३७ भरत-भरद्वाज-संवाद

भरत तीसरे पहर कहँ कीन्ह प्रबेसु प्रयाग।
कहत राम सिय राम सिय उमगि उमगि अनुराग॥ २०३॥

प्रेमाच्या उत्साहात ‘सीताराम, सीताराम’ असे म्हणत भरताने तिसऱ्या प्रहरी प्रयाग क्षेत्रात प्रवेश केला.॥ २०३॥

झलकाझलकतपायन्ह कैसें।
पंकज कोस ओस कन जैसें॥
भरत पयादेहिं आए आजू।
भयउ दुखित सुनि सकल समाजू॥

त्याच्या तळपायावर फोड आलेले होते, ते कमळाच्या कळीवरील दवबिंदूप्रमाणे वाटत होते. भरत आज पायीच चालत आला, हे ऐकून सर्व परिवार दुःखी झाला.॥ १॥

खबरि लीन्ह सबलोग नहाए।
कीन्ह प्रनामु त्रिबेनिहिं आए॥
सबिधि सितासित नीर नहाने।
दिए दान महिसुर सनमाने॥

सर्वांनी स्नान केल्याचे समजल्यावर भरताने त्रिवेणी संगमावर जाऊन प्रणाम केला. नंतर विधिपूर्वक गंगा-यमुनेच्या पांढऱ्या-काळ्या जलामध्ये स्नान केले आणि दान देऊन ब्राह्मणांचा सन्मान केला.॥ २॥

देखत स्यामल धवल हलोरे।
पुलकि सरीर भरत कर जोरे॥
सकल कामप्रद तीरथराऊ।
बेद बिदित जग प्रगट प्रभाऊ॥

गंगा-यमुनेच्या त्या श्वेत-श्याम लहरी पाहून भरत पुलकित झाला आणि दोन्ही हात जोडून म्हणाला, ‘हे तीर्थराज, तुम्ही सर्व कामना पूर्ण करणारे आहात. तुमचा महिमा वेदांमध्ये प्रसिद्ध आहे आणि जगात तो प्रत्यक्ष आहे.॥ ३॥

मागउँ भीख त्यागिनिज धरमू।
आरत काह न करइ कुकरमू॥
अस जियँ जानिसुजान सुदानी।
सफल करहिं जग जाचक बानी॥

मी स्वतःचा याचना न करण्याचा क्षत्रियधर्म सोडून तुमच्यासमोर भीक मागतो. आर्त झाल्यावर मनुष्य कोणते कुकर्म करीत नाही? मनात असा विचार करून सुजाण व उत्तम दानशूर, जगात याचना करणाऱ्या याचकाला मागेल ते देतात.॥ ४॥

अरथ न धरम न काम रुचि गति न चहउँ निरबान।
जनम जनम रति राम पद यह बरदानु न आन॥ २०४॥

मला काही अर्थाची इच्छा नाही, धर्माची नाही, कामाची नाही आणि मोक्षाचीही नाही. जन्मोजन्मी श्रीरामांच्या चरणी माझे प्रेम राहो, एवढेच वरदान मी मागतो; दुसरे काही नाही.॥ २०४॥

जानहुँ रामु कुटिल करि मोही।
लोग कहउ गुर साहिब द्रोही॥
सीता राम चरन रति मोरें।
अनुदिन बढ़उ अनुग्रह तोरें॥

प्रत्यक्ष श्रीराम हवे तर मला कुटिल समजोत आणि लोक मला खुशाल गुरुद्रोही व स्वामिद्रोही म्हणोत. परंतु तुमच्या कृपेने श्रीसीता-रामांच्या चरणी माझे प्रेम दिवसेंदिवस वृद्धिंगत होत राहो.॥ १॥

जलदुजनमभरिसुरति बिसारउ।
जाचत जलु पबि पाहन डारउ॥
चातकुरटनिघटेंघटि जाई।
बढ़ें प्रेमु सब भाँति भलाई॥

मेघाने हवे तर चातकाची वर्षभर दखल घेतली नाही आणि त्याने पाणी मागितल्यावर वज्र व गारा यांचा वर्षाव केला आणि चातकाची पाण्यासाठी चाललेली ओरड रोडावली, तर मेघाचीच प्रतिष्ठा जाईल. चातकाचे मेघाविषयी प्रेम वाढण्यातच त्याचा चांगुलपणा आहे.॥ २॥

