३१ भरत-कौसल्या-संवाद

मलिन बसन बिबरन बिकल कृस सरीर दुख भार।
कनक कलप बर बेलि बन मानहुँ हनी तुसार॥ १६३॥

कौसल्येने मळकट कपडे घातले होते, चेहरा उतरला होता, ती व्याकूळ झालेली होती आणि दुःखाच्या भाराने तिचे शरीर सुकून गेले होते. जणू सोन्याच्या सुंदर कल्पलतेला वनात हिमपाताने करपून टाकले असावे, अशी ती दिसत होती.॥ १६३॥

भरतहि देखि मातु उठि धाई।
मुरुछित अवनि परी झइँ आई॥
देखत भरतु बिकल भए भारी।
परे चरन तन दसा बिसारी॥

भरताला पाहाताच माता कौसल्या उठून धावली. परंतु मूर्च्छा येऊन जमिनीवर पडली. हे पहाताच भरत फार व्याकूळ झाला आणि देहभान विसरून त्याने तिच्या चरणी लोळण घेतली.॥ १॥

मातु तात कहँ देहि देखाई।
कहँ सिय रामु लखनु दोउ भाई॥
कैकइ कत जनमीजग माझा।
जौं जनमि त भइ काहे न बाँझा॥

तो म्हणाला, ‘आई, बाबा कुठे आहेत? मला दाखव. सीता व माझे दोघे बंधू श्रीराम व लक्ष्मण कुठे आहेत? कैकेयीने जगात जन्म कशाला घेतला आणि जन्मली तर ती वांझ का नाही झाली?॥ २॥

कुल कलंकु जेहिं जनमेउ मोही।
अपजस भाजन प्रियजन द्रोही॥
कोतिभुवनमोहिसरिस अभागी।
गति असि तोरि मातु जेहि लागी॥

तिने कुलाचा कलंक, अपकीर्तीचा पेटारा आणि प्रियजनांचा द्रोही बनलेल्या माझ्यासारख्या पुत्राला जन्म का दिला? त्रैलोक्यात माझ्यासारखा दुर्दैवी कोण आहे? हे माते, तिच्यामुळे तुझी ही दशा झाली.॥ ३॥

पितु सुरपुर बनरघुबर केतू।
मैं केवल सब अनरथ हेतू॥
धिगमोहिभयउँबेनु बन आगी।
दुसह दाह दुख दूषन भागी॥

वडील स्वर्गात आणि श्रीराम वनात गेले. केतूसारखा मीच या सर्व अनर्थांचे कारण आहे. माझा धिक्कार असो. मी वेळूच्या वनात आगीसारखा उत्पन्न झालो आणि भीषण दाह, दुःख व दोषांचा भागीदार ठरलो.’॥ ४॥

मातु भरत के बचन मृदु सुनि पुनि उठी सँभारि।
लिए उठाइ लगाइ उर लोचन मोचति बारि॥ १६४॥

भरताचे ते दीनवाणे बोलणे ऐकून माता कौसल्या सावरून उठली. तिने भरताला उठवून छातीशी धरले आणि ती नेत्रांतून अश्रू ढाळू लागली.॥ १६४॥

सरल सुभाय मायँ हियँ लाए।
अति हित मनहुँ राम फिरि आए॥
भेंटेउ बहुरि लखन लघु भाई।
सोकु सनेहु न हृदयँ समाई॥

सरळ स्वभावी कौसल्या मातेने मोठॺा प्रेमाने भरताला उराशी धरले, जणू श्रीरामच परत आले होते. नंतर लक्ष्मणाचा छोटा भाऊ शत्रुघ्न याला तिने छातीशी धरले. तिच्या हृदयात शोक व प्रेम मावत नव्हते.॥ १॥

देखि सुभाउ कहत सबु कोई।
राम मातु अस काहे न होई॥
माताँ भरतु गोद बैठारे।
आँसु पोंछि मृदु बचन उचारे॥

