४५ मासपारायण, विसावा विश्राम

तब केवट ऊँचें चढ़ि धाई।
कहेउ भरत सन भुजा उठाई॥
नाथ देखिअहिं बिटप बिसाला।
पाकरि जंबु रसाल तमाला॥

मग निषादराज धावत जाऊन उंच चढला आणि हात वर करून म्हणू लागला, ‘हे नाथ, हे जे पिंपरी, जांभळे, आंबे व तमालाचे वृक्ष दिसत आहेत,’॥ १॥

जिन्ह तरुबरन्ह मध्य बटु सोहा।
मंजु बिसाल देखि मनु मोहा॥
नील सघन पल्लवफल लाला।
अबिरल छाहँ सुखद सब काला॥

ज्या श्रेष्ठ वृक्षांमध्ये एक सुंदर व विशाल वटवृक्ष शोभत आहे, ज्याला पाहून मन मोहून जाते, ज्याची पाने निळसर व दाट आहेत आणि ज्याला लाल फळे लागलेली आहेत, ज्याची दाट सावली ही सर्व ऋतूंमध्ये सुखकर असते॥ २॥

मानहुँ तिमिर अरुनमय रासी।
बिरची बिधि सँकेलि सुषमा सी॥
ए तरु सरित समीप गोसाँई।
रघुबर परनकुटी जहँ छाई॥

जणू ब्रह्मदेवांनी परम शोभा एकत्र करून अंधकार आणि लालिमा यांची रास रचली होती, असे हे वृक्ष नदीजवळ आहेत आणि हे राजकुमार! तेथेच श्रीरामांची पर्णकुटी आहे.॥ ३॥

तुलसी तरुबर बिबिध सुहाए।
कहुँ कहुँ सियँ कहुँ लखन लगाए॥
बट छायाँ बेदिका बनाई।
सियँ निज पानि सरोज सुहाई॥

तेथे तुळशीची अनेक झाडे शोभत आहेत. कुठे सीतेने तर कुठे लक्ष्मणाने ती लावलेली आहेत. याच वटवृक्षाच्या सावलीमध्ये सीतेने आपल्या कर-कमलांनी सुंदर चबुतरा बनविला आहे.॥ ४॥

जहाँ बैठि मुनिगन सहित नित सिय रामु सुजान।
सुनहिं कथा इतिहास सब आगम निगम पुरान॥ २३७॥

तेथे ज्ञानी श्रीराम मुनिवृंदांसमवेत बसून नित्य शास्त्र, वेद आणि पुराणे यांच्या कथा श्रवण करतात.’॥ २३७॥

सखा बचनसुनि बिटप निहारी।
उमगे भरत बिलोचन बारी॥
करत प्रनाम चले दोउ भाई।
कहत प्रीति सारद सकुचाई॥

मित्राचे बोलणे ऐकून आणि ते वृक्ष पाहून भरताच्या नेत्रांमध्ये पाणी आले. दोघे बंधू प्रणाम करीत पुढे निघाले. त्यांच्या प्रेमाचे वर्णन करण्यास सरस्वतीसुद्धा संकोच पावेल.॥ १॥

हरषहिं निरखि रामपद अंका।
मानहुँ पारसु पायउ रंका॥
रजसिर धरि हियँ नयनन्हि लावहिं।
रघुबर मिलन सरिस सुख पावहिं॥

श्रीरामचंद्रांची चरणचिन्हे पाहून दोघे बंधू असे आनंदित झाले की, जणू एखाद्या दरिद्री मनुष्याला परीस मिळावा. तेथील धूळ मस्तकावर धारण करून ती त्यांनी आपल्या हृदयाला आणि नेत्रांना लावली. तेव्हा तर त्यांना श्रीराम भेटल्याचाच आनंद झाला.॥ २॥

देखि भरत गति अकथ अतीवा।
प्रेम मगन मृग खग जड़ जीवा॥
सखहि सनेह बिबस मग भूला।
कहि सुपंथ सुर बरषहिं फूला॥

भरताची ती अत्यंत अवर्णनीय दशा पाहून वनातील पशू, पक्षी व वृक्षादी जड जीव प्रेम-मग्न झाले. अधिक प्रेम-वश झाल्यामुळे निषादराजही रस्ता चुकला. तेव्हा रस्ता दाखवून देव फुले उधळू लागले.॥ ३॥

निरखिसिद्धसाधक अनुरागे।
सहज सनेहु सराहन लागे॥
होतन भूतल भाउ भरत को।
अचर सचर चर अचर करत को॥

