनींनी जे सांगितले, ते केल्याने जगातल्या सर्व जिवांना त्यांच्या मनातील दिल्याचे फळ मिळेल. चौदा वर्षांचा अवधी काहीच नाही. मी जन्मभर वनात राहीन. मला याच्याहून मोठे सुख दुसरे काही नाही.॥ ४॥

अंतरजामी रामु सिय तुम्ह सरबग्य सुजान।
जौं फुर कहहु त नाथ निज कीजिअ बचनु प्रवान॥ २५६॥

गुरुजी, तुम्ही श्रीराम आणि सीता यांच्या मनातील जाणणारे आहात आणि सर्वज्ञ आहात. हे गुरुवर्य, जर तुम्ही सत्य सांगत असाल, तर त्याप्रमाणे व्यवस्था करा.’॥ २५६॥

भरत बचन सुनि देखि सनेहू।
सभा सहित मुनि भए बिदेहू॥
भरत महा महिमा जलरासी।
मुनि मति ठाढ़ि तीर अबला सी॥

भरताचे बोलणे ऐकून आणि त्याचे प्रेम पाहून सर्व सभा आणि वसिष्ठ मुनी यांना देहभान उरले नाही. जणू भरताचा मोठा महिमा हा समुद्र आहे आणि मुनींची बुद्धी त्याच्या किनारी अबलेसारखी उभी आहे.॥ १॥

गा चह पार जतनु हियँ हेरा।
पावति नाव न बोहितु बेरा॥
औरु करिहि को भरत बड़ाई।
सरसी सीपि कि सिंधु समाई॥

ती समुद्र पार करू इच्छित होती. त्यासाठी तिने उपाय शोधले. परंतु नाव, जहाज किंवा नावांचे समूह यांपैकी काहीच सापडत नव्हते. भरताचा महिमा कुणी वर्णावा? तळ्यामधील शिंपल्यामध्ये कुठे समुद्र सामावेल काय?॥ २॥

भरतु मुनिहि मन भीतर भाए।
सहित समाज राम पहिं आए॥
प्रभु प्रनामु करि दीन्ह सुआसनु।
बैठे सब सुनि मुनि अनुसासनु॥

वसिष्ठांच्या अंतरात्म्याला भरत हा फार चांगला वाटला. ते सर्वांसह श्रीरामांकडे आले. प्रभू रामचंद्रांनी प्रणाम करून गुरूंना उत्तम आसन दिले. मुनींची आज्ञा झाल्यावर सर्व खाली बसले.॥ ३॥

बोले मुनिबरु बचन बिचारी।
देस काल अवसर अनुहारी॥
सुनहु राम सरबग्य सुजाना।
धरम नीति गुन ग्यान निधाना॥

वसिष्ठ मुनी देश, काल आणि कालानुरूप विचार करून म्हणाले, ‘हे सर्वज्ञ! हे धर्म, नीती, गुण आणि ज्ञानाचे भांडार असलेल्या श्रीरामा, ऐका.॥ ४॥

सब के उर अंतर बसहु जानहु भाउ कुभाउ।
पुरजन जननी भरत हित होइ सो कहिअ उपाउ॥ २५७॥

तुम्ही सर्वांच्या हृदयात निवास करता आणि सर्वांचे चांगले-वाईट भाव जाणता. तेव्हा पुरवासी, माता व भरत यांचे भले होईल, असा उपाय सांगा.॥ २५७॥

आरत कहहिं बिचारि न काऊ।
सूझ जुआरिहि आपन दाऊ॥
सुनि मुनि बचन कहत रघुराऊ।
नाथ तुम्हारेहि हाथ उपाऊ॥

दुःखी लोक कधी विचार करून बोलत नाहीत. जुगाऱ्याला आपल्या डावाचाच विचार असतो.’ मुनींचे बोलणे ऐकून श्रीरघुनाथ म्हणू लागले-‘गुरुवर्य! उपाय तर तुमच्याच हाती आहे.॥ १॥

सबकर हितरुख राउरि राखें।
आयसु किएँ मुदित फुर भाषें॥
प्रथम जो आयसु मो कहुँ होई।
माथें मानि करौं सिख सोई॥

तुमचे मनोगत राखण्यात व तुमची आज्ञा सत्य मानून प्रसन्नतेने तिचे पालन करण्यामध्येच सर्वांचे हित आहे. प्रथम मला जी आज्ञा असेल, ती मी शिरोधार्य मानून त्याप्रमाणे करीन.॥ २॥

पुनि जेहि कहँ जस कहब गोसाईं।
सो सब भाँति घटिहि सेवकाईं॥
कहमुनि राम सत्य तुम्ह भाषा।
भरत सनेहँ बिचारु न राखा॥

तसेच हे स्वामी, तुम्ही ज्याला जसे सांगाल तसेच तो सर्व प्रकारे आज्ञेचे पालन करील.’ वसिष्ठ मुनी म्हणू लागले, ‘हे राम, तुम्ही म्हणता ते खरे आहे. परंतु भरताच्या प्रेमापुढे माझा स्वतंत्र विचार टिकू शकला नाही.॥ ३॥

तेहि तें कहउँ बहोरि बहोरी।
भरत भगति बस भइ मति मोरी॥
मोरें जान भरत रुचि राखी।
जो कीजिअ सो सुभ सिव साखी॥

म्हणून मी वारंवार म्हणतो की, माझी बुद्धी भरताच्या भक्तीच्या अधीन झाली आहे. माझ्या मते भरताची आवड सांभाळून जे काही केले जाईल, भगवान शंकर साक्षीला आहेत, ते सर्व शुभच होईल.॥ ४॥