कौसल्येचा स्वभाव पाहून सर्वजण म्हणत होते की, ‘श्रीरामाच्या मातेचा स्वभाव असा का बरे असणार नाही?’ कौसल्येने भरताला मांडीवर बसविले आणि अश्रू पुसून ती मृदुपणाने म्हणाली,॥ २॥

अजहुँबच्छबलि धीरज धरहू।
कुसमउ समुझि सोक परिहरहू॥
जनि मानहु हियँहानि गलानी।
काल करम गति अघटित जानी॥

‘हे वत्सा, मी तुझ्यावरून जीव ओवाळून टाकते. तू अजुनी धीर धर. वाईट काळ लक्षात घेऊन शोक सोडून दे. काळ व कर्म यांची गती अटळ असते, असे मानून मनात दुःख व ग्लानी येऊ देऊ नकोस.॥ ३॥

काहुहि दोसु देहु जनि ताता।
भा मोहि सब बिधि बाम बिधाता॥
जो एतेहुँदुखमोहि जिआवा।
अजहुँ को जानइ का तेहि भावा॥

बाळा! कुणाला दोष देऊ नकोस. विधाता सर्व प्रकारे मला प्रतिकूल झाला आहे, इतके दुःख देऊनही त्याने मला जिवंत ठेवले आहे. कुणास ठाऊक, त्याला काय आवडत आहे?॥ ४॥

पितु आयस भूषन बसन तात तजे रघुबीर।
बिसमउ हरषु न हृदयँ कछु पहिरे बलकल चीर॥ १६५॥

हे तात, पित्याच्या आज्ञेने श्रीरघुवीराने वस्त्र व आभूषणे काढून टाकली आणि वल्कले धारण केली. त्याच्या मनात जरासुद्धा विषाद किंवा हर्ष नव्हता.॥ १६५॥

मुख प्रसन्न मन रंग न रोषू।
सब कर सब बिधि करि परितोषू॥
चलेबिपिनसुनिसियसँग लागी।
रहइ न राम चरन अनुरागी॥

त्याचे मुख प्रसन्न होते. मनात आसक्ती नव्हती की द्वेष नव्हता. सर्वांचे सर्व प्रकारे समाधान करून तो वनात गेला. हे ऐकून सीतासुद्धा त्याच्याबरोबर गेली. श्रीरामांच्या चरणांवर प्रेम असल्याने तीसुद्धा काही सांगितले तरी राहिली नाही.॥ १॥

सुनतहिं लखनु चलेउठि साथा।
रहहिं न जतन किए रघुनाथा॥
तब रघुपति सबहीसिरु नाई।
चले संग सिय अरु लघु भाई॥

ते ऐकून लक्ष्मणसुद्धा त्याच्याबरोबर निघाला. श्रीरामांनी थांबविण्याचा खूप प्रयत्न केला, पण तो थांबला नाही. मग श्रीरघुनाथ मस्तक नमवून सीता व लक्ष्मण यांचेसह निघून गेले.॥ २॥

रामु लखनु सिय बनहि सिधाए।
गइउँ न संग न प्रान पठाए॥
यहु सबु भाइन्हआँखिन्ह आगें।
तउ न तजा तनु जीव अभागें॥

श्रीराम, लक्ष्मण व सीता वनास गेले. मी बरोबर गेले नाही आणि मी आपले प्राणही त्यांच्यामागे पाठविले नाहीत. हे सर्व माझ्या या डोळ्यांसमोर घडले. तरीही माझ्या दुर्दैवी जिवाने शरीराचा त्याग केला नाही.॥ ३॥

मोहि न लाजनिज नेहु निहारी।
राम सरिस सुत मैं महतारी॥
जिऐ मरै भल भूपति जाना।
मोर हृदय सत कुलिस समाना॥

रामासारख्या पुत्राची मी आई, पण स्वतःच्या प्रेमाची मला लाजही वाटत नाही. जगणे व मरणे हे राजाला चांगले कळले. माझे हृदय शेकडो वज्रांसारखे कठोर आहे.’॥ ४॥