भरताच्या प्रेमाची ही दशा पाहून सिद्ध व साधक लोकसुद्धा प्रेममग्न झाले आणि त्याच्या स्वाभाविक प्रेमाची प्रशंसा करू लागले की, जर या पृथ्वीतलावर भरताचा जन्म झाला नसता, तर जडाला चेतन व चेतनाला जड कुणी केले असते? (भरताचे प्रेम पाहून जड चेतनासारखे व चेतन जडासारखे स्तब्ध झाले.)॥ ४॥

पेम अमिअ मंदरु बिरहु भरतु पयोधि गँभीर।
मथि प्रगटेउ सुर साधु हित कृपासिंधु रघुबीर॥ २३८॥

प्रेम हे अमृत आहे, विरह हा मंदराचल आहे आणि भरत हा समुद्र आहे. कृपासागर श्रीरामचंद्रांनी देव आणि साधूंच्या कल्याणासाठी स्वतः या भरतरूपी समुद्राचे विरहरूपी मंदराचलाने मंथन करून हे प्रेमरूपी अमृत प्रकट केले आहे.॥ २३८॥

सखा समेत मनोहर जोटा।
लखेउ न लखन सघन बन ओटा॥
भरत दीख प्रभु आश्रमु पावन।
सकल सुमंगल सदनु सुहावन॥

मित्र निषादराजासोबत येत असलेल्या या सुंदर जोडीला दाट वनाच्या आडून लक्ष्मण पाहू शकला नाही. भरताने प्रभू श्रीरामचंद्रांचा सर्व मांगल्याचे धाम, सुंदर व पवित्र असलेला आश्रम पाहिला.॥ १॥

करत प्रबेस मिटे दुख दावा।
जनु जोगीं परमारथु पावा॥
देखे भरत लखन प्रभु आगे।
पूँछे बचन कहत अनुरागे॥

आश्रमात प्रवेश करताच भरताचे दुःख व दाह नाहीसे झाले. जणू योग्याला परमार्थच गवसला. भरताला दिसले की, लक्ष्मण प्रभूंच्यासमोर उभा राहून विचारलेल्या प्रश्नांची प्रेमाने उत्तरे देत होता.॥ २॥

सीस जटा कटि मुनि पट बाँधें।
तून कसें कर सरु धनु काँधें॥
बेदी पर मुनि साधु समाजू।
सीय सहित राजत रघुराजू॥

त्याच्या डोक्यावर जटा होत्या. कमरेला वल्कले नेसलेली होती आणि त्यांनाच बाणांचा भाता बांधला होता. हातात बाण व खांद्यावर धनुष्य होते. वेदीवर मुनी व साधु-समाज बसला होता आणि तेथे श्रीराम सीतेसह विराजमान होते.॥ ३॥

बलकलबसनजटिल तनु स्यामा।
जनु मुनिबेष कीन्ह रति कामा॥
करकमलनिधनु सायकु फेरत।
जिय की जरनि हरत हँसि हेरत॥

श्रीरामांनी वल्कले परिधान केली होती, जटा धारण केल्या होत्या व त्यांचा श्याम रंग होता. सीताराम असे वाटत होते की, जणू रतीने व कामदेवाने मुनिवेश धारण केला आहे. श्रीराम आपल्या करकमलांत धनुष्य-बाण फिरवीत होते, आणि जेव्हा ते हसत, तेव्हा पाहणाऱ्याच्या मनातील दुःख हरण होत होते व त्याला परमानंद व शांतता लाभत होती.॥ ४॥

लसत मंजु मुनि मंडली मध्य सीय रघुचंदु।
ग्यान सभाँ जनु तनु धरें भगति सच्चिदानंदु॥ २३९॥

सुंदर मुनिमंडळींच्यामध्ये सीता व रघुकुलचंद्र श्रीरामचंद्र असे शोभून दिसत होते की, जणू ज्ञानाच्या सभेमध्ये प्रत्यक्ष भक्ती व सच्चिदानंद हेच शरीर धारण करून बसले आहेत.॥ २३९॥

सानुजसखासमेतमगन मन।
बिसरे हरष सोक सुख दुख गन॥
पाहि नाथ कहिपाहि गोसाईं।
भूतल परे लकुट की नाईं॥

अनुज शत्रुघ्न व मित्र निषादराज यांच्यासमवेत भरताचे मन प्रेममग्न झाले होते. हर्ष, शोक, सुख-दुःख इत्यादी विसरून गेले होते. हे नाथ, रक्षण करा, हे स्वामी, रक्षण करा’ असे म्हणत भरताने भूमीवर लोटांगण घातले.॥ १॥

