३५ निषादाची शंका

सई तीर बसि चले बिहाने।
सृंगबेरपुर सब निअराने॥
समाचार सब सुने निषादा।
हृदयँ बिचार करइ सबिषादा॥

रात्रभर सई नदीच्या तटावर मुक्काम करून सकाळी तेथून निघाले आणि सर्वजण शृंगवेरपुराजवळ पोहोचले. निषादराजाला भरत सैन्यासह आला आहे, ही वार्ता कळली, तेव्हा तो दुःखी होऊन मनात विचार करू लागला—॥ १॥

कारन कवनभरतुबन जाहीं।
है कछु कपट भाउ मन माहीं॥
जौंपै जियँ न होति कुटिलाई।
तौ कत लीन्ह संग कटकाई॥

कशासाठी भरत वनात निघाला आहे? त्याच्या मनात नक्की काही कपट आहे. जर मनात दुष्टता नसती, तर मग बरोबर सेना घेऊन तो का निघाला असता?॥ २॥

जानहिं सानुज रामहि मारी।
करउँ अकंटक राजु सुखारी॥
भरत न राजनीति उर आनी।
तब कलंकु अब जीवन हानी॥

लहान भाऊ लक्ष्मणासह श्रीरामांना मारून सुखाने निष्कंटक राज्य करावे, असे त्याला वाटत असेल. भरताने मनात राजनीतीचा काही विचार केलेला नाही. पूर्वी कलंकच लागला होता. आता जीवही गमवावा लागेल.॥ ३॥

सकल सुरासुर जुरहिं जुझारा।
रामहि समर न जीतनिहारा॥
काआचरजुभरतु अस करहीं।
नहिं बिष बेलि अमिअ फल फरहीं॥

सर्व देव व दैत्यवीर जरी जमले, तरी श्रीरामांना युद्धात कोणी जिंकू शकणार नाही. तसे पाहिले तर भरत जे करीत आहे, त्यात आश्चर्य काय? विषाच्या वेलींना अमृतफळे कधी लागत नाहीत.॥ ४॥

अस बिचारि गुहँ ग्याति सन कहेउ सजग सब होहु।
हथवाँसहु बोरहु तरनि कीजिअ घाटारोहु॥ १८९॥

असा विचार करून गुहाने आपल्या समाजाला सांगितले की, ‘सर्वलोक सावध व्हा. नावा ताब्यात घ्या आणि बुडवून टाका. सर्व घाट अडवा.॥ १८९॥

होहु सँजोइल रोकहु घाटा।
ठाटहु सकल मरै के ठाटा॥
सनमुखलोहभरतसन लेऊँ।
जिअत न सुरसरि उतरन देऊँ॥

शस्त्रांनी सुसज्ज होऊन घाट अडवा व सर्वजण युद्ध करण्यासाठी मरायला तयार व्हा. मी भरताशी समोरासमोर युद्ध करीन आणि जिवात जीव असेपर्यंत त्याला गंगानदी पार करू देणार नाही.॥ १॥

समरमरनुपुनिसुरसरि तीरा।
राम काजु छनभंगु सरीरा॥
भरतभाइ नृपु मैंजन नीचू।
बड़ें भाग असि पाइअ मीचू॥

युद्धात मरण, त्यात गंगेचा तट, त्यातही श्रीरामांचे कार्य; आणि हे क्षणभंगुर शरीर नष्ट होणारच आहे. भरत हा श्रीरामांचा भाऊ आणि राजा आहे आणि मी क्षुद्र सेवक आहे. त्याच्या हातून मरण मिळणे हे तर मोठॺा भाग्याचे आहे.॥ २॥

स्वामि काज करिहउँ रन रारी।
जस धवलिहउँ भुवन दस चारी॥
तजउँ प्रान रघुनाथ निहोरें।
दुहूँ हाथ मुद मोदक मोरें॥

मी स्वामींच्या कार्यासाठी रणामध्ये युद्ध करीन आणि चौदा लोकांमध्ये आपली कीर्ती उज्ज्वल करीन. श्रीरघुनाथांच्यासाठी प्राणांचा त्याग करीन. जिंकलो तर रामसेवक म्हणून कीर्ती मिळवीन आणि मारला गेलो तर श्रीरामांची नित्य सेवा मला मिळेल. दोन्हीकडून माझा लाभच आहे.॥ ३॥

साधु समाज न जाकर लेखा।
राम भगत महुँ जासु न रेखा॥
जायँ जिअत जग सो महिभारू।
जननी जौबन बिटप कुठारू॥