कौसल्या के बचन सुनि भरत सहित रनिवासु।
ब्याकुल बिलपत राजगृह मानहुँ सोक नेवासु॥ १६६॥

कौसल्येचे बोलणे ऐकून भरतासह सर्व अंतःपुर व्याकूळ होऊन विलाप करू लागले. राजमहाल जणू शोकाचे निवास-स्थान बनला.॥ १६६॥

बिलपहिंबिकलभरतदोउ भाई।
कौसल्याँ लिए हृदयँ लगाई॥
भाँति अनेक भरतु समुझाए।
कहि बिबेकमय बचन सुनाए॥

भरत, शत्रुघ्न हे दोघे भाऊ विव्हळ होऊन विलाप करू लागले. तेव्हा कौसल्येने त्यांना हृदयाशी धरले. अनेक प्रकारे तिने भरताला समजावले आणि पुष्कळशा विवेकपूर्ण गोष्टी त्याला सांगितल्या.॥ १॥

भरतहुँ मातु सकल समुझाईं।
कहि पुरान श्रुति कथा सुहाईं॥
छल बिहीनसुचिसरल सुबानी।
बोले भरत जोरि जुग पानी॥

भरताने सर्व मातेंची पुराण व वेदांचे दाखले देत समजूत घातली. दोन्ही हात जोडून भरत निष्कपटपणे, निर्मळपणे आणि साधेपणाने म्हणाला.॥ २॥

जे अघ मातु पिता सुत मारें।
गाइ गोठ महिसुर पुर जारें॥
जे अघतिय बालकबध कीन्हें।
मीत महीपति माहुर दीन्हें॥

‘माता-पिता व पुत्र यांना मारण्यामुळे जे पाप लागते, जे गोशाला आणि ब्राह्मणांचे नगर जाळण्याने लागते, जे पाप पत्नी व बालक यांची हत्या केल्याने लागते, आणि जे मित्र व राजाला विष दिल्याने लागते,॥ ३॥

जे पातक उपपातक अहहीं।
करम बचन मन भव कबि कहहीं॥
ते पातकमोहि होहुँ बिधाता।
जौं यहु होइ मोर मत माता॥

कर्म, वचन आणि मन यांच्याद्वारे जितकी लहान-मोठी पापे लागतात, असे कवींनी सांगितले आहे, हे विधात्या, जर या कृत्यामध्ये माझा हात असेल, तर हे माते! ही पापे मला लागोत.॥ ४॥

जे परिहरि हरि हर चरन भजहिं भूतगन घोर।
तेहि कइ गति मोहि देउ बिधि जौं जननी मत मोर॥ १६७॥

जे लोक श्रीहरी व श्रीशंकर यांना सोडून भयानक भूत-प्रेतांना भजतात, हे माते, जर यात माझी संमती असेल, तर विधात्याने त्या लोकांची गती मला द्यावी.॥ १६७॥

बेचहिं बेदु धरमु दुहि लेहीं।
पिसुन पराय पाप कहि देहीं॥
कपटी कुटिल कलह प्रिय क्रोधी।
बेद बिदूषक बिस्व बिरोधी॥

जे लोक वेद विकतात, धर्माचे स्वार्थापोटी शोषण करतात, जे लावालाव्या करणारे आहेत, दुसऱ्यांची पापे लोकांना सांगतात, जे कपटी, कुटिल, कलहप्रिय आणि रागीट आहेत आणि जे वेदांची निंदा करणारे व सर्व जगाचे शत्रू आहेत;॥ १॥

लोभी लंपट लोलुपचारा।
जे ताकहिं परधनु परदारा॥
पावौं मैं तिन्ह कैगति घोरा।
जौं जननी यहु संमत मोरा॥

जे लोभी, लंपट आणि लोलुपते ने वर्तन करणारे आहेत, जे दुसऱ्याचे धन व परस्त्रीवर डोळा ठेवतात, हे जननी, जर या कृत्यास माझी संमती असेल तर मला वरील सर्वांची भयानक गती मिळो.॥ २॥

