३३ मासपारायण, अठरावा विश्राम

मोहि उपदेसु दीन्ह गुर नीका।
प्रजा सचिव संमत सबही का॥
मातु उचित धरि आयसु दीन्हा।
अवसि सीस धरि चाहउँ कीन्हा॥

‘गुरुजींनी मला सुंदर उपदेश केला. प्रजा, मंत्री इत्यादींना हेच संमत आहे. मातेनेही जी योग्य आज्ञा दिली आहे, ती अवश्य शिरोधार्य मानून तसेच मला करायला हवे.॥ १॥

गुर पितु मातु स्वामि हित बानी।
सुनि मन मुदित करिअ भलि जानी॥
उचितकि अनुचित किएँ बिचारू।
धरमु जाइ सिर पातक भारू॥

कारण गुरू, पिता, माता, स्वामी आणि सुहृद यांचे सांगणे प्रसन्न मनाने योग्य मानून ते केले पाहिजे. उचित-अनुचित याचा विचार केल्यास धर्म बुडतो आणि डोक्यावर पापांचा भार वाढतो.॥ २॥

तुम्ह तौ देहु सरल सिख सोई।
जो आचरत मोर भल होई॥
जद्यपि यह समुझत हउँ नीकें।
तदपि होत परितोषु न जी कें॥

ज्या वागण्यामध्ये माझे भले होणार आहे, तोच सरळ उपदेश तुम्ही मला केला आहे. जरी मी ही गोष्ट योग्य प्रकारे समजत असलो, तरी माझ्या मनाचे समाधान होत नाही.॥ ३॥

अब तुम्ह बिनय मोरि सुनि लेहू।
मोहि अनुहरत सिखावनु देहू॥
ऊतरु देउँ छमब अपराधू।
दुखित दोष गुन गनहिं न साधू॥

आता तुम्ही सर्वजण माझी विनंती ऐकून घ्या आणि माझ्या पात्रतेप्रमाणे मला शिकवण द्या. मी उलट उत्तर देत आहे, या अपराधाबद्दल क्षमा करा. सज्जन लोक दुःखी मनुष्याच्या दोष-गुणांचा विचार करीत नाहीत.॥ ४॥

पितु सुरपुर सिय रामु बन करन कहहु मोहि राजु।
एहि तें जानहु मोर हित कै आपन बड़ काजु॥ १७७॥

वडील स्वर्गाला गेले आहेत, श्रीसीताराम वनात आहेत आणि तुम्ही मला राज्य करण्यासाठी सांगत आहात. यामध्ये तुम्ही माझे कल्याण समजता की, आपले एखादे मोठे कार्य होण्याची आशा करता?॥ १७७॥

हितहमार सियपति सेवकाईं।
सो हरि लीन्ह मातु कुटिलाईं॥
मैं अनुमानि दीख मन माहीं।
आन उपायँ मोर हित नाहीं॥

माझे कल्याण हे तर सीतापती श्रीरामांच्या सेवेमध्ये आहे, ते माझ्या मातेने दुष्टपणाने हिरावून घेतले. मी आपल्या मनाने खूप विचार करून पाहिला की, श्रीरामांच्या सेवेखेरीज इतर कोणत्याही उपायाने माझे कल्याण होणार नाही.॥ १॥

सोक समाजु राजु केहि लेखें।
लखन राम सिय बिनु पद देखें॥
बादि बसन बिनुभूषन भारू।
बादि बिरति बिनु ब्रह्मबिचारू॥

ज्याप्रमाणे वस्त्रांविना दागिन्यांचे ओझे व्यर्थ आहे. वैराग्याविना ब्रह्मविचार व्यर्थ आहे. त्याप्रमाणे हे शोकाचा समूह असलेले राज्य श्रीरामचंद्र आणि सीता यांच्या चरणांच्या दर्शनाविना व्यर्थ होय.॥ २॥

