४२ सीतेचे स्वप्न

उहाँ रामु रजनी अवसेषा।
जागे सीयँ सपन अस देखा॥
सहितसमाज भरतजनु आए।
नाथ बियोग ताप तन ताए॥

तिकडे श्रीरामचंद्र रात्र अजून शिल्लक उरली असतानाच जागे झाले. त्या रात्री सीतेला स्वप्न पडले, ते ती प्रभूंना सांगू लागली की, ‘सर्व परिवारासह भरत येथे येत आहे. प्रभूंच्या वियोगाग्नीमुळे त्याचे शरीर पोळून निघत आहे.॥ २॥

सकलमलिन मन दीन दुखारी।
देखीं सासु आन अनुहारी॥
सुनि सिय सपन भरे जल लोचन।
भए सोचबस सोच बिमोचन॥

सर्व लोक मनातून उदास, दीन व दुःखी झाले होते. सासूबाईसुद्धा वेगळ्याच दिसल्या.’ सीतेचे स्वप्न ऐकून श्रीरामचंद्रांच्या नेत्रात पाणी भरून आले आणि सर्वांना चिंतेतून मुक्त करणारे प्रभू स्वतःच चिंतित झाले.॥ ३॥

लखन सपन यह नीक न होई।
कठिन कुचाह सुनाइहि कोई॥
अस कहि बंधु समेत नहाने।
पूजि पुरारि साधु सनमाने॥

आणि म्हणाले, ‘लक्ष्मणा, हे स्वप्न काही चांगले नाही. एखादी भयप्रद वार्ता कुणीतरी येऊन सांगेल.’ असे म्हणून त्यांनी भावाबरोबर स्नान केले आणि त्रिपुरारी महादेवांचे पूजन करून साधूंना सन्मानित केले.॥ ४॥

सनमानि सुर मुनि बंदि बैठे उतर दिसि देखत भए।
नभ धूरि खग मृग भूरि भागे बिकल प्रभु आश्रम गए॥
तुलसी उठे अवलोकि कारनु काह चित सचकित रहे।
सब समाचार किरात कोलन्हि आइ तेहि अवसर कहे॥

देवांचे पूजन आणि मुनींचे वंदन झाल्यावर श्रीराम बसले आणि उत्तर दिशेकडे पाहू लागले. आकाशात धुरळा पसरला होता. पुष्कळसे पक्षी आणि पशू व्याकूळ होऊन पळत प्रभूंच्या आश्रमाकडे येत होते. तुलसीदास म्हणतात की, हे पाहून श्रीराम उठून उभे राहिले आणि विचार करू लागले की, असे व्हायचे काय कारण असावे? मनात त्यांना आश्चर्य वाटत होते. त्याचवेळी कोल-भिल्लांनी येऊन सर्व बातमी सांगितली.

सुनत सुमंगल बैन मन प्रमोद तन पुलक भर।
सरद सरोरुह नैन तुलसी भरे सनेह जल॥ २२६॥

तुलसीदास म्हणतात की, ते त्यांचे मंगल बोलणे ऐकताच श्रीरामांच्या मनाला खूप आनंद झाला. शरीर पुलकित झाले आणि शरद्ऋतूमधील प्रफुल्लित कमलांसारखे त्यांचे नेत्र प्रेमाश्रूंनी भरून गेले.॥ २२६॥

बहुरि सोचबस भे सियरवनू।
कारन कवन भरत आगवनू॥
एक आइ अस कहा बहोरी।
सेन संग चतुरंग न थोरी॥

सीतापती श्रीरामांच्या मनात पुन्हा विचार आला की, भरताच्या येण्याचे काय कारण असावे? नंतर एकाने येऊन सांगितले की, भरताबरोबर जंगी चतुरंग सेनाही आहे.॥ १॥

सो सुनि रामहि भा अति सोचू।
इत पितु बच इत बंधु सकोचू॥
भरत सुभाउ समुझि मन माहीं।
प्रभु चित हित थिति पावत नाहीं॥

हे ऐकून श्रीरामांना फार काळजी वाटू लागली. एकीकडे पित्याचे वचन, तर दुसरीकडे भरताची भीड. भरताचा स्वभाव मनात जाणल्यावर प्रभू श्रीरामचंद्रांच्या मनाला कुठेही आधार दिसेना.॥ २॥

समाधान तब भा यह जाने।
भरतु कहे महुँ साधु सयाने॥
लखन लखेउ प्रभुहृदयँ खभारू।
कहत समय सम नीति बिचारू॥

परंतु भरत साधु-स्वभावाचा व शहाणा आहे आणि माझे म्हणणे ऐकणारा आहे. हे लक्षात आल्यावर श्रीरामांना समाधान झाले. प्रभू श्रीरामांच्या मनात चिंता आहे, असे लक्ष्मणाला दिसले, तेव्हा तो प्रसंगानुरूप आपले नीतियुक्त विचार मांडू लागला.॥ ३॥