बचन सपेम लखन पहिचाने।
करत प्रनामु भरत जियँ जाने॥
बंधु सनेह सरस एहि ओरा।
उत साहिब सेवा बस जोरा॥

ते प्रेमपूर्ण बोलणे लक्ष्मणाने ओळखले आणि त्याने जाणले की, भरत प्रणाम करीत आहे. लक्ष्मण श्रीरामांच्याकडे तोंड करून उभा होता. त्यामुळे तो भरताला पाहू शकला नव्हता. आता एकीकडे बंधू भरताचे सरस भ्रातृप्रेम आणि दुसरीकडे श्रीरामचंद्रांच्या सेवेची अत्यंत परवशता होती.॥ २॥

मिलिनजाइ नहिं गुदरत बनई।
सुकबि लखन मन की गति भनई॥
रहे राखि सेवा पर भारू।
चढ़ी चंग जनु खैंच खेलारू॥

तो क्षणभरसुद्धा सेवा सोडून भरताला भेटू शकत नव्हता आणि त्याच्यावरील प्रेमामुळे त्याला सोडूही शकत नव्हता. लक्ष्मणाच्या मनातील या द्विधा स्थितीचे वर्णन एखादा श्रेष्ठ कवीच करू शकेल. तो सेवा हीच महत्त्वपूर्ण मानून तसाच न वळता उभा राहिला, परंतु त्याच्या मनाची दशा उंच तरंगणाऱ्या पतंगाला खेळाडू ओढतो, अशी झाली होती.॥ ३॥

कहत सप्रेम नाइमहि माथा।
भरत प्रनाम करत रघुनाथा॥
उठे रामु सुनि पेम अधीरा।
कहुँ पट कहुँ निषंग धनु तीरा॥

लक्ष्मणाने प्रेमाने भूमीवर मस्तक टेकवून रामांना म्हटले, ‘हे रघुनाथ, भरत प्रणाम करीत आहे.’ हे ऐकताच श्रीरघुनाथ प्रेमाने इतके अधीर झाले की कुठे वस्त्र ओघळले, कुठे भाता पडला, कुठे धनुष्य तर कुठे बाण हेही त्यांना कळले नाही.॥ ४॥

बरबस लिए उठाइ उर लाए कृपानिधान।
भरत राम की मिलनि लखि बिसरे सबहि अपान॥ २४०॥

कृपानिधान श्रीरामचंद्रानी भरताला बळेच उठवून हृदयाशी धरले. भरत व श्रीराम यांच्या भेटीची ही रीत पाहून सर्वजण देहभान विसरले.॥ २४०॥

मिलनि प्रीति किमि जाइ बखानी।
कबिकुल अगम करम मन बानी॥
परम पेम पूरन दोउ भाई।
मन बुधि चित अहमिति बिसराई॥

या भेटीतील प्रेम कसे वर्णन करावे? ते कविकुलाच्याकायावाचा-मनालाही अगम्य आहे. श्रीराम व भरत हे दोघे बंधू मन, बुद्धी, चित्त आणि अहंकार विसरून परम प्रेमाने भरून गेले होते.॥ १॥

कहहु सुपेम प्रगट को करई।
केहि छाया कबि मति अनुसरई॥
कबिहि अरथआखरबलु साँचा।
अनुहरि ताल गतिहि नटु नाचा॥

सांगा, बरे, त्या श्रेष्ठ प्रेमाचे वर्णन कोण करू शकेल? कवीची बुद्धी कुणाच्या सावलीचे अनुसरण करू शकेल? कवीला तर अक्षर व अर्थ यांचेच खरे बळ असते. डोंबारी हा तालाच्या गतीवरच नाचत असतो.॥ २॥

अगम सनेह भरत रघुबर को।
जहँ न जाइ मनु बिधि हरि हर को॥
सो मैं कुमति कहौं केहि भाँती।
बाज सुराग कि गाँडर ताँती॥

भरत व श्रीराम यांचे प्रेम अगम्य आहे. जिथे ब्रह्मदेव, विष्णू व महादेव हे मनानेही जाऊ शकत नाहीत, त्या प्रेमाचे वर्णन मी अल्प बुद्धीचा मनुष्य कसा करू शकेन? हरळीच्या दोरीने कुठे सुंदर राग वाजवता येईल काय?॥ ३॥

मिलनि बिलोकि भरत रघुबर की।
सुरगन सभय धकधकी धरकी॥
समुझाए सुरगुरु जड़ जागे।
बरषि प्रसून प्रसंसन लागे॥