साधूंच्या समाजात ज्याची गणना होत नाही आणि श्रीरामांच्या भक्तांत ज्याला स्थान नाही, तो या जगात पृथ्वीला भार बनून व्यर्थ जगतो. तो म्हणजे मातेच्या यौवनरूपी वृक्षाला तोडणारी कुऱ्हाडच आहे.’॥ ४॥

बिगत बिषाद निषादपति सबहि बढ़ाइ उछाहु।
सुमिरि राम मागेउ तुरत तरकस धनुष सनाहु॥ १९०॥

अशा प्रकारे श्रीरामांसाठी प्राण अर्पण करण्याचा निश्चय केल्यावर निषादराजाचा विषाद नाहीसा झाला आणि सर्वांना प्रोत्साहन देऊन व श्रीरामांचे स्मरण करून त्याने बाणांचा भाता, धनुष्य आणि कवच मागविले.॥ १९०॥

बेगहु भाइहु सजहु सँजोऊ।
सुनि रजाइ कदराइ न कोऊ॥
भलेहिं नाथ सब कहहिं सहरषा।
एकहिं एक बढ़ावइ करषा॥

तो म्हणाला, ‘बंधूनो, त्वरा करा आणि सर्व सामान घेऊन सज्ज व्हा. माझी आज्ञा ऐकून मनात घाबरू नका.’ तेव्हा सर्वजण आनंदाने म्हणाले, ‘हे नाथ! फारच छान!’ आणि ते एकमेकांना उत्साह देऊ लागले.॥ १॥

चले निषाद जोहारि जोहारी।
सूर सकल रन रूचइ रारी॥
सुमिरि राम पदपंकज पनहीं।
भाथीं बाँधि चढ़ाइन्हि धनहीं॥

निषादराजाला जोहार करून सर्व निषाद निघाले. सर्वजण शूर होते आणि युद्धाची त्यांना खुमखुमी होती. श्रीरामचंद्रांच्या चरण-कमलांच्या पादुकांचे स्मरण करून त्यांनी भाते बांधले आणि आपल्या लहान लहान धनुष्यांना दोऱ्या लावल्या.॥ २॥

अँगरीपहिरिकूँड़िसिर धरहीं।
फरसा बाँस सेल सम करहीं॥
एक कुसल अतिओड़न खाँड़े।
कूदहिं गगन मनहुँ छिति छाँड़े॥

त्यांनी चिलखते घालून डोक्यावर पोलादी टोप घातले आणि परशू, भाले, बरछ्या व्यवस्थित करू लागले. कोणी तलवारीचे वार थोपविण्यामध्ये अत्यंत कुशल होते. त्यांच्या मनात असा उत्साह भरला होता की, जणू जमीन सोडून ते आकाशात झेपावत आहेत.॥ ३॥

निज निज साजु समाजु बनाई।
गुह राउतहि जोहारे जाई॥
देखि सुभट सब लायक जाने।
लै लै नाम सकल सनमाने॥

आपापले सामान व दळे बनवून त्यांनी निषादराज गुह याला जोहार केला. निषादराजाने सर्वजण सुयोग्य योद्धे आहेत, असे पाहून त्यांची नावे घेऊन त्यांचा सन्मान केला.॥ ४॥

भाइहु लावहु धोख जनि आजु काज बड़ मोहि।
सुनि सरोष बोले सुभट बीर अधीर न होहि॥ १९१॥

तो म्हणाला, ‘बंधूंनो, मरणाला घाबरू नका. आज माझी फार मोठी कामगिरी आहे.’ हे ऐकून सर्व योद्धे मोठॺा जोषाने एक स्वरात म्हणाले, ‘हे वीरश्रेष्ठा! भिऊ नका.॥ १९१॥

राम प्रताप नाथ बल तोरे।
करहिं कटकु बिनु भट बिनु घोरे॥
जीवत पाउ न पाछें धरहीं।
रुंड मुंडमय मेदिनि करहीं॥

हे नाथ! श्रीरामचंद्रांच्या प्रतापामुळे आणि तुमच्या बळावर आम्ही भरताच्या सेनेमधील एक एक वीर व घोडे मारून टाकू. जिवात जीव असे तोपर्यंत मागे फिरणार नाही. पृथ्वीला मुंडकी आणि धडांनी भरून टाकू.’॥ १॥