बिनु पूछें कछु कहउँ गोसाईं।
सेवकु समयँ न ढीठ ढिठाईं॥
तुम्ह सर्बग्य सिरोमनि स्वामी।
आपनि समुझि कहउँ अनुगामी॥

‘हे स्वामी, न विचारता मी काही सांगत आहे. प्रसंगी सेवकाने काही आगळीक केली, तरी ती आगळीक मानायची नसते. हे स्वामी, सर्वज्ञांमध्ये तुम्ही अग्रगण्य आहात. तुम्हांला सर्व कळते, तरीही मी आपल्या समजुतीप्रमाणे जे रास्त आहे, ते सांगतो,॥ ४॥

नाथ सुहृद सुठि सरल चित सील सनेह निधान।
सब पर प्रीति प्रतीति जियँ जानिअ आपु समान॥ २२७॥

हे बंधुराज! तुम्ही अकारण परम हित करणारे आहात, सरल-हृदय आणि शील व प्रेमाचे भांडार आहात. तुमचे सर्वांवर प्रेम आणि विश्वास आहे आणि मनात सर्वांना आपल्यासारखेच मानता.॥ २२७॥

बिषई जीव पाइ प्रभुताई।
मूढ़ मोह बस होहिं जनाई॥
भरतु नीति रतसाधु सुजाना।
प्रभु पद प्रेमु सकल जगु जाना॥

परंतु मूढ व विषयी जीव सत्ता मिळाल्यावर मोहामुळे आपले खरे स्वरूप दाखवितात. भरत हा नीतिपरायण, साधू व चतुर आहे आणि प्रभू, तुमच्या चरणी त्याचे प्रेम आहे, ही गोष्ट साऱ्या जगाला माहीत आहे.॥ १॥

तेऊ आजु राम पदु पाई।
चले धरम मरजाद मेटाई॥
कुटिल कुबंधुकुअवसरु ताकी।
जानि राम बनबास एकाकी॥

तो भरतसुद्धा आज तुमचे सिंहासन मिळाल्यावर धर्म-मर्यादा सोडून वागत आहे. दुष्ट व खोटा भाऊ भरत वाईट वेळ आल्यावर आणि श्रीराम वनवासामध्ये एकटे आहेत, हे पाहून,॥ २॥

करिकुमंत्रुमनसाजि समाजू।
आए करै अकंटक राजू॥
कोटिप्रकारकलपि कुटिलाई।
आए दल बटोरि दोउ भाई॥

आपल्या मनात वाईट विचार धरून व सर्व समाजाला आपल्या बाजूला घेऊन राज्य निष्कंटक करण्यासाठी येथे आला आहे. अनेक प्रकारची कारस्थाने करून, सेना जमवून दोघे बंधू आलेले आहेत.॥ ३॥

जौंजियँ होतिनकपट कुचाली।
केहि सोहाति रथ बाजि गजाली॥
भरतहि दोसु देइ को जाएँ।
जग बौराइ राज पदु पाएँ॥

जर त्यांच्या मनात कपट नसते व दुष्ट विचार नसते, तर रथ, घोडे आणि हत्तींच्या रांगा यावेळी कुणाला बऱ्या वाटल्या असत्या काय? परंतु भरताला विनाकारण दोष कसा द्यावा? राजपद मिळाल्यावर सर्वच उन्मत्त होत असतात.॥ ४॥

ससि गुर तिय गामी नघुषु चढ़ेउ भूमिसुर जान।
लोक बेद तें बिमुख भा अधम न बेन समान॥ २२८॥

चंद्र गुरुपत्नीगामी झाला. नहुषाने ब्राह्मणांना पालखीला जुंपले आणि राजा वेन याच्या इतका नीच कोणी असणार नाही, तो लोक व वेद यांना विन्मुख झाला.॥ २२८॥

सहसबाहु सुरनाथु त्रिसंकू।
केहि न राजमद दीन्ह कलंकू॥
भरतकीन्ह यह उचित उपाऊ।
रिपु रिन रंच न राखब काऊ॥

सहस्रबाहू, देवराज इंद्र आणि त्रिशंकू इत्यादींपैकी कुणाला राजमदाने कलंकित केले नाही? भरताने हा योग्य उपाय योजला आहे. कारण शत्रू किंवा ऋण यांना कधी थोडेसुद्धा शिल्लक ठेवू नये.॥ १॥

एककीन्हिनहिंभरत भलाई।
निदरे रामु जानि असहाई॥
समुझि परिहि सोउआजु बिसेषी।
समर सरोष राम मुखु पेखी॥

श्रीरामांना असहाय्य समजून त्याने त्यांचा अनादर केला, ही गोष्ट भरताने चांगली केली नाही. परंतु आज युद्धात हे श्रीराम, तुमचे क्रोधित मुख पाहून त्याला ही गोष्ट चांगली कळून येईल आणि या अवमानाचे फळ त्याला मिळेल.’॥ २॥

एतना कहत नीति रस भूला।
रन रस बिटपु पुलक मिस फूला॥
प्रभुपदबंदि सीसरज राखी।
बोले सत्य सहज बलु भाषी॥

इतके बोलून लक्ष्मण नीती विसरला आणि त्याच्या शरीरात वीर-रस संचारला. तो प्रभू श्रीरामांना वंदन करून, त्यांची चरणधूळ मस्तकी लावून आपले सत्य व सहज बळ लक्षात आणून म्हणाला,॥ ३॥

अनुचितनाथ न मानब मोरा।
भरत हमहि उपचार न थोरा॥
कहँ लगि सहिअ रहिअ मनु मारें।
नाथ साथ धनु हाथ हमारें॥

‘हे नाथ, माझे बोलणे अनुचित मानू नका. भरताने आपणाला काही कमी डिवचले नाही. अखेर कुठवर सहन करायचे आणि मन मारायचे? जर स्वामी आमच्या सोबत आहेत आणि आमच्या हाती धनुष्य आहे,॥ ४॥

छत्रि जाति रघुकुल जनमु राम अनुग जगु जान।
लातहुँ मारें चढ़ति सिर नीच को धूरि समान॥ २२९॥

मी जातीने क्षत्रिय आहे, रघुकुलातील माझा जन्म आहे आणि शिवाय मी श्रीरामांचा सेवक आहे, हे सर्व जगाला माहीत आहे. (मग सहन का करायचे?) धुळीसारखे क्षुद्र काय आहे? परंतु तीसुद्धा लाथ मारल्यावर डोक्यावर बसते.’॥ २२९॥

उठिकर जोरि रजायसु मागा।
मनहुँ बीर रस सोवत जागा॥
बाँधि जटा सिर कसि कटि भाथा।
साजि सरासनु सायकु हाथा॥

असे म्हणून लक्ष्मणाने उठून, हात जोडून आज्ञा मागितली. जणू तो म्हणजे जागा झालेला मूर्तिमंत वीररस होता. त्याने डोक्यावरील जटा बांधून कमरेला भाता आवळला आणि धनुष्य सज्ज करून व बाण हातात घेऊन तो म्हणाला,॥ १॥

आजु राम सेवकजसु लेऊँ।
भरतहि समर सिखावन देऊँ॥
राम निरादर कर फलु पाई।
सोवहुँ समर सेज दोउ भाई॥

‘आज मी श्रीरामांचा सेवक असण्याची कीर्ती मिळवीन आणि भरताला युद्धात धडा शिकवीन. श्रीरामांचा अनादर करणारे दोघे बंधू रण-शय्येवर झोपू देत.॥ २॥

आइबनाभल सकल समाजू।
प्रगट करउँ रिस पाछिल आजू॥
जिमि करि निकर दलइ मृगराजू।
लेइ लपेटि लवा जिमि बाजू॥

बरे झाले, सर्व परिवार एकत्र जमलेला आहे. आज मी पूर्वीचा सर्व राग काढतो. जसा सिंह हत्तींच्या कळपाचे निर्दालन करतो आणि ससाणा लावा पक्ष्याला पकडतो;॥ ३॥

तैसेहिं भरतहि सेन समेता।
सानुज निदरि निपातउँ खेता॥
जौं सहाय कर संकरु आई।
तौ मारउँ रन राम दोहाई॥

त्याप्रमाणे भरताला सैन्यासह व लहान भावासह तुच्छ मानून मी रणमैदानात लोळवीन. जरी प्रत्यक्ष शंकर येऊन त्यांनी त्यांना मदत केली, तरीही मी श्रीरामांची शपथ घेऊन सांगतो की, मी त्यांना युद्धात नक्की मारून टाकीन.’॥ ४॥

अति सरोष माखे लखनु लखि सुनि सपथ प्रवान।
सभय लोक सब लोकपति चाहत भभरि भगान॥ २३०॥

अत्यंत क्रोधामुळे संतापलेल्या लक्ष्मणाला पाहून आणि त्याची सत्य प्रतिज्ञा ऐकून सर्वजण भयभीत झाले आणि लोकपाल घाबरून पळू लागले.॥ २३०॥

जगु भय मगन गगन भइ बानी।
लखन बाहुबलु बिपुल बखानी॥
तात प्रताप प्रभाउ तुम्हारा।
को कहि सकइ को जाननिहारा॥

सर्व जग भीतीने धास्तावले. तेव्हा लक्ष्मणाच्या अपार बाहुबलाची प्रशंसा करीत आकाशवाणी झाली की, ‘हे लक्ष्मणा! तुझा प्रताप व प्रभाव कोण सांगू शकेल? आणि कोण जाणू शकेल?॥ १॥

अनुचित उचित काजु किछु होऊ।
समुझि करिअ भल कह सबु कोऊ॥
सहसा करि पाछें पछिताहीं।
कहहिं बेद बुध ते बुध नाहीं॥

परंतु कोणतेही कार्य असो, ते उचित-अनुचित याचा खूप विचार करून करावे, म्हणजे सर्वजण त्याला चांगले म्हणतात. वेद व विद्वान म्हणतात की, जे विचार न करता घाईघाईने एखादे काम करून मागाहून पश्चात्ताप करतात, ते बुद्धिमान नव्हेत.’॥ २॥