भरत आणि राम यांच्या भेटण्याची रीत पाहून देव घाबरले, त्यांच्या मनातील धाकधूक वाढली. देवगुरू बृहस्पतींनी त्यांना समजावले, तेव्हा कुठे ते मूर्ख सावध झाले आणि फुले उधळून प्रशंसा करू लागले.॥ ४॥

मिलि सपेम रिपुसूदनहि केवटु भेंटेउ राम।
भूरि भायँ भेंटे भरत लछिमन करत प्रनाम॥ २४१॥

त्यानंतर श्रीराम प्रेमाने शत्रुघ्नाला व निषादराजाला भेटले. प्रणाम करणाऱ्या लक्ष्मणाला भरत मोठॺा प्रेमाने भेटला.॥ २४१॥

भेंटेउ लखन ललकि लघु भाई।
बहुरि निषादु लीन्ह उर लाई॥
पुनि मुनिगन दुहुँ भाइन्ह बंदे।
अभिमत आसिष पाइ अनंदे॥

मग लक्ष्मण उचंबळून येऊन शत्रुघ्नाला भेटला. त्यानंतर त्याने निषादराजाला आलिंगन दिले. मग भरत-शत्रुघ्न या दोन्ही भावांनी तेथे उपस्थित असलेल्या मुनींना प्रणाम केला आणि इच्छित आशीर्वाद मिळाल्याने ते आनंदित झाले.॥ १॥

सानुज भरतउ मगि अनुरागा।
धरि सिर सिय पद पदुम परागा॥
पुनि पुनि करत प्रनाम उठाए।
सिर कर कमल परसि बैठाए॥

भरत व शत्रुघ्न प्रेमाचे भरते येऊन सीतेच्या चरण-कमलांची धूळ मस्तकावर धारण करून तिला वारंवार प्रणाम करू लागले. सीतेने त्यांना उठवून त्यांच्या मस्तकास आपल्या करकमलांचा स्पर्श करून त्या दोघांना बसवून घेतले.॥ २॥

सीयँ असीस दीन्हिमन माहीं।
मगन सनेहँ देह सुधि नाहीं॥
सब बिधि सानुकूललखि सीता।
भे निसोच उर अपडर बीता॥

सीतेने मनातल्या मनात आशीर्वाद दिला. कारण ते दोघे स्नेहात मग्न होते. त्यांना देहभान राहिले नव्हते. सीता ही सर्व प्रकारे आपल्याला अनुकूल असल्याचे पाहून भरताची चिंता दूर झाली आणि त्याच्या मनातील कल्पित भय नाहीसे झाले.॥ ३॥

कोउ किछु कहइ न कोउ किछु पूँछा।
प्रेम भरा मन निज गति छूँछा॥
तेहि अवसर केवटुधीरजु धरि।
जोरि पानि बिनवत प्रनामु करि॥

त्याप्रसंगी कोणी बोलत नव्हते की काही विचारत नव्हते. मन प्रेमाने भरून आल्यामुळे त्याची संकल्प-विकल्प व चांचल्याची गती थांबली. त्यावेळी निषादराज धीर धरून व हात जोडून प्रणाम करीत विनंती करू लागला.॥ ४॥

नाथ साथ मुनिनाथ के मातु सकल पुर लोग।
सेवक सेनप सचिव सब आए बिकल बियोग॥ २४२॥

‘हे नाथ! मुनिवर्य वसिष्ठांच्याबरोबर सर्व माता, नगरवासी, सेवक, सेनापती, मंत्री हे सर्व तुमच्या वियोगाने व्याकूळ होऊन आले आहेत.’॥ २४२॥

सील सिंधु सुनि गुर आगवनू।
सिय समीप राखे रिपुदवनू॥
चले सबेग रामु तेहि काला।
धीर धरम धुर दीनदयाला॥

गुरूंचे आगमन झाल्याचे ऐकून सद्गुणसमुद्र श्रीरामांनी सीतेजवळ शत्रुघ्नाला ठेवले व ते परमवीर, धर्मधुरंधर, दीनदयाळू श्रीराम तत्क्षणी लगबगीने निघाले.॥ १॥

गुरहि देखि सानुज अनुरागे।
दंड प्रनाम करन प्रभु लागे॥
मुनि बर धाइ लिए उर लाई।
प्रेम उमगि भेंटे दोउ भाई॥

गुरूंचे दर्शन झाल्याने राम-लक्ष्मणांना प्रेमाची भरती आली आणि ते साष्टांग नमस्कार करू लागले. तेवढॺात मुनिश्रेष्ठ वसिष्ठांनी त्यांना हृदयाशी कवटाळले आणि प्रेमाच्या भरात ते त्या दोघांना भेटले.॥ २॥

