४४ भरतादि सर्वांची परस्पर भेट

लखन राम सियँ सुनि सुर बानी।
अति सुखु लहेउ न जाइ बखानी॥
इहाँ भरतु सब सहित सहाए।
मंदाकिनीं पुनीत नहाए॥

लक्ष्मण, श्रीराम व सीता ही देववाणी ऐकून सुखावून गेले. त्याचे वर्णन करता येत नाही. तेथे पोहोचल्यावर भरताने सर्व मंडळींच्याबरोबर पवित्र मंदाकिनीत स्नान केले.॥ २॥

सरितसमीप राखिसब लोगा।
मागि मातु गुर सचिव नियोगा॥
चलेभरतु जहँ सिय रघुराई।
साथ निषादनाथु लघु भाई॥

नंतर सर्वांना नदीजवळ थांबवून, माता, गुरू व मंत्री यांची आज्ञा घेऊन आणि निषादराज व शत्रुघ्नाला बरोबर घेऊन जेथे सीता व श्रीरघुनाथ होते, तिकडे भरत गेला.॥ ३॥

समुझिमातु करतब सकुचाहीं।
करत कुतरक कोटि मन माहीं॥
रामु लखनुसियसुनि मम नाऊँ।
उठि जनि अनत जाहिं तजि ठाऊँ॥

आपली माता कैकेयीच्या कृत्याची आठवण आल्यावर भरत संकोचत होता आणि मनात अनेक कुतर्क करीत होता की, माझे नाव ऐकल्यावर श्रीराम, लक्ष्मण व सीता हे येथील जागा सोडून दुसरीकडे जाऊ नयेत, म्हणजे झाले.॥ ४॥

मातु मते महुँ मानि मोहि जो कछु करहिं सो थोर।
अघ अवगुन छमि आदरहिं समुझि आपनी ओर॥ २३३॥

मी मातेशी सहमत असल्याचे समजून, ते जे काही करतील, ते थोडेच आहे. परंतु ते आपले बिरुद व संबंध जाणून माझी पापे व अवगुण क्षमा करून माझा आदरच करतील.॥ २३३॥

जौं परिहरहिंमलिन मनु जानी।
जौं सनमानहिं सेवकु मानी॥
मोरें सरन रामहि की पनही।
राम सुस्वामि दोसु सब जनही॥

हवे तर ते माझे मन दूषित समजून माझा त्याग करोत, हवे तर आपला सेवक समजून माझा सन्मान करोत, माझ्यासाठी श्रीरामांच्या पादुकाच मला शरण-स्थान आहेत. श्रीराम हे चांगले स्वामी आहेत. दोष जो आहे तो सर्व मज सेवकाचाच आहे.॥ १॥

जगजस भाजन चातक मीना।
नेम पेम निज निपुन नबीना॥
अस मन गुनत चलेमग जाता।
सकुच सनेहँ सिथिल सब गाता॥

जगामध्ये चातक व मासे हेच कीर्तीला पात्र आहेत. तेच नेम आणि प्रेम यांची जपणूक करण्यात निपुण आहेत. असा मनात विचार करीत भरत वाटेने निघाला होता. त्याचे शरीर संकोच व प्रेमाने मलूल झाले होते.॥ २॥

फेरति मनहुँ मातुकृत खोरी।
चलत भगति बल धीरज धोरी॥
जब समुझत रघुनाथ सुभाऊ।
तब पथ परत उताइल पाऊ॥

मातेची दुष्टता जणू त्याला मागे ओढत होती, परंतु धैर्य धरून भरत भक्तीच्या जोरावर पुढे जात होता. जेव्हा श्रीरघुनाथांच्या स्वभावाची आठवण येई, तेव्हा वाटेवर त्याचे पाय जलद जलद पडत होते.॥ ३॥

भरत दसा तेहि अवसर कैसी।
जल प्रबाहँ जल अलि गति जैसी॥
देखि भरत कर सोचु सनेहू।
भा निषाद तेहि समयँ बिदेहू॥

त्यावेळी भरताची दशा अशी होती, जशी पाण्याच्या प्रवाहात भोवऱ्याची असते. भरताची मनःस्थिती व प्रेम पाहून निषादराजसुद्धा देहभान विसरला.॥ ४॥

लगे होन मंगल सगुन सुनि गुनि कहत निषादु।
मिटिहि सोचु होइहि हरषु पुनि परिनाम बिषादु॥ २३४॥

मंगल शकुन होऊ लागले. ते ऐकून व विचार करून निषादराज म्हणाला की, ‘चिंता दूर होईल, हर्ष होईल पण शेवटी दुःख होईल.’॥ २३४॥

सेवक बचन सत्यसब जाने।
आश्रम निकट जाइ निअराने॥
भरत दीख बन सैल समाजू।
मुदित छुधित जनु पाइ सुनाजू॥

भरताने गुहाचे सर्व बोलणे खरे मानले व तो आश्रमाजवळ जाऊन पोहोचला. तेथील वने व पर्वतांचे समूह पाहिले, तेव्हा भरताला इतका आनंद झाला की, जणू एखाद्या भुकेलेल्याला चविष्ट अन्न मिळावे.॥ १॥

ईतिभीतिजनुप्रजा दुखारी।
त्रिबिध ताप पीड़ित ग्रह मारी॥
जाइ सुराज सुदेस सुखारी।
होहिं भरत गति तेहि अनुहारी॥

ज्याप्रमाणे ईतीच्या भीतीने दुःखी झालेली आणि त्रितापांनी व क्रूर ग्रहांनी आणि महामारींनी पिडलेली प्रजा एखाद्या उत्तम प्रदेशात व उत्तम राज्यात गेल्यावर सुखी होते, अगदी तशीच दशा भरताची झाली होती.॥ २॥
(अतिवृष्टी, दुष्काळ, उंदरांचा उपद्रव, टोळधाडी, पक्षी व इतर राजांचे आक्रमण या शेतीच्या दृष्टीने अत्यंत प्रतिकूल असलेल्या उपद्रवांना ‘ईती’ असे म्हणतात.)