जे नहिं साधुसंग अनुरागे।
परमारथ पथ बिमुख अभागे॥
जे न भजहिं हरि नर तनु पाई।
जिन्हहि न हरि हर सुजसु सोहाई॥

ज्यांना सत्संगतीविषयी प्रेम नाही, जे भाग्यहीन परमार्थ-मार्गापासून विन्मुख आहेत, जे मनुष्यदेह लाभला असतानाही श्रीहरीेचे भजन करीत नाहीत, ज्यांना भगवान विष्णू व शंकर यांचे गुणगान आवडत नाही,॥ ३॥

तजि श्रुतिपंथुबाम पथ चलहीं।
बंचक बिरचि बेष जगु छलहीं॥
तिन्ह कै गतिमोहि संकर देऊ।
जननी जौं यहु जानौं भेऊ॥

जे वेदमार्ग सोडून वाम-मार्गाने जातात, जे ठक आहेत, आणि साधूचे सोंग घेऊन जगाला फसवितात; हे माते, मला जर हे षडयंत्र माहीत असेल, तर श्रीशंकर भगवान मला वरील लोकांची गती देवोत.’॥ ४॥

मातु भरत के बचन सुनि साँचे सरल सुभायँ।
कहति राम प्रिय तात तुम्ह सदा बचन मन कायँ॥ १६८॥

माता कौसल्या भरताचे अत्यंत खरे व सरळ बोलणे ऐकून म्हणाली, ‘बाबा रे! तू मन, वचन व आचरणाने नेहमीच श्रीरामाचा आवडता आहेस.॥ १६८॥

राम प्रानहु तें प्रान तुम्हारे।
तुम्ह रघुपतिहि प्रानहु तें प्यारे॥
बिधु बिषचवैस्रवै हिमु आगी।
होइ बारिचर बारि बिरागी॥

श्रीराम तुला प्राणाहून प्रिय आहे, आणि तूसुद्धा रघुनाथाला प्राणाहून अधिक प्रिय आहेस. चंद्र विष ओकू लागला आणि हिम आगीचा वर्षाव करू लागले, जलचर जीव जलापासून विरक्त झाले,॥ १॥

भएँ ग्यानु बरु मिटैन मोहू।
तुम्ह रामहि प्रतिकूल न होहू॥
मत तुम्हार यहु जो जग कहहीं।
सो सपनेहुँ सुख सुगति न लहहीं॥

आणि ज्ञान प्राप्त झाल्यावरही मोह संपला नाही, तरीही तू श्रीरामचंद्राविरुद्ध कधीही जाणार नाहीस. जगामध्ये जे कोणी असे म्हणतील की, या गोष्टीमध्ये तुझी संमती आहे, त्यांना स्वप्नातही सुख व शुभ गती मिळणार नाही.’॥ २॥

अस कहि मातु भरतु हियँ लाए।
थन पय स्रवहिं नयन जल छाए॥
करत बिलाप बहुत एहि भाँती।
बैठेहिं बीति गई सब राती॥

असे म्हणून कौसल्येने भरताला हृदयाशी कवटाळले, तिच्या स्तनांतून दूध स्रवू लागले आणि नेत्रात प्रेमाश्रू दाटले. अशा प्रकारे पुष्कळ विलाप करीत बसल्या-बसल्या ती सारी रात्र सरली.॥३॥

बामदेउ बसिष्ठ तब आए।
सचिव महाजन सकल बोलाए॥
मुनि बहु भाँतिभरत उपदेसे।
कहि परमारथ बचन सुदेसे॥

मग वामदेव व वसिष्ठ आले. त्यांनी सर्व मंत्री व प्रतिष्ठित लोकांना बोलावून घेतले. नंतर मुनी वसिष्ठांनी प्रसंगानुरूप पारमार्थिक सुंदर गोष्टी सांगून पुष्कळ प्रकारे भरताला उपदेश केला.॥ ४॥