प्रेम पुलकि केवट कहि नामू।
कीन्ह दूरि तें दंड प्रनामू॥
रामसखा रिषि बरबस भेंटा।
जनु महि लुठत सनेह समेटा॥

मग प्रेमाने पुुलकित होऊन निषादराजाने आपले नाव सांगत दुरूनच वसिष्ठांना प्रणाम केला. वसिष्ठांनी तो रामाचा मित्र असल्याचे पाहून त्याला बळेच हृदयाशी धरले. जणू जमिनीवर लोळणाऱ्या प्रेमाला उचलून घेतले.॥ ३॥

रघुपति भगति सुमंगल मूला।
नभ सराहि सुर बरिसहिं फूला॥
एहि सम निपट नीच कोउ नाहीं।
बड़ बसिष्ठ सम को जग माहीं॥

‘श्रीरघुनाथांची भक्ती ही सुंदर मांगल्याचे मूळ आहे’ असे म्हणत स्तुती करीत देव आकाशातून फुले उधळू लागले. ते म्हणाले, ‘या जगात या गुहासारखा कनिष्ठ (जातीचा) कोणी नाही आणि वसिष्ठांसारखा श्रेष्ठ कोण आहे?॥ ४॥

जेहि लखि लखनहु तें अधिक मिले मुदित मुनिराउ।
सो सीतापति भजन को प्रगट प्रताप प्रभाउ॥ २४३॥

तरीही निषादाला पाहून मुनिराज वसिष्ठ लक्ष्मणापेक्षा अधिक समजून त्याला आनंदाने भेटले. हा सर्व सीतापती श्रीरामचंद्रांच्या भजनाचा प्रत्यक्ष प्रताप व प्रभाव होय.॥ २४३॥

आरत लोग राम सबु जाना।
करुनाकर सुजान भगवाना॥
जो जेहि भायँरहा अभिलाषी।
तेहि तेहि कै तसि तसि रुख राखी॥

दयेची खाण व सर्वज्ञ असलेल्या भगवान श्रीरामांनी सर्व लोक भेटण्यासाठी व्याकूळ झाल्याचे पाहिले, तेव्हा त्यांनी ज्याला ज्या भावनेने भेटायची अभिलाषा होती, त्या सर्वांना त्यांच्या आवडीप्रमाणे॥ १॥

सानुजमिलि पलमहुँसब काहू।
कीन्ह दूरि दुखु दारुन दाहू॥
यह बड़ि बात रामकै नाहीं।
जिमि घट कोटि एक रबि छाहीं॥

लक्ष्मणासह एका क्षणात भेटून त्यांचे दुःख व मनातील दाह दूर केला. श्रीरामांसाठी ही गोष्ट काही कठीण नव्हती. ज्याप्रमाणे कोटॺवधी घडॺांमध्ये एकाच सूर्याचे वेगवेगळे प्रतिबिंब एकाच वेळी दिसते, त्याप्रमाणे श्रीराम सर्वांना एकदम भेटले.॥ २॥

मिलि केवटहि उमगि अनुरागा।
पुरजन सकल सराहहिं भागा॥
देखीं राम दुखित महतारीं।
जनु सुबेलि अवलीं हिम मारीं॥

सर्व पुरवासी प्रेमाच्या उत्साहाने निषादराजाला भेटले व त्याच्या भाग्याची प्रशंसा करू लागले. श्रीरामांनी सर्व माता दुःखी असल्याचे पाहिले. त्या जणू सुंदर लतांच्या ओळींवर हिमपात झाल्यासारख्या सुकून गेल्या होत्या.॥ ३॥

प्रथम राम भेंटी कैकेई।
सरल सुभायँ भगति मति भेई॥
पग परि कीन्ह प्रबोधु बहोरी।
काल करम बिधि सिर धरि खोरी॥

श्रीराम सर्वप्रथम कैकेयीला भेटले आणि सरळ स्वभावाने आणि भक्तीने त्यांनी तिच्या बुद्धीला शांत केले. मग तिच्या पाया पडून काल, कर्म व विधात्याच्या माथी सर्व दोष मारून श्रीरामांनी तिचे सांत्वन केले.॥ ४॥

भेंटी रघुबर मातु सब करि प्रबोधु परितोषु।
अंब ईस आधीन जगु काहु न देइअ दोषु॥ २४४॥

नंतर श्रीरघुनाथ सर्व मातेंना भेटले. त्यांनी सर्वांना समजावून सांगितले की, ‘हे मातांनो, जग हे ईश्वराच्या अधीन आहे. म्हणून कुणालाही दोष देऊ नये.’॥ २४४॥