कनकहिं बान चढ़इ जिमि दाहें।
तिमि प्रियतम पद नेम निबाहें॥
भरतबचन सुनि माझ त्रिबेनी।
भइ मृदु बानि सुमंगल देनी॥

ज्याप्रमाणे सोने तापवल्यावर त्याला झळाळी येते, त्याप्रमाणे प्रियतमाच्या चरणी असलेल्या प्रेमाचा नेम राखण्यातच प्रेमी सेवकाचा गौरव वाढतो.’ भरताचे बोलणे ऐकून त्रिवेणी संगमामधून सुंदर मांगल्य देणारी कोमल वाणी प्रकटली.॥ ३॥

तातभरत तुम्ह सब बिधि साधू।
राम चरन अनुराग अगाधू॥
बादिगलानि करहु मन माहीं।
तुम्ह सम रामहि कोउ प्रिय नाहीं॥

‘हे भरता! तू पूर्णपणे साधू आहेस. श्रीरामचंद्रांच्या चरणी तुझे अथांग प्रेम आहे. तू मनात विनाकारण उदास होत आहेस. श्रीरामांना तुझ्याइतका प्रिय कोणी नाही.’॥ ४॥

तनु पुलकेउ हियँ हरषु सुनि बेनि बचन अनुकूल।
भरत धन्य कहि धन्य सुर हरषित बरषहिं फूल॥ २०५॥

त्रिवेणीचे अनुकूल वचन ऐकून भरताचे शरीर पुलकित झाले. मनात हर्ष दाटला. ‘भरत धन्य आहे, धन्य आहे’ असे म्हणत देव आनंदाने फुले उधळू लागले.॥ २०५॥

प्रमुदित तीरथराज निवासी।
बैखानस बटु गृही उदासी॥
कहहिं परसपर मिलि दस पाँचा।
भरत सनेहु सीलु सुचि साँचा॥

तीर्थराज प्रयागामध्ये राहाणारे वानप्रस्थी, ब्रह्मचारी, गृहस्थ आणि विरक्त संन्यासी हे सर्व आनंदित झाले आणि दहा-पाचाच्या गटाने जमून परस्पर म्हणू लागले की, ‘भरताचे प्रेम व स्वभाव हे पवित्र आणि खरे आहेत.’॥ १॥

सुनत राम गुन ग्राम सुहाए।
भरद्वाज मुनिबर पहिं आए॥
दंड प्रनामु करतमुनि देखे।
मूरतिमंत भाग्य निज लेखे॥

श्रीरामचंद्रांचे सुंदर गुण-समुच्चय ऐकत भरत भरद्वाज मुनींच्याकडे आला. तो दंडवत करीत असलेला पाहून मुनींना आपले सद्भाग्य साकार झाल्याचे वाटले.॥ २॥

धाइ उठाइ लाइ उर लीन्हे।
दीन्हि असीस कृतारथ कीन्हे॥
आसनु दीन्हनाइ सिरु बैठे।
चहत सकुच गृहँ जनु भजि पैठे॥

त्यांनी धावत जाऊन भरताला उठवले आणि हृदयाशी धरले. तसेच आशीर्वाद देऊन कृतार्थ केले. मुनींनी त्याला आसन दिले. भरत मस्तक खाली घालून असा बसला की, जणू पळून जाऊन संकोचाच्या घरात घुसावेसे त्याला वाटत होते.॥ ३॥

मुनि पूँछब कछु यह बड़ सोचू।
बोले रिषि लखि सीलु सँकोचू॥
सुनहु भरत हम सब सुधि पाई।
बिधि करतब पर किछु न बसाई॥

त्याच्या मनाला काळजी वाटत होती की मुनींनी काही विचारले, तर काय उत्तर द्यावे? भरताचे वर्तन व संकोच पाहून ऋषी म्हणाले, ‘भरता, आम्हांला सर्व वार्ता समजली आहे. विधात्याच्या करणीपुढे कुणाचे काही चालत नाही.॥ ४॥

तुम्ह गलानि जियँ जनि करहु समुझि मातु करतूति।
तात कैकइहि दोसु नहिं गई गिरा मति धूति॥ २०६॥

मातेच्या कृत्याची आठवण करून तू मनात खेद करू नकोस. हे कुमार, कैकेयीकडे कोणताही दोष नाही. तिची बुद्धी सरस्वतीने बिघडून टाकली होती,॥ २०६॥

यहउ कहत भल कहिहि न कोऊ।
लोकु बेदु बुध संमत दोऊ॥
तात तुम्हार बिमल जसु गाई।
पाइहि लोकउ बेदु बड़ाई॥

म्हणून सरस्वती दोषी आहे, असे म्हणणेही बरोबर नाही. कारण तिला देवांनी प्रेरित केले. लोकमतानुसार कैकेयी दोषी आहे. लोकमत व वेदमत हे विद्वानांनाही मान्य आहे. परंतु कुमार! तुझी मात्र निर्मळ कीर्ती गाऊन लोक व वेद या दोघांनाही गौरव मिळेल.॥ १॥

लोक बेद संमतसबु कहई।
जेहि पितु देइ राजु सो लहई॥
राउ सत्यब्रत तुम्हहि बोलाई।
देत राजु सुखु धरमु बड़ाई॥

लोक व वेद यांना हे मान्य आहे आणि सर्वचजण असे म्हणतात की, पिता ज्याला राज्य देतो, त्यालाच ते मिळते. राजा दशरथ सत्यव्रती होते. त्यांनी तुला बोलावून राज्य दिले असते, तर सुख मिळाले असते, धर्माचे पालन झाले असते आणि मोठेपणा मिळाला असता.॥ २॥

राम गवनुबन अनरथ मूला।
जो सुनि सकल बिस्व भइ सूला॥
सो भावी बस रानि अयानी।
करि कुचालि अंतहुँ पछितानी॥

साऱ्या अनर्थांचे मूळ म्हणजे श्रीरामचंद्रांचे वनगमन. त्याची वार्ता ऐकून संपूर्ण जगाला दुःख झाले. ते श्रीरामांचे वनगमनसुद्धा भवितव्यामुळे घडले. आणि भवितव्याच्या अधीन झाल्यामुळे दुर्वर्तन करून कैकेयी शेवटी पश्चात्ताप पावली.॥ ३॥

तहँउँ तुम्हार अलप अपराधू।
कहै सो अधम अयान असाधू॥
करतेहु राजु त तुम्हहि न दोषू।
रामहि होत सुनत संतोषू॥

त्यात तुझा थोडासासुद्धा अपराध आहे, असे कोणी म्हणेल, तरतो अधम, अज्ञानी व असाधू होय. जर तू राज्य केले असतेस, तरी तुला दोष येत नव्हता. ते ऐकून श्रीरामांनाही समाधानच झाले असते.॥ ४॥

अब अति कीन्हेहु भरत भल तुम्हहि उचित मत एहु।
सकल सुमंगल मूल जग रघुबर चरन सनेहु॥ २०७॥

हे भरता, आता तर तू फार चांगले केलेस. तुझ्यासाठी हाच विचार योग्य होता. श्रीरामांच्या चरणी प्रेम असणे हेच जगात सर्व मांगल्याचे मूळ आहे.॥ २०७॥

सो तुम्हार धनु जीवनु प्राना।
भूरिभाग को तुम्हहि समाना॥
यह तुम्हार आचरजु न ताता।
दसरथ सुअन राम प्रिय भ्राता॥

ते श्रीरामांच्या चरणीचे प्रेम हे तर तुझे धन, जीवन व प्राण आहे. तुझ्यासारखा भाग्यशाली कोण आहे? कुमार! तुझ्यासाठी ही काही आश्चर्याची गोष्ट नाही, कारण तू दशरथांचा पुत्र व श्रीरामचंद्रांचा आवडता भाऊ आहेस.॥ १॥

सुनहु भरत रघुबर मन माहीं।
पेम पात्रु तुम्ह सम कोउ नाहीं॥
लखनराम सीतहि अति प्रीती।
निसि सब तुम्हहि सराहत बीती॥

हे भरता, ऐक. श्रीरामचंद्रांच्या मनातही तुझ्यासारखा प्रेमापात्र दुसरा कोणीही नाही. लक्ष्मण, श्रीराम व सीता या तिघांची सर्व रात्र त्या दिवशी अत्यंत प्रेमाने तुझी प्रशंसा करण्यातच निघून गेली.॥ २॥

जाना मरमु नहात प्रयागा।
मगन होहिं तुम्हरें अनुरागा॥
तुम्हपर अस सनेहु रघुबर कें।
सुख जीवन जग जस जड़ नर कें॥