राम बास बन संपति भ्राजा।
सुखी प्रजा जनु पाइ सुराजा॥
सचिव बिरागु बिबेकु नरेसू।
बिपिन सुहावन पावन देसू॥

श्रीरामांच्या निवासामुळे वन-संपदा अशी शोभून दिसत होती की, जणू चांगला राजा मिळाल्याने प्रजा सुखी होते. शोभिवंत वन हा पवित्र देश होता आणि विवेक हा त्याचा राजा होता आणि वैराग्य हा मंत्री होता.॥ ३॥

भट जम नियम सैल रजधानी।
सांति सुमति सुचि सुंदर रानी॥
सकल अंग संपन्न सुराऊ।
राम चरन आश्रित चित चाऊ॥

यम, नियम हे योद्धे होते. पर्वत ही राजधानी होती. शांती व सुबुद्धी या दोन सुंदर राण्या होत्या. विवेकरूपी श्रेष्ठ राजा हा राज्याच्या सर्व अंगांनी परिपूर्ण होता आणि श्रीरामचंद्रांच्या चरणांच्या आश्रित असल्यामुळे त्याच्या मनात आनंद होता.॥ ४॥
(स्वामी, अमात्य, सुहृद, कोष, राज्य, दुर्ग व सेना ही राज्याची सात अंगे होत.)

जीति मोह महिपालु दल सहित बिबेक भुआलु।
करत अकंटक राजु पुरँ सुख संपदा सुकालु॥ २३५॥

मोहरूपी राजाला सेनेसह जिंकून विवेकरूपी राजा निष्कंटक राज्य करीत होता. त्याच्या नगरात सुख, संपत्ती व सुकाळ भरलेला होता.॥ २३५॥

बन प्रदेस मुनि बास घनेरे।
जनु पुर नगर गाउँ गन खेरे॥
बिपुल बिचित्र बिहगमृग नाना।
प्रजा समाजु न जाइ बखाना॥

वनरूपी प्रांतांमध्ये मुनींची जी पुष्कळ निवासस्थाने आहेत. तीच जणू शहरे, नगरे, गावे आणि खेडॺांचे समूह होत. पुष्कळ प्रकारचे पक्षी आणि अनेक पशू हे जणू प्रजा होत. त्यांचे वर्णन करणे कठीण.॥ १॥

खगहा करि हरिबाघ बराहा।
देखि महिष बृष साजु सराहा॥
बयरु बिहाइ चरहिं एक संगा।
जहँ तहँ मनहुँ सेन चतुरंगा॥

गेंडे, हत्ती, सिंह, वाघ, डुक्कर, रेडे व बैल पाहून राजाच्या समृद्धीची प्रशंसा करीत रहावे, असे वाटे. हे सर्व प्राणी आपापसातील वैरभाव सोडून सर्वत्र बरोबरीने फिरत होते, जणू ती चतुरंग सेना होय.॥ २॥

झरना झरहिंमत्तगज गाजहिं।
मनहुँ निसान बिबिधि बिधि बाजहिं॥
चक चकोरचातकसुकपिक गन।
कूजत मंजु मराल मुदित मन॥

पाण्याचे झरे वाहात होते आणि हत्ती धुंदीमध्ये चित्कार करीत होते. ते म्हणजे तेथे अनेक प्रकारचे वाजणारे नगारे होते. चक्रवाक, चकोर, चातक, पोपट आणि कोकिळा यांचे थवे आणि सुंदर हंस प्रसन्न चित्ताने किलबिलाट करीत होते.॥ ३॥

अलिगन गावत नाचत मोरा।
जनु सुराज मंगल चहु ओरा॥
बेलि बिटप तृनसफल सफूला।
सब समाजु मुद मंगल मूला॥

भ्रमरांचे थवे गुंजारव करीत होते आणि मोर नाचत होते. जणू या उत्कृष्ट राज्यात चोहीकडे मांगल्य पसरले होते. वेली, वृक्ष, तृण हे सर्व फळा-फुलांनी डवरले होते. सर्व समाज आनंदाचे व मांगल्याचे मूळ बनून गेला होता.॥ ४॥

राम सैल सोभा निरखि भरत हृदयँ अति पेमु।
तापस तप फलु पाइ जिमि सुखी सिरानें नेमु॥ २३६॥

श्रीरामांच्या पर्वताची शोभा पाहून भरताच्या मनात अत्यंत प्रेम दाटून आले. तपस्वी पुरुष नियमांचे पारणे झाल्यावर तपस्येचे फळ मिळाल्याने आनंदित होतो, त्याप्रमाणे.॥ २३६॥