गुरतिय पद बंदे दुहु भाईं।
सहित बिप्रतिय जे सँग आईं॥
गंग गौरि सम सब सनमानीं।
देहिं असीस मुदित मृदु बानीं॥

नंतर श्रीराम व लक्ष्मण यांनी भरताबरोबर आलेल्या ब्राह्मण स्त्रियांच्या व गुरुपत्नी अरुंधतीच्या चरणांना वंदन केले आणि गंगा व गौरी सारखा त्यांचा सन्मान केला. सर्वजणी आनंदाने व कोमल वाणीने आशीर्वाद देऊ लागल्या.॥ १॥

गहि पदलगे सुमित्रा अंका।
जनु भेंटी संपति अति रंका॥
पुनि जननी चरननि दोउ भ्राता।
परे पेम ब्याकुल सब गाता॥

मग दोघे बंधू हे सुमित्रेचे पाय धरून तिला बिलगले. जणू एखाद्या दरिद्री माणसाची संपत्तीशी भेट व्हावी. नंतर दोघा बंधूंनी कौसल्येच्या चरणी लोटांगण घातले. प्रेमामुळे त्यांचे शरीर विव्हळ झाले होते.॥ २॥

अति अनुराग अंब उर लाए।
नयन सनेह सलिल अन्हवाए॥
तेहि अवसर कर हरष बिषादू।
किमि कबि कहै मूक जिमि स्वादू॥

मातेने मोठॺा प्रेमाने त्यांना उराशी धरले आणि नेत्रांतील प्रेमाश्रूंनी त्यांना स्नान घातले. त्या प्रसंगीचा हर्ष व विषाद यांचे वर्णन कवी कसे करणार? मुक्या माणसाला पदार्थाची चव सांगता येईल काय?॥ ३॥

मिलि जननिहि सानुज रघुराऊ।
गुर सन कहेउ कि धारिअ पाऊ॥
पुरजन पाइ मुनीस नियोगू।
जल थल तकि तकि उतरेउ लोगू॥

श्रीराम व लक्ष्मण यांनी कौसल्येला भेटल्यावर गुरूंना सांगितले की, ‘आश्रमात चला.’ तेव्हा वसिष्ठांची आज्ञा झाल्यावर अयोध्यावासी सर्व लोक पाणी-निवाऱ्याची सोय पाहून उतरले.॥ ४॥

महिसुर मंत्री मातु गुर गने लोग लिए साथ।
पावन आश्रम गवनु किय भरत लखन रघुनाथ॥ २४५॥

ब्राह्मण, मंत्री, माता, गुरू इत्यादी निवडक लोकांना घेऊन भरत, लक्ष्मण व श्रीराम हे पवित्र आश्रमाकडे निघाले.॥ २४५॥

सीय आइ मुनिबर पग लागी।
उचित असीस लही मन मागी॥
गुरपतिनिहि मुनितियन्ह समेता।
मिली पेमु कहि जाइ न जेता॥

सीतेने येऊन मुनिश्रेष्ठ वसिष्ठांचे चरण धरले आणि मनोवांछित आशीर्वाद प्राप्त केला. नंतर ती मुनींच्या पत्नी व गुरुपत्नी अरुंधतीला भेटली. त्यांच्या मनात जे प्रेम होते, ते सांगणे कठीण.॥ १॥

बंदि बंदिपग सिय सबही के।
आसिरबचन लहे प्रिय जी के॥
सासु सकल जब सीयँ निहारीं।
मूदे नयन सहमि सुकुमारीं॥

सीतेने सर्वांच्या चरणांना वेगवेगळे वंदन केले आणि आपल्याला मनोनुकूल असे आशीर्वाद प्राप्त केले. जेव्हा सुकुमार सीतेने आपल्या सासूंना पाहिले, तेव्हा तिने घाबरून आपले डोळे बंद करून घेतले.॥ २॥

परीं बधिक बस मनहुँ मरालीं।
काह कीन्ह करतार कुचालीं॥
तिन्ह सिय निरखि निपट दुखु पावा।
सो सबु सहिअ जो दैउ सहावा॥

आपल्या सासूंची वाईट दशा पाहून सीतेला असे वाटले की, जणू राजहंसी शिकाऱ्याच्या तावडीत सापडल्या आहेत. तिला वाटले की, दुष्ट विधात्याने हे काय केले? सीतेला पाहून त्यांनाही फार वाईट वाटले. त्यांनी विचार केला की, दैव जे काही सोसायला लावते, ते सोसावेच लागते.॥ ३॥

जनक सुता तब उरधरि धीरा।
नील नलिन लोयन भरि नीरा॥
मिली सकल सासुन्ह सिय जाई।
तेहि अवसर करुना महि छाई॥

मग जानकी मन आवरून, आपल्या नीलकमलांसारख्या नेत्रांमध्येपाणी आणून सर्व सासूंना जाऊन भेटली. त्यावेळी चहूकडे करुणरस पसरला.॥ ४॥

लागि लागि पग सबनि सिय भेंटति अति अनुराग।
हृदयँ असीसहिं पेम बस रहिअहु भरी सोहाग॥ २४६॥

सीता सर्वांच्या पायी लागून अत्यंत प्रेमाने त्यांना भेटत होती आणि त्या सर्व सासवा स्नेहपूर्ण मनाने आशीर्वाद देत होत्या की, ‘‘तुझे सौभाग्य अखंड राहो.’’॥ २४६॥

बिकल सनेहँ सीय सब रानीं।
बैठन सबहि कहेउ गुर ग्यानीं॥
कहि जगगति मायिक मुनिनाथा।
कहे कछुक परमारथ गाथा॥

सीता व सर्व राण्या स्नेहामुळे व्याकूळ झाल्या होत्या. मग ज्ञानी गुरूंनी सर्वांना बसण्यास सांगितले. नंतर मुनिवर्य वसिष्ठांनी जगाची गती मायिक आहे, असे म्हणून काही पारमार्थिक गोष्टी सांगितल्या.॥ १॥

नृप कर सुर पुर गवनु सुनावा।
सुनि रघुनाथ दुसह दुखु पावा॥
मरन हेतु निज नेहु बिचारी।
भे अति बिकल धीर धुर धारी॥

मग वसिष्ठांनी, राजा दशरथांनी स्वर्गलोकी प्रयाण केल्याचे सांगितले. ते ऐकून श्रीराम ‘हाय बाबा!’ असे म्हणून अत्यंत शोकाकुल झाले. आपल्यावरील प्रेमामुळे त्यांना मरण आले, या विचाराने श्रीरामचंद्र अत्यंत व्याकूळ झाले.॥ २॥

कुलिस कठोर सुनत कटु बानी।
बिलपत लखन सीय सब रानी॥
सोकबिकल अतिसकल समाजू।
मानहुँ राजु अकाजेउ आजू॥

ती वज्रासारखी कठोर व कटू वाणी ऐकून लक्ष्मण, सीता व सर्व राण्या विलाप करू लागल्या. सारा समाज शोकाने फार व्याकूळ झाला, जणू राजा नुकताच गेला असावा.॥ ३॥

मुनिबर बहुरि राम समुझाए।
सहित समाज सुसरित नहाए॥
ब्रतनिरं बुतेहि दिन प्रभु कीन्हा।
मुनिहु कहें जलु काहुँ न लीन्हा॥

नंतर वसिष्ठांनी श्रीरामांना समजावले. तेव्हा त्यांनी व सर्व समाजाने श्रेष्ठ नदी मंदाकिनीत जाऊन स्नान केले. त्या दिवशी श्रीरामचंद्रांनी निर्जल व्रत केले. वसिष्ठ मुनींनी सांगितले, तरी त्यांनी पाणीही ग्रहण केले नाही.॥ ४॥

भोरु भएँ रघुनंदनहि जो मुनि आयसु दीन्ह।
श्रद्धा भगति समेत प्रभु सो सबु सादरु कीन्ह॥ २४७॥

दुसऱ्या दिवशी सकाळ झाल्यावर श्रीरघुनाथांना वसिष्ठांनी जी जी सांगितली, ती ती सर्व धार्मिक कार्ये प्रभूंनी श्रद्धेने व भक्तीने पूर्ण केली.॥ २४७॥

करि पितु क्रिया बेद जसि बरनी।
भे पुनीत पातक तम तरनी॥
जासु नाम पावक अघ तूला।
सुमिरत सकल सुमंगल मूला॥

वेदांमध्ये सांगितल्याप्रमाणे पित्याची क्रिया-कर्मे करून पापरूप अंधकार नष्ट करणारे सूर्यरूप श्रीरामचंद्र शुद्ध झाले. ज्यांचे नाम पापरूपी कापसाला लगेच जाळून टाकणारा अग्नी आहे आणि ज्यांचे स्मरण हे सर्व मांगल्याचे मूळ आहे,॥ १॥

सुद्ध सो भयउ साधु संमत अस।
तीरथ आवाहन सुरसरि जस॥
सुद्ध भएँ दुइ बासर बीते।
बोले गुर सन राम पिरीते॥

ते नित्य शुद्ध, बुद्ध भगवान श्रीराम शुद्ध झाले. साधूंच्या मते त्यांनी शुद्ध होणे म्हणजे तीर्थांचे आवाहन केल्याने ‘गंगा’ शुद्ध होण्यासारखे आहे. शुद्ध होऊन दोन दिवस उलटल्यावर श्रीराम प्रेमाने गुरुजींना म्हणाले,॥ २॥

नाथ लोग सब निपट दुखारी।
कंद मूल फल अंबु अहारी॥
सानुज भरतु सचिव सब माता।
देखि मोहि पल जिमि जुग जाता॥

‘हे नाथ, इथे सर्वजणांना दुःख सोसावे लागत आहे. कंद, मुळे, फळे व जल यांचाच आहार आहे. शत्रुघ्नासह भरत, मंत्री व सर्व मातेंना येथे पहाताना मला एक एक क्षण युगासारखा वाटत आहे.॥ ३॥

सब समेतपुर धारिअ पाऊ।
आपु इहाँ अमरावति राऊ॥
बहुत कहेउँ सब कियउँ ढिठाई।
उचित होइ तस करिअ गोसाँई॥

म्हणून तुम्ही सर्वांबरोबर अयोध्येला परत जा. तुम्ही येथे आहात व राजे स्वर्गात आहेत. त्यामुळे अयोध्या ओसाड झाली आहे. मी जास्त बोललो, हे माझे धारिष्टॺ आहे. हे गुरुवर्य! जे योग्य असेल तेच आपण करा.’॥ ४॥

धर्म सेतु करुनायतन कस न कहहु अस राम।
लोग दुखित दिन दुइ दरस देखि लहहुँ बिश्राम॥ २४८॥

वसिष्ठ म्हणाले, ‘हे राम, तुम्ही धर्माचे सेतू व दयेचे धाम आहात, मग असे का सांगणार नाही? या दुःखी दीनांना दोन दिवस तुमचे दर्शन घेऊन त्यांना शांती लाभू दे.’॥ २४८॥

राम बचन सुनिसभय समाजू।
जनु जलनिधि महुँ बिकल जहाजू॥
सुनि गुर गिरासुमंगल मूला।
भयउ मनहुँ मारुत अनुकूला॥

श्रीरामांचे बोलणे ऐकून सर्व लोक घाबरले. समुद्रामध्ये जहाज हेलकावू लागते, त्याप्रमाणे. परंतु जेव्हा त्यांनी वसिष्ठांचे कल्याणमूलक बोलणे ऐकले, तेव्हा त्या जहाजाला जणू अनुकूल वारे मिळाले.॥ १॥

पावन पयँ तिहुँ काल नहाहीं।
जो बिलोकि अघ ओघ नसाहीं॥
मंगलमूरति लोचन भरि भरि।
निरखहिं हरषि दंडवत करि करि॥

सर्व लोक जिच्या दर्शनाने पापांच्या राशी नाहीशा होतात, अशा पवित्र पयस्विनी नदीत त्रिकाल स्नान करीत होते आणि मंगलमूर्ती श्रीरामचंद्रांना दंडवत घालून प्रणाम करून त्यांना डोळे भरून पहात होते.॥ २॥

राम सैल बन देखन जाहीं।
जहँ सुख सकल सकल दुख नाहीं॥
झरना झरहिं सुधा सम बारी।
त्रिबिध तापहर त्रिबिध बयारी॥

सर्वजण श्रीरामांचा कामदगिरी पर्वत व वन पाहण्यास जात. तिथे सर्व सुखे होती व सर्व दुःखांचा अभाव होता. झरे अमृतासारखे गोड पाणी घेऊन वाहात होते आणि शीतल, मंद, सुगंधित हवा आध्यात्मिक, आधिभौतिक, आधिदैविक अशा त्रितापांचे हरण करीत होती.॥ ३॥

बिटपबेलितृन अगनित जाती।
फल प्रसून पल्लव बहु भाँती॥
सुंदर सिला सुखद तरु छाहीं।
जाइ बरनि बन छबि केहि पाहीं॥

तेथे असंख्य जातीचे वृक्ष, वेली व गवत होते आणि अनेक प्रकारची फळे, फुले, पाने होती. सुंदर शिळा होत्या. वृक्षांची सुखद सावली होती. त्या वनाची शोभा कोण वर्णन करू शकेल?॥ ४॥