दीख निषाद नाथ भल टोलू।
कहेउ बजाउ जुझाऊ ढोलू॥
एतना कहत छींक भइ बाँए।
कहेउ सगुनि अन्ह खेत सुहाए॥

निषादराजाने आपल्या वीरांचे उत्कृष्ट दल पाहून म्हटले, ‘लढाईचा ढोल वाजवा.’ एवढे म्हणताच डावीकडे कुणी तरी शिंकले. शकुन जाणणारे म्हणाले की, ‘जय होणार’.॥ २॥

बूढ़ु एकु कह सगुन बिचारी।
भरतहि मिलिअ न होइहि रारी॥
रामहि भरतु मनावन जाहीं।
सगुन कहइ अस बिग्रहु नाहीं॥

एका वयोवृद्धाने शकुनाचा विचार करून सांगितले की, ‘भरताला भेटून घ्या. त्याच्याशी युद्ध होणार नाही. भरत श्रीरामचंद्रांचे मन वळविण्यासाठी जात आहे, विरोध नाही, असे शकुन सांगतो.’॥ ३॥

सुनि गुह कहइ नीककह बूढ़ा।
सहसा करि पछिताहिं बिमूढ़ा॥
भरत सुभाउ सीलु बिनु बूझें।
बड़ि हित हानि जानि बिनु जूझें॥

हे ऐकल्यावर निषादराज गुह म्हणाला, ‘म्हातारा योग्य सांगत आहे. घाईने कोणतेही काम केल्यावर मूर्ख लोकांना पश्चात्ताप करावा लागतो. भरताचा स्वभाव जाणून घेतल्याविना युद्ध करण्यामध्ये हिताची मोठी हानी होईल. ॥ ४॥

गहहु घाट भट समिटि सब लेउँ मरम मिलि जाइ।
बूझि मित्र अरि मध्य गति तस तब करिहउँ आइ॥ १९२॥

म्हणून हे वीरांनो! तुम्ही सर्वजण जमून सर्व घाट रोखून धरा. मी जाऊन भरताला भेटून त्याचा मानस जाणून घेतो. त्याच्या मनातील भाव मित्राचा आहे, शत्रूचा, की तटस्थपणाचा हे जाणून घेतल्यावर तशी व्यवस्था करू या.॥ १९२॥

लखब सनेहु सुभायँ सुहाएँ।
बैरु प्रीति नहिं दुरइँ दुराएँ॥
असकहि भेंट सँजोवन लागे।
कंद मूल फल खग मृग मागे॥

त्याच्या चांगल्या स्वभावावरून त्याचे प्रेम मी ओळखेन. प्रेम आणि वैर हे लपविल्याने लपत नाहीत.’ असे म्हणून त्याने भेटीसाठी सामान गोळा केले. कंदमुळे, फळे, पक्षी व हरणे मागविली.॥ १॥

मीन पीन पाठीन पुराने।
भरि भरि भार कहारन्ह आने॥
मिलनसाजुसजिमिलन सिधाए।
मंगल मूल सगुन सुभ पाए॥

कोळी लोकांनी जून व पुष्ट असलेल्या पहिना नावाच्या माशांचे भारे भरून आणले. भेटीचे सामान सज्ज करून गुह निघाला, तेव्हा मंगलदायक शुभशकुन झाले.॥ २॥

देखि दूरितें कहिनिज नामू।
कीन्ह मुनीसहि दंड प्रनामू॥
जानि रामप्रियदीन्हि असीसा।
भरतहि कहेउ बुझाइ मुनीसा॥

निषादराजाने मुनिराज वसिष्ठांना पाहून आपले नाव सांगून लांबूनच दंडवत प्रणाम केला. मुनीश्वर वसिष्ठांनी त्याला रामाचा प्रिय समजून आशीर्वाद दिला आणि भरताला समजावून सांगितले की, ‘हा श्रीरामांचा मित्र आहे.’॥ ३॥

रामसखा सुनिसंदनु त्यागा।
चले उतरि उमगत अनुरागा॥
गाउँ जाति गुहँनाउँ सुनाई।
कीन्ह जोहारु माथ महि लाई॥

‘हा श्रीरामांचा मित्र आहे,’ एवढे ऐकताच भरत रथातून उतरला. तो रथातून उतरून प्रेमाच्या उत्साहाने त्याच्याकडे जाऊ लागला. निषादराज गुहाने आपले गाव, जात व नाव सांगून भूमीवर माथा टेकून जोहार केला.॥ ४॥