२४ श्रीराम-वाल्मीकि-संवाद

देखत बन सर सैल सुहाए।
बालमीकि आश्रम प्रभु आए॥
राम दीख मुनिबासु सुहावन।
सुंदर गिरि काननु जलु पावन॥

सुंदर वने, तलाव आणि पर्वत पहात-पहात प्रभू श्रीराम वाल्मीकींच्या आश्रमात आले. श्रीरामांनी पाहिले की, मुनींचा आश्रम फार चांगला आहे. येथे सुंदर पर्वत, वने व पवित्र पाणी आहे.॥ ३॥

सरनि सरोज बिटपबन फूले।
गुंजत मंजु मधुप रस भूले॥
खग मृगबिपुल कोलाहल करहीं।
बिरहित बैर मुदित मन चरहीं॥

सरोवरामध्ये कमळे व वनामध्ये फुले उमललेली आहेत. मकरंद-रसामुळे धुंद झालेले भ्रमर गुंजारव करीत आहेत. पुष्कळसे पक्षी व पशू कोलाहल करीत आहेत आणि आपले वैर सोडून प्रसन्न मनाने वावरत आहेत.॥ ४॥

सुचि सुंदर आश्रमु निरखि हरषे राजिवनेन।
सुनि रघुबर आगमनु मुनि आगें आयउ लेन॥ १२४॥

तो पवित्र व सुंदर आश्रम पाहून कमलनयन श्रीरामचंद्रांना हर्ष झाला. रघुश्रेष्ठ श्रीरामांचे आगमन झाल्याचे ऐकून वाल्मीकी मुनी त्यांना घेण्यासाठी सामोरे आले.॥ १२४॥

मुनि कहुँ राम दंडवत कीन्हा।
आसिरबादु बिप्रबर दीन्हा॥
देखि राम छबि नयन जुड़ाने।
करि सनमानु आश्रमहिं आने॥

श्रीरामांनी मुनींना दंडवत प्रणाम केला. विप्रश्रेष्ठ मुनींनी त्यांना आशीर्वाद दिला. श्रीरामांचे लावण्य पाहून मुनींच्या नेत्रांना समाधान वाटले. मोठॺा सन्मानाने ते त्यांना घेऊन आश्रमात आले.॥ १॥

मुनिबर अतिथिप्रानप्रिय पाए।
कंद मूल फल मधुर मगाए॥
सियसौमित्रिरामफल खाए।
तब मुनि आश्रम दिए सुहाए॥

श्रेष्ठ मुनी वाल्मीकींनी प्राणप्रिय पाहुणे आल्यामुळे त्यांच्यासाठी मधुर कंद, मुळे आणि फळे मागविली. सीता, लक्ष्मण व रामचंद्रांनी फळे घेतली. मग मुनींनी त्यांना विश्रांतीसाठी सुंदर स्थान दाखविले.॥ २॥

बालमीकिमनआनँदु भारी।
मंगल मूरति नयन निहारी॥
तब कर कमलजोरि रघुराई।
बोले बचन श्रवन सुखदाई॥

मुनी श्रीरामांच्याजवळ बसले. त्यांची मंगलमूर्ती पाहून मुनी वाल्मीकींना मनातून फार मोठा आनंद होत होता. तेव्हा श्रीराम कमलसदृश हात जोडून कानांना सुखकारक मधुर शब्द बोलले—॥ ३॥

तुम्ह त्रिकालदरसी मुनिनाथा।
बिस्व बदर जिमि तुम्हरें हाथा॥
असकहिप्रभु सबकथा बखानी।
जेहि जेहि भाँति दीन्ह बनु रानी॥

‘हे मुनिनाथ, तुम्ही त्रिकालदर्शी आहात. तुमच्यासाठी संपूर्ण जग हे तळहातावर ठेवलेल्या बोरासारखे प्रत्यक्ष आहे.’ प्रभू रामचंद्रांनी नंतर कशाप्रकारे कैकेयीने वनवास दिला, ती कथा विस्ताराने सांगितली.॥ ४॥

तात बचन पुनि मातु हित भाइ भरत अस राउ।
मो कहुँ दरस तुम्हार प्रभु सबु मम पुन्य प्रभाउ॥ १२५॥

आणि म्हटले, ‘हे प्रभो, पित्याच्या आज्ञेचे पालन, मातेचे हित आणि भरतासारख्या प्रेमळ व धर्मात्म्या भावाने राजा होणे आणि तुमचे दर्शन घडणे या सर्व गोष्टी माझ्या पुण्याच्या प्रभावामुळे घडल्या आहेत.॥ १२५॥

देखि पाय मुनिराय तुम्हारे।
भए सुकृत सब सुफल हमारे॥
अब जहँ राउर आयसु होई।
मुनि उदबेगु न पावै कोई॥

हे मुनिराज, तुमच्या चरणांचे दर्शन झाल्याने आज आमचे सर्व पुण्य सफल झाले. आता आपण जेथे कोणत्याही मुनीला त्रास होणार नाही,॥ १॥

मुनितापस जिन्हतें दुखु लहहीं।
ते नरेस बिनु पावक दहहीं॥
मंगल मूल बिप्र परितोषू।
दहइ कोटि कुल भूसुर रोषू॥

कारण ज्यांच्यामुळे मुनी व तपस्वी यांना त्रास होतो, ते राजे अग्नीशिवाय आपल्याच दुष्ट कर्मामुळे जळून भस्म होतात. ब्राह्मणांचा संतोष हा सर्व मांगल्याचे मूळ आहे आणि ब्राह्मणांचा क्रोधकोटॺवधी कुलांना भस्म करून टाकतो,॥ २॥

असजियँजानिकहिअसोइ ठाऊँ।
सिय सौमित्रि सहित जहँ जाऊँ॥
तहँ रचि रुचिर परनतृन साला।
बासु करौं कछु काल कृपाला॥

असा विचार करून असे स्थान सांगा की, मी, लक्ष्मण व सीता यांचेसह तेथे राहू शकेन. तेथे सुंदर पाने व गवताची कुटी बनवून हे दयाळू! काही दिवस आम्ही तेथे राहू शकू.’॥ ३॥

सहज सरल सुनि रघुबर बानी।
साधु साधु बोले मुनि ग्यानी॥
कस न कहहु अस रघुकुलकेतू।
तुम्ह पालक संतत श्रुति सेतू॥

श्रीरामांची सहज सरळ वाणी ऐकून ज्ञानी मुनी वाल्मीकी म्हणाले, ‘धन्य, धन्य, हे रघुकुलाचे ध्वजस्वरूप, तुम्ही असे का बरे म्हणणार नाही? तुम्ही सदैव वेदांच्या मर्यादेचे पालन करता.॥ ४॥

श्रुति सेतु पालक राम तुम्ह जगदीस माया जानकी।
जो सृजति जगु पालति हरति रुख पाइ कृपानिधान की॥
जो सहससीसु अहीसु महिधरु लखनु सचराचर धनी।
सुर काज धरि नरराज तनु चले दलन खल निसिचर अनी॥

हे राम, तुम्ही वेदांच्या मर्यादेचे रक्षक असणारे जगदीश्वर आहात व तुमची स्वरूपभूत माया सीता आहे. जी कृपेचे भांडार असलेली सीतादेवी तुमचा कल पाहून जगाचे सृजन, पालन व संहार करते. जो हजार मस्तकांचा सर्पांचा स्वामी आणि शिरावर पृथ्वीला धारण करणारा आहे, तोच चराचराचा स्वामी शेष, हा लक्ष्मण आहे. देवांचे कार्य करण्यासाठी राजाचे शरीर धारण करून दुष्ट राक्षसांच्या सेनेचा नाश करण्यासाठी तुम्ही निघाला आहात.

राम सरूप तुम्हार बचन अगोचर बुद्धिपर।
अबिगत अकथ अपार नेति नेति नित निगम कह॥ १२६॥

हे राम, तुमचे स्वरूप वाणीला अगोचर, बुद्धीच्या पलीकडे, अव्यक्त, अकथनीय आणि अपार आहे. वेद नित्य ‘नेति नेति’ म्हणून त्याचे वर्णन करतात.॥ १२६॥

जगु पेखन तुम्ह देखनिहारे।
बिधि हरि संभु नचावनिहारे॥
तेउ न जानहिं मरमु तुम्हारा।
औरु तुम्हहि को जाननिहारा॥

हे राम, जगत हे दृश्य आहे आणि तुम्ही त्याचे द्रष्टे आहात. तुम्ही ब्रह्मदेव, विष्णू आणि शंकर यांनाही नाचविणारे आहात. ते सुद्धा तुमचे रहस्य जाणत नाहीत, तर दुसरा कोण तुम्हांला जाणणारा आहे?॥ १॥

सोइ जानइजेहिदेहु जनाई।
जानत तुम्हहि तुम्हइ होइ जाई॥
तुम्हरिहि कृपाँ तुम्हहि रघुनंदