३४ भरत-शत्रुघ्नांचे वनगमन

जरउ सो संपति सदन सुखु सुहृद मातु पितु भाइ।
सनमुख होत जो राम पद करै न सहस सहाइ॥ १८५॥

ती संपत्ती, घर, सुख, मित्र, माता-पिता, बंधू हे सर्व जर श्रीरामांच्या चरणी जाण्यास अनेक प्रकारे मदत करीत नसतील, तर ते जळून जावोत.॥ १८५॥

घर घर साजहिंबाहन नाना।
हरषु हृदयँ परभात पयाना॥
भरत जाइ घर कीन्ह बिचारू।
नगरु बाजि गज भवन भँडारू॥

घरोघरी लोक अनेक प्रकारची वाहने सज्ज करू लागले. सकाळी निघायचे आहे, याचा मनात मोठा आनंद होता. भरताने घरी जाऊन विचार केला की नगर, घोडे, हत्ती, महाल, खजिना इत्यादी,॥ १॥

संपति सब रघुपति कै आही।
जौं बिनु जतन चलौं तजि ताही॥
तौ परिनाम न मोरि भलाई।
पाप सिरोमनि साइँ दोहाई॥

सारी संपत्ती श्रीरघुनाथांची आहे. तिच्या रक्षणाची व्यवस्था न करता ती तशीच सोडून जाणे, हे परिणामी माझ्या हिताचे नाही. कारण स्वामींचा द्रोह करणे, हे सर्व पापांचा शिरोमणी आहे.॥ २॥

करइ स्वामिहितसेवकु सोई।
दूषन कोटि देइ किन कोई॥
असबिचारिसुचि सेवक बोले।
जे सपनेहुँ निज धरम न डोले॥

कोणी कितीही वाईट म्हटले तरी जो स्वामीचे हित जपतो, तोच सेवक होय. असा विचार करून भरताने विश्वासातील सेवकांना बोलावले की, जे स्वप्नातसुद्धा आपल्या कर्तव्यापासून कधी ढळले नव्हते.॥ ३॥

कहिसबु मरमुधरमुभल भाषा।
जो जेहि लायक सो तेहिं राखा॥
करि सबुजतनु राखि रखवारे।
राम मातु पहिं भरतु सिधारे॥

भरताने त्यांना सर्व रहस्य सांगून खरे कर्तव्य काय ते सांगितले. प्रत्येकाला ज्याच्या त्याच्या योग्यतेप्रमाणे कामावर नेमले. सर्व व्यवस्था करून व रखवालदारांना ठेवून भरत राममाता कौसल्येकडे गेला.॥ ४॥

आरत जननी जानि सब भरत सनेह सुजान।
कहेउ बनावन पालकीं सजन सुखासन जान॥ १८६॥

प्रेमाचे तत्त्व जाणणाऱ्या भरताने सर्व माता दुःखी असल्याचे पाहून त्यांच्यासाठी पालख्या व सुखदायक वाहने सज्ज करण्यास सांगितले.॥ १८६॥

चक्क चक्किजिमि पुरनर नारी।
चहत प्रात उर आरत भारी॥
जागत सब निसि भयउ बिहाना।
भरत बोलाए सचिव सुजाना॥

नगरातील स्त्री-पुरुष चकवा-चकवीप्रमाणे मनात अत्यंत आतुर होऊन प्रातःकाल होण्याची वाट पहात होते. सर्व रात्र जागता जागता सकाळ झाली. मग भरताने चतुर मंत्र्यांना बोलाविले.॥ १॥

कहेउलेहु सबु तिलक समाजू।
बनहिं देब मुनि रामहि राजू॥
बेगिचलहु सुनि सचिव जोहारे।
तुरत तुरग रथ नाग सँवारे॥

आणि म्हटले, ‘राजतिलकाचे सर्व सामान घेऊन चला. वसिष्ठ मुनी वनातच श्रीरामांना राज्य देतील, घाई करा.’ हे ऐकून मंत्र्यांनी वंदन केले आणि घोडे, रथ व हत्ती लगेच सज्ज केले.॥ २॥

अरुंधती अरुअगिनि समाऊ।
रथ चढ़ि चले प्रथम मुनिराऊ॥
बिप्र बृंद चढ़िबाहन नाना।
चले सकल तप तेज निधाना॥

सर्वप्रथम मुनिराज वसिष्ठ व अरुंधती अग्निहोत्राचे सर्व सामान घेऊन रथात बसून निघाले. त्यानंतर जे सर्व तपस्या व तेजाचे भांडार होते, ते ब्राह्मणांचे समूह अनेक वाहनांतून निघाले.॥ ३॥

नगर लोग सब सजिसजि जाना।
चित्रकूट कहँ कीन्ह पयाना॥
सिबिकासुभग नजाहिं बखानी।
चढ़ि चढ़ि चलत भईं सब रानी॥

नगरातील सर्व लोक रथ सज्ज करून चित्रकूटाला जाण्यासाठी निघाले. ज्यांचे वर्णन करता येत नाही, अशा सुंदर पालख्यांमध्ये बसून सर्व राण्या निघाल्या.॥ ४॥

सौंपि नगर सुचि सेवकनि सादर सकल चलाइ।
सुमिरि राम सिय चरन तब चले भरत दोउ भाइ॥ १८७॥

विश्वासू सेवकांवर नगर-रक्षणाचे काम सोपवून आणि सर्वांना आदराने रवाना केल्यावर मग श्रीसीतारामांच्या चरणांचे स्मरण करीत भरत-शत्रुघ्न हे दोघे बंधू निघाले.॥ १८७॥

राम दरस बससबनर नारी।
जनु करि करिनि चले तकि बारी॥
बनसिय रामु समुझि मन माहीं।
सानुज भरत पयादेहिं जाहीं॥

श्रीरामांच्या दर्शनाच्या तीव्र लालसेमुळे सर्व स्त्री-पुरुष असे निघाले की, जणू तहानलेले हत्ती-हत्तीण पाणी पाहून मोठॺा वेगाने वेडे झाल्यासारखे जावेत. श्रीसीताराम सर्व सुखांचा त्याग करून वनात आहेत, या विचाराने शत्रुघ्नासह भरत पायी जात होते.॥ १॥

देखि सनेहु लोग अनुरागे।
उतरि चले हय गय रथ त्यागे॥
जाइ समीप राखि निज डोली।
राम मातु मृदु बानी बोली॥

त्यांचे ते राम-प्रेम पाहून सर्व लोक घोडे, हत्ती, रथ अशी वाहने सोडून प्रेमाने पायी चालू लागले. तेव्हा कौसल्या माता भरताजवळ आपली पालखी थांबवून कोमल वाणीने म्हणाली,॥ २॥

तात चढ़हु रथबलि महतारी।
होइहि प्रिय परिवारु दुखारी॥
तुम्हरें चलत चलिहि सबु लोगू।
सकल सोक कृस नहिं मग जोगू॥

बाळा! ही माता तुझ्यावरून जीव ओवाळते. तू रथात बैस, नाहीतर सर्व आप्त-परिवार दुःखी होईल. तू पायी चालल्याने सर्वच लोक पायी चालू लागतील. शोकामुळे सर्व लोक आधीच दुबळे झाले आहेत आणि वाटही पायी चालण्याजोगी नाही.॥ ३॥

सिरधरि बचन चरन सिरु नाई।
रथ चढ़ि चलत भए दोउ भाई॥
तमसाप्रथम दिवसकरि बासू।
दूसर गोमति तीर निवासू॥

आईची आज्ञा शिरोधार्य मानून आणि तिच्या चरणी मस्तक ठेवून दोघे बंधू रथात बसून निघाले. पहिल्या दिवशी तमसा नदीच्या तीरावर मुक्काम करून दुसरा मुक्काम गोमती नदीच्या तीरावर केला.॥ ४॥

पय अहार फल असन एक निसि भोजन एक लोग।
करत राम हित नेम ब्रत परिहरि भूषन भोग॥ १८८॥

कुणी फक्त दूधच पीत होते, कुणी फलाहार घेत होते आणि काही लोक रात्री एकदाच भोजन घेत होते. भूषण व भोग-विलास यांचा त्याग करून सर्व लोक श्रीरामांच्यासाठी नियम व व्रत करीत होते.॥