सरुज सरीर बादिबहु भोगा।
बिनु हरिभगति जायँ जप जोगा॥
जायँ जीव बिनु देह सुहाई।
बादि मोर सबु बिनु रघुराई॥

रोगट शरीराला नाना प्रकारचे भोग व्यर्थ आहेत. श्रीहरीच्या भक्तीविना जप व योग व्यर्थ आहे. जीवाविना सुंदर देह व्यर्थ आहे. तसेच श्रीरघुनाथांच्या विना माझे सर्व जीवन व्यर्थ आहे.॥ ३॥

जाउँ राम पहिं आयसु देहू।
एकहिं आँक मोर हित एहू॥
मोहि नृप करि भल आपन चहहू।
सोउ सनेह जड़ता बस कहहू॥

श्रीरामांच्याजवळ जाण्याची मला आज्ञा द्या. निश्चितपणे माझे हित यातच आहे, आणि मला राजा बनवून आपले कल्याण होईल, असे तुम्हांला जे वाटते, तेसुद्धा तुम्ही प्रेमाच्या मोहामुळेच म्हणत आहात.॥ ४॥

कैकेई सुअ कुटिलमति राम बिमुख गतलाज।
तुम्ह चाहत सुखु मोहबस मोहि से अधम कें राज॥ १७८॥

कैकेयीचा मुलगा, कुटिल बुद्धीचा, श्रीराम-विन्मुख झालेला आणि निर्लज्ज अशा माझ्यासारख्या अधम व्यक्तीच्या राज्यापासून तुम्ही सुख मिळण्याची इच्छा करता, तीही मोहामुळेच.॥ १७८॥

कहउँ साँचु सब सुनि पतिआहू।
चाहिअ धरमसील नरनाहू॥
मोहिराजु हठि देइहहु जबहीं।
रसा रसातल जाइहि तबहीं॥

तुम्ही सर्वजण हे ऐकून विश्वास ठेवा की, मी सत्य सांगत आहे. धर्मशील असलेल्यानेच राजा व्हायला हवे. तुम्ही हट्टाने मला राज्य द्याल, तर त्या क्षणी ही पृथ्वी पाताळात दबली जाईल.॥ १॥

मोहि समान को पापनिवासू।
जेहि लगि सीय राम बनबासू॥
रायँराम कहुँ काननु दीन्हा।
बिछुरत गमनु अमरपुर कीन्हा॥

ज्याच्यामुळे सीता व श्रीराम यांना वनवास भोगावा लागला, तो माझ्यासारखा पापांचे घर कोण असेल? राजांनी रामांना वन दिले आणि त्यांच्यापासून ताटातूट होताच स्वतः स्वर्गाला गेले.॥ २॥

मैं सठु सब अनरथकर हेतू।
बैठ बात सब सुनउँ सचेतू॥
बिनु रघुबीर बिलोकि अबासू।
रहे प्रान सहि जग उपहासू॥

आणि सर्व अनर्थांचे कारण असलेला मी दुष्ट मात्र शुद्धीवर असून या गोष्टी ऐकत आहे. श्रीरघुनाथांच्याविना हा प्रासाद पाहूनही आणि जगाचा उपहास सहन करीतही माझे हे प्राण अजून उरले आहेत.॥ ३॥

राम पुनीत बिषय रस रूखे।
लोलुप भूमि भोग के भूखे॥
कहँ लगि कहौं हृदय कठिनाई।
निदरि कुलिसु जेहिं लही बड़ाई॥

याचे हेच कारण असावे की, हे प्राण श्रीरामरूपी पवित्र प्रेमरसामध्ये आसक्त झालेले नाहीत. हे हावरट प्राण राज्य व भोगांचे भुकेले आहेत. माझे हृदय किती कठोर आहे, हे मी किती सांगू? त्याने वज्रालाही कठोरपणात लाजवून मोठेपणा मिळविला आहे.॥ ४॥

कारन तें कारजु कठिन होइ दोसु नहिं मोर।
कुलिस अस्थि तें उपल तें लोह कराल कठोर॥ १७९॥