प्रयागराजामध्ये जेव्हा ते स्नान करीत होते, त्यावेळी मला त्यांचे रहस्य समजले. ते तुझ्या प्रेमात मग्न झाले होते. तुझ्यावर श्रीरामांचे इतके अगाध प्रेम आहे की, विषयासक्त मनुष्याचे जगातील सुखमय जीवनावर असते तसे.॥ ३॥

यहनअधिक रघुबीर बड़ाई।
प्रनत कुटुंब पाल रघुराई॥
तुम्हतौ भरतमोरमत एहू।
धरें देह जनु राम सनेहू॥

ही काही श्रीरघुनाथांची फार मोठी थोरवी नव्हे. कारण श्रीरघुनाथ तर शरणागताच्या संपूर्ण कुटुंबाचे पालनकर्ते आहेत. हे भरता, माझ्या मते तू तर जणू श्रीरामांचे शरीरधारी प्रेमच आहेस.॥ ४॥

तुम्ह कहँ भरत कलंक यह हम सब कहँ उपदेसु।
राम भगति रस सिद्धि हित भा यह समउ गनेसु॥ २०८॥

हे भरता, तुझ्या दृष्टीने हा कलंक आहे, परंतु आम्हा सर्वांसाठी हा उपदेश आहे. श्रीरामभक्तिरूपी रसाच्या सिद्धीसाठी ही वेळ फार शुभ आहे.॥ २०८॥

नव बिधुबिमलतात जसु तोरा।
रघुबर किंकर कुमुद चकोरा॥
उदितसदा अँथइहि कबहूँ ना।
घटिहि न जग नभ दिन दिन दूना॥

कुमारा! तुझी कीर्ती ही निर्मल नवचंद्रमा आहे आणि श्रीरामचंद्रांचे दास हे कुमुद व चकोर आहेत. चंद्रमा नेहमी कमी जास्त होत असतो. त्यामुळे कुमुद आणि चकोर यांना दुःख होते, परंतु तुझा कीर्तीरूपी चंद्रमा हा नित्य पूर्ण राहील, कधी कमी होणारच नाही. जग-रूपी आकाशात तो कधी घटणार नाही, तर दिवसेंदिवस द्विगुणित होत राहील.॥ १॥

कोकतिलोकप्रीतिअति करिही।
प्रभु प्रताप रबि छबिहि न हरिही॥
निसि दिन सुखद सदा सब काहू।
ग्रसिहि न कैकइ करतबु राहू॥

त्रैलोक्यरूपी चक्रवाक या कीर्ति-चंद्रावर अत्यंत प्रेम करील आणि श्रीरामचंद्रांचा प्रताप-सूर्य याची शोभा कधी हरण करू शकणार नाही. तुझ्या कीर्तीचा हा चंद्र रात्रंदिवस नेहमी सर्वांना सुख देत राहील. कैकेयीचा कुकर्मरूपी राहू याला कधी ग्रासणार नाही.॥ २॥

पूरन राम सुपेम पियूषा।
गुर अवमान दोष नहिं दूषा॥
रामभगत अब अमिअँ अघाहूँ।
कीन्हेहु सुलभ सुधा बसुधाहूँ॥

हा चंद्र श्रीरामचंद्रांच्या सुंदर प्रेमरूपी अमृताने भरलेला आहे. हा गुरूच्या अपमानरूपी दोषाने दूषित नाही. तू हा कीर्तिरूपी चंद्र निर्माण करून पृथ्वीवरही अमृत सुलभ केलेले आहेस. आता श्रीरामांचे भक्त या अमृताने तृप्त होवोत.॥ ३॥

भूप भगीरथ सुरसरि आनी।
सुमिरत सकल सुमंगल खानी॥
दसरथ गुन गन बरनिन जाहीं।
अधिकु कहा जेहि सम जग नाहीं॥

ज्या गंगेचे फक्त स्मरणच संपूर्ण मांगल्याची खाण आहे, ती गंगा तुझ्या पूर्वजाने भगीरथाने आणली. दशरथांच्या गुणराशींचे तर वर्णनच करता येत नाही. त्यांच्याहून श्रेष्ठ इतकेच काय, त्यांच्या बरोबरीचाही या जगात कोणी नाही.॥ ४॥

जासु सनेह सकोच बस राम प्रगट भए आइ।
जे हर हिय नयननि कबहुँ निरखे नहीं अघाइ॥ २०९॥

ज्यांच्या प्रेम व सद्गुणांच्या अधीन होऊन प्रत्यक्ष सच्चिदानंदघन भगवान, श्रीराम रुपाने प्रकट झाले. ज्या श्रीरामांचे स्वरूप आपल्या हृदयात पाहून श्रीमहादेवही कधी तृप्त होत नाहीत.॥२०९॥

कीरति बिधु तुम्ह कीन्ह अनूपा।
जहँ बस राम पेम मृगरूपा॥
तात गलानि करहु जियँ जाएँ।
डरहु दरिद्रहि पारसु पाएँ॥

परंतु यांच्याहून अधिक तू कीर्तिरूपी अनुपम चंद्र उत्पन्न केलास. या चंद्रामध्ये श्रीरामांचे प्रेम हरिणाच्या चिह्नाच्या रूपाने रहाते. भरता! तू विनाकारण मनात दुःखी होत आहेस. जणू परीस मिळूनही तू दारिद्रॺाला घाबरत आहेस.॥ १॥

सुनहु भरत हम झूठन कहहीं।
उदासीन तापस बन रहहीं॥
सब साधन कर सुफल सुहावा।
लखन राम सिय दरसनु पावा॥

हे भरता, ऐक. आम्ही असत्य बोलत नाही. आम्ही निष्पक्ष आहोत, तपस्वी आहोत, कुणाच्या तोंडाकडे पाहून बोलत नाही आणि निरपेक्षपणे वनात रहातो. सर्व साधनांचे उत्तम फल म्हणून आम्हांला लक्ष्मण, श्रीराम व सीता यांचे दर्शन घडले.॥ २॥

तेहि फल कर फलु दरस तुम्हारा।
सहित पयाग सुभाग हमारा॥
भरतधन्य तुम्ह जसु जगु जयऊ।
कहि अस पेम मगन मुनि भयऊ॥

आणि त्या तिघांच्या दर्शनाच्या महान फलाचे परम फल म्हणजे तुझे दर्शन होय. तीर्थराज प्रयागासह हे आमचे मोठे भाग्य. हे भरता, तू धन्य आहेस, तू आपल्या कीर्तीने जग जिंकले आहेस.’ असे म्हणून मुनी भरताच्या प्रेमात मग्न झाले.॥ ३॥

सुनि मुनि बचन सभासद हरषे।
साधु सराहि सुमन सुर बरषे॥
धन्य धन्य धुनि गगन पयागा।
सुनि सुनि भरतु मगन अनुरागा॥

भरद्वाज मुनींचे हे बोलणे ऐकून सर्व सभासद आनंदित झाले. ‘उत्तम, उत्तम’ म्हणत व प्रशंसा करीत देवांनी फुले उधळली. आकाशात व प्रयागराजामध्ये ‘धन्य, धन्य’ चा ध्वनी ऐकून भरतही प्रेम-मग्न झाला.॥ ४॥

पुलक गात हियँ रामु सिय सजल सरोरुह नैन।
करि प्रनामु मुनि मंडलिहि बोले गदगद बैन॥ २१०॥

भरताचे शरीर रोमांचित झाले. त्याच्या हृदयात श्रीसीताराम विराजमान होते आणि कमलासारखे नेत्र प्रेमाश्रूंनी भरून आले होते. तो मुनि समुदायाला प्रणाम करून सद्गदित वाणीने म्हणाला,॥ २१०॥

मुनि समाजु अरु तीरथराजू।
साँचिहुँ सपथ अघाइ अकाजू॥
एहिं थल जौं किछु कहिअ बनाई।
एहि सम अधिक न अघ अधमाई॥

‘येथे मुनिगण आहे, शिवाय तीर्थराज आहे. येथे खरी शपथ घेतली, (आणि ती पाळली नाही,) तरी मोठी हानी होते. या ठिकाणी जर काही बनवाबनवी करून सांगितले, तर त्याच्याइतके कोणतेही मोठे पाप आणि नीचपणा असणार नाही.॥ १॥

तुम्ह सर्बग्य कहउँ सतिभाऊ।
उर अंतरजामी रघुराऊ॥
मोहि न मातु करतब कर सोचू।
नहिं दुखु जियँ जगु जानिहि पोचू॥

मी प्रामाणिकपणे सांगतो. तुम्ही सर्वज्ञ आहात आणि श्रीरघुनाथांच्या मनातील जाणणारे आहात. मी खोटे बोललो, तर ते तुम्हांला कळल्याशिवाय रहाणार नाही. माता कैकेयीच्या कृत्याची मला मुळीच चिंता नाही आणि जग मला नीच समजेल, या गोष्टीचेही दुःख नाही.॥ २॥

नाहिनडरु बिगरिहि परलोकू।
पितहु मरन कर मोहि न सोकू॥
सुकृत सुजस भरि भुअन सुहाए।
लछिमन राम सरिस सुत पाए॥

माझा परलोक बिघडेल, याची मला भीती नाही आणि पित्याच्या मरणाचाही शोक नाही. कारण त्यांचे पुण्य व सुकीर्ती विश्वात शोभून राहिली आहे. त्यांना श्रीराम-लक्ष्मण यांच्यासारखे पुत्र लाभले.॥ ३॥

राम बिरहँ तजितनु छनभंगू।
भूप सोच कर कवन प्रसंगू॥
रामलखन सियबिनुपग पनहीं।
करि मुनि बेष फिरहिं बन बनहीं॥

शिवाय, ज्यांनी श्रीरामचंद्रांच्या विरहामुळे आपल्या क्षणभंगुर देहाचा त्याग केला, अशा राजांविषयी शोक का करायचा? खरे म्हणजे श्रीराम, लक्ष्मण व सीता मुनींचा वेष धारण करून अनवाणी वनात फिरत आहेत, याचे मला दुःख आहे.॥ ४॥

अजिन बसन फल असन महि सयन डासि कुस पात।
बसि तरु तर नित सहत हिम आतप बरषा बात॥ २११॥

ते वल्कले नेसतात, फळे खाऊन रहातात, जमिनीवर कुश व पाने पसरून त्यावर झोपतात आणि वृक्षांखाली राहून थंडी, उकाडा, वारा, पाऊस सहन करतात,॥ २११॥

एहि दुख दाहँ दहइदिन छाती।
भूख न बासर नीद न राती॥
एहि कुरोगकर औषधु नाहीं।
सोधेउँ सकल बिस्व मन माहीं॥

या दुःखाच्या झळीने एकसारखे माझे अंतःकरण जळत आहे. मला दिवसा भूक लागत नाही की रात्री झोप येत नाही. मी मनातल्या मनात सर्व जग धुंडाळले, परंतु या रोगावर कुठेही औषध नाही.॥ १॥

मातु कुमत बढ़ई अघ मूला।
तेहिं हमार हित कीन्ह बँसूला॥
कलिकुकाठकर कीन्ह कुजंत्रू।
गाड़ि अवधि पढ़ि कठिन कुमंत्रू॥

आईचा कुविचार हा या पापांचा मुळचा सुतार आहे. त्याने आमच्या हिताची तासणी तयार केली. तिने कलहरूपी किडक्या लाकडापासून दुष्ट यंत्र (जमिनीत पुरायचा खुंटा) तयार केले आणि चौदा वर्षांचा काळरूपी अघोर कुमंत्र फुंकून ते यंत्र पुरून ठेवले.॥ २॥

मोहिलगियहुकुठाटुतेहिं ठाटा।
घालेसि सब जगु बारहबाटा॥
मिटइकुजोगु रामफिरि आएँ।
बसइ अवध नहिं आन उपाएँ॥

त्याने माझ्यासाठी हा अमंगल थाट सजविला आणि साऱ्या जगाला छिन्न-भिन्न करून नष्ट केले. हा कुयोग श्रीरामचंद्र परत आल्यावर नष्ट होऊ शकेल. मगच अयोध्या सुखाने नांदू शकेल. दुसऱ्या कोणत्याही उपायाने नाही.’॥ ३॥

भरतबचनसुनि मुनिसुखु पाई।
सबहिं कीन्हि बहु भाँति बड़ाई॥
तातकरहुजनि सोचु बिसेषी।
सब दुखु मिटिहि राम पग देखी॥

भरताचे बोलणे ऐकून मुनींना आनंद वाटला. सर्वांनी भरताचा अनेक प्रकारे गौरव केला. मुनी म्हणाले, ‘भरता! जास्त चिंता करू नकोस. श्रीरामचंद्रांच्या चरणांचे दर्शन होताच सर्व दुःख नाहीसे होईल.’॥ ४॥