कारणापेक्षा कार्य हे कठीण असते, यात माझा दोष नाही. हाडापेक्षा (त्यापासून बनलेले) वज्र व दगडापेक्षा लोखंड हे भयानक व कठोर असते.॥ १७९॥

कैकेई भव तनु अनुरागे।
पावँर प्रान अघाइ अभागे॥
जौंप्रिय बिरहँ प्रानप्रिय लागे।
देखब सुनब बहुत अब आगे॥

कैकेयीपासून उत्पन्न झालेल्या देहाविषयी प्रेम बाळगणारे माझे हे पामर प्राण पूर्णपणे दुर्दैवी आहेत. प्रिय श्रीरामांच्या वियोगामध्येही ज्याअर्थी मला माझे प्राण प्रिय वाटत आहेत, त्याअर्थी यापुढेही मला आणखी बरेच काही पहात व ऐकत रहावे लागेल.॥ १॥

लखन रामसिय कहुँ बनु दीन्हा।
पठइ अमरपुर पति हित कीन्हा॥
लीन्ह बिधवपन अपजसु आपू।
दीन्हेउ प्रजहि सोकु संतापू॥

लक्ष्मण, श्रीराम व सीता यांना तर वन दिले, पतीला स्वर्गाला पाठवून त्याचे कल्याण केले, स्वतः वैधव्य आणि अपकीर्ती पत्करली, प्रजेला शोक आणि त्रास दिला.॥ २॥

मोहि दीन्ह सुखु सुजसु सुराजू।
कीन्ह कैकईं सब कर काजू॥
एहि तें मोर काह अब नीका।
तेहि पर देन कहहु तुम्ह टीका॥

आणि मला सुख, सुंदर कीर्ती आणि उत्तम राज्य दिले. कैकेयीने सर्वांचे काम पूर्ण केले. यापेक्षा चांगले आता माझ्यासाठी आणखी काय असणार? त्यावरही तुम्ही सर्व लोक मला राजतिलक करायचा असे म्हणता!॥ ३॥

कैकइ जठर जनमिजग माहीं।
यह मोहि कहँ कछु अनुचित नाहीं॥
मोरि बात सब बिधिहिं बनाई।
प्रजा पाँच कत करहु सहाई॥

या जगात कैकेयीच्या पोटी जन्म घेतल्यामुळे मला आता काहीही अनुचित नाही. माझे सर्व कार्य विधात्याने पूर्ण करून टाकले आहे. मग प्रजा व तुम्ही पंच लोक मला मदत का करीत आहात?॥ ४॥

ग्रह ग्रहीत पुनि बात बस तेहि पुनि बीछी मार।
तेहि पिआइअ बारुनी कहहु काह उपचार॥ १८०॥

ज्याला पिशाचाने झपाटले आहे, त्यात जो वायुरोगाने पछाडला आहे, त्यातच ज्याला विंचवाने दंश केला, आणि वरून जर मद्य पाजले, तर हा कसला उपाय म्हणायचा?॥ १८०॥

कैकइ सुअन जोगुजग जोई।
चतुर बिरंचि दीन्ह मोहि सोई॥
दसरथ तनय रामलघु भाई।
दीन्हि मोहि बिधि बादि बड़ाई॥

कैकेयीचा मुलगा म्हणून जगात जे काही योग्य होते, तेच चतुर विधात्याने मला दिले. परंतु ‘दशरथांचा पुत्र’ व ‘श्रीरामांचा लहान भाऊ’ होण्याचा मोठेपणा विधात्याने मला विनाकारण दिला.॥ १॥

तुम्ह सब कहहु कढ़ावन टीका।
राय रजायसु सब कहँ नीका॥
उतरु देउँ केहि बिधि केहि केही।
कहहु सुखेन जथा रुचि जेही॥

तुम्ही सर्वजण मला राजतिलक लावण्यास सांगत आहात. राजांची आज्ञा सर्वांनाच चांगली वाटते. मी कुणाकुणाला व कशाकशाप्रकारे उत्तर देऊ? ज्याला जे आवडते, तेच तुम्ही खुशाल सांगा.॥ २॥

मोहि कुमातु समेत बिहाई।
कहहु कहिहि के कीन्ह भलाई॥
मो बिनु को सचराचर माहीं।
जेहि सिय रामु प्रानप्रिय नाहीं॥

माझी दुष्ट आई कैकेयी व मी यांना सोडून आणखी कोण असे म्हणेल की, हे काम मी चांगले केले आहे? ज्याला श्रीराम हे प्राणांसमान प्रिय नाहीत, असा या चराचर जगात माझ्याशिवाय आणखी कोण आहे?॥ ३॥

परम हानि सब कहँ बड़ लाहू।
अदिनु मोर नहिं दूषन काहू॥
संसय सील प्रेम बस अहहू।
सबुइ उचित सब जो कछु कहहू॥

ज्यामध्ये अत्यंत हानी आहे, त्यातच सर्वांना मोठा लाभ दिसत आहे. दिवस वाईट आहेत, यात दुसऱ्या कोणाचा दोष नाही. तुम्ही सर्व जे काही म्हणत आहात, ते सर्व योग्यच आहे. कारण तुम्ही संशय, शील व प्रेमाला वश झालेले आहात.॥ ४॥

राम मातु सुठि सरलचित मो पर प्रेमु बिसेषि।
कहइ सुभाय सनेह बस मोरि दीनता देखि॥ १८१॥

कौसल्या माता फारच सरळ मनाची आहे आणि माझ्यावर तिचे खास प्रेम आहे. म्हणून माझी दैन्यावस्था पाहून ती स्वाभाविक प्रेमापोटीच असे म्हणत आहे.॥ १८१॥

गुर बिबेक सागर जगु जाना।
जिन्हहि बिस्व कर बदर समाना॥
मो कहँ तिलक साज सज सोऊ।
भएँ बिधि बिमुख बिमुख सबु कोऊ॥

गुरुजी ज्ञानाचे समुद्र आहेत. सर्व जग जाणते की, विश्व हे त्यांच्या तळहातावर ठेवलेल्या बोराप्रमाणे प्रत्यक्ष आहे. तेसुद्धा माझ्यासाठी राजतिलकाचा थाट मांडत आहेत. दैव प्रतिकूूल झाल्यावर सर्वजण प्रतिकूूल होतात, हेच खरे.॥ १॥

परिहरि रामुसीयजग माहीं।
कोउ न कहिहि मोर मत नाहीं॥
सो मैं सुनब सहब सुखु मानी।
अंतहुँ कीच तहाँ जहँ पानी॥

या अनर्थामध्ये माझी संमती नव्हती, असे श्रीराम व सीता यांना सोडून या जगात कोणीही म्हणणार नाही. मी अगदी सुखाने ते ऐकेन व सहन करीन. कारण जेथे पाणी असते, तेथे शेवटी चिखल हा असतोच.॥ २॥

डरु न मोहि जग कहिहि कि पोचू।
परलोकहु कर नाहिन सोचू॥
एकइ उर बस दुसह दवारी।
मोहि लगि भे सिय रामु दुखारी॥

जग वाईट म्हणेल, याची मला भीती नाही किंवा परलोकाची मला काळजी नाही. माझ्यामुळे श्रीसीताराम दुःखी झाले, हाच एक दुःसह दावानल माझ्या हृदयात भडकलेला आहे.॥ ३॥

जीवनलाहुलखनभल पावा।
सबु तजि राम चरन मनु लावा॥
मोर जनम रघुबर बन लागी।
झूठ काह पछिताउँ अभागी॥

ज्याने सर्व काही सोडून श्रीरामांच्या चरणी मन मग्न केले, त्या लक्ष्मणाने जीवनाचा उत्तम लाभ मिळविला. श्रीरामांना वनवास मिळावा, यासाठीच माझा जन्म झाला होता. दुर्दैवी असा मी खोटा खोटा कशासाठी पश्चात्ताप करावा?॥ ४॥

आपनि दारुन दीनता कहउँ सबहि सिरु नाइ।
देखें बिनु रघुनाथ पद जिय कै जरनि न जाइ॥ १८२॥

मी मस्तक नम्र करून सर्वांना आपले दारुण दैन्य सांगत आहे. श्रीरामांच्या चरणांचे दर्शन घडल्याशिवाय माझ्या मनाची तगमग जाणार नाही.॥ १८२॥

आन उपाउ मोहिनहिं सूझा।
को जिय कै रघुबर बिनु बूझा॥
एकहिं आँक इहइमन माहीं।
प्रातकाल चलिहउँ प्रभु पाहीं॥

दुसरा कोणताही उपाय मला सुचत नाही. श्रीरामांच्याविना माझ्या मनातील गोष्ट कोण जाणू शकेल? माझ्या मनात एकच निश्चय आहे की, उद्या सकाळी मी प्रभू रामांच्याकडे जाण्यासाठी निघेन.॥ १॥

जद्यपि मैं अनभल अपराधी।
भै मोहि कारन सकल उपाधी॥
तदपि सरन सनमुख मोहि देखी।
छमि सब करिहहिं कृपा बिसेषी॥

जरी मी वाईट आहे आणि अपराधी आहे आणि माझ्यामुळेच हा सर्व उपद्रव घडला आहे, तरी श्रीरामांना शरण गेल्यावर ते माझे सर्व अपराध क्षमा करून माझ्यावर विशेष कृपा करतील.॥ २॥

सीलसकुच सुठिसरल सुभाऊ।
कृपा सनेह सदन रघुराऊ॥
अरिहुक अनभलकीन्ह न रामा।
मैं सिसु सेवक जद्यपि बामा॥

श्रीरघुनाथ हे सद्वर्तनी, संकोची, अत्यंत सरळ स्वभावाचे आणि कृपा व स्नेहाचे घर आहेत. श्रीरामांनी कधी शत्रूचेही अनिष्ट केलेले नाही. मग मी जरी कुटिल असलो, तरी त्यांचा बालक व दासच आहे.॥ ३॥

तुम्ह पै पाँचमोरभल मानी।
आयसु आसिष देहु सुबानी॥
जेहिं सुनि बिनय मोहि जनु जानी।
आवहिं बहुरि रामु रजधानी॥

माझी विनंती मान्य करून व मला आपला दास मानून श्रीरामचंद्र राजधानीला परत येतील. यामध्येच माझे कल्याण आहे, असे समजून तुम्ही सर्व पंच लोकांनी मला सरळ मनाने आज्ञा व आशीर्वाद द्यावा.॥ ४॥

जद्यपि जनमु कुमातु तें मैं सठु सदा सदोस।
आपन जानि न त्यागिहहिं मोहि रघुबीर भरोस॥ १८३॥

जरी माझा जन्म कुमातेपासून झालेला आहे आणि मी दुष्ट व सदा दोषीसुद्धा आहे, तरी श्रीराम मला आपला मानून माझा त्याग करणार नाहीत, असा मला विश्वास आहे.’॥ १८३॥

भरत बचनसब कहँ प्रिय लागे।
राम सनेह सुधाँ जनु पागे॥
लोग बियोग बिषम बिष दागे।
मंत्र सबीज सुनत जनु जागे॥

भरताचे बोलणे सर्वांना आवडले. जणू ते श्रीरामांच्या प्रेमरूपी अमृतामध्ये ओथंबलेले होते. श्रीरामवियोगरूपी भीषण विषामुळे सर्व लोक पोळून निघाले होते, ते जणू भरतवचनरूप सबीज मंत्र ऐकताच सावध झाले.॥ १॥

मातुसचिवगुर पुरनर नारी।
सकल सनेहँ बिकल भए भारी॥
भरतहि कहहिं सराहि सराही।
राम प्रेम मूरति तनु आही॥

माता, मंत्री, गुरू, नगरातील स्त्री-पुरुष सर्वजण श्रीरामांवरील स्नेहामुळे फारच व्याकूळ झाले. सर्वजण भरताची प्रशंसा करीत म्हणाले की, ‘तुमचा देह म्हणजे श्रीरामप्रेमाची प्रत्यक्ष मूर्तीच होय.॥ २॥

तात भरत अस काहेन कहहू।
प्रान समान राम प्रिय अहहू॥
जो पावँरु अपनी जड़ताईं।
तुम्हहि सुगाइ मातु कुटिलाईं॥

हे कुमार भरत, तुम्ही असे का म्हणत नाही? श्रीरामांना तुम्ही प्राण-प्रिय आहात. जो नीच माणूस स्वतःच्या मूर्खपणाने माता कैकेयीच्या दुष्टपणामुळे तुमच्यावर संशय घेईल,॥ ३॥

सोसठु कोटिक पुरुष समेता।
बसिहि कलप सत नरक निकेता॥
अहि अघ अवगुन नहिं मनि गहई।
हरइ गरल दुख दारिद दहई॥

तो दुष्ट आपल्या कोटॺवधी पूर्वजांसह शंभर कल्पांपर्यंत नरकात पडेल. सापाचे विष व अवगुण हे मण्याला लागत नाहीत; उलट तो मणी विषाचे हरण करतो आणि दुःख व दारिद्रॺ नष्ट करतो.॥ ४॥

अवसि चलिअ बन रामु जहँ भरत मंत्रु भल कीन्ह।
सोक सिंधु बूड़त सबहि तुम्ह अवलंबनु दीन्ह॥ १८४॥

हे भरता, जेथे श्रीराम आहेत, त्या वनात अवश्य जाऊ या. तुम्ही फार चांगला विचार मांडला. शोक-समुद्रात बुडणाऱ्या सर्व लोकांना तुम्ही मोठा आधार दिला.’॥ १८४॥

भासब कें मन मोदु न थोरा।
जनु घन धुनि सुनि चातक मोरा॥
चलत प्रात लखिनिरनउ नीके।
भरतु प्रानप्रिय भे सबही के॥

सर्वांच्या मनाला खूप आनंद झाला. जणू मेघांची गर्जना ऐकून चातक व मोर आनंदून गेले. दुसऱ्या दिवशी सकाळी निघण्याचा चांगला निर्णय जाणून सर्वांना भरत प्राणप्रिय बनला.॥ १॥

मुनिहि बंदि भरतहि सिरु नाई।
चले सकल घर बिदा कराई॥
धन्य भरत जीवनुजग माहीं।
सीलु सनेहु सराहत जाहीं॥

मुनी वसिष्ठांना वंदन करून व भरतापुढे मस्तक नमवून सर्व लोक निरोप घेऊन आपापल्या घरी निघाले. ‘जगामध्ये भरताचे जीवन धन्य होय.’ असे म्हणत व त्याच्या स्वभावाची व स्नेहाची वाखाणणी करीत ते जात होते.॥ २॥

कहहिं परसपरभा बड़ काजू।
सकल चलै कर साजहिं साजू॥
जेहि राखहिं रहुघर रखवारी।
सो जानइ जनु गरदनि मारी॥

‘मोठे काम झाले’, असे ते एकमेकांना म्हणत होते. सर्वजण जाण्याची तयारी करू लागले. तू घरच्या रखवालीसाठी राहा, असे जर कुणाला म्हटले, तर त्याला वाटे की, जणू आपला गळाच कापला गेला.॥ ३॥

कोउ कह रहनकहिअनहिं काहू।
को न चहइ जग जीवन लाहू॥

काहीजण म्हणत होते की, घरात रहायला कुणालाही सांगू नका. जगात जीवनाचा लाभ कुणाला नको असतो?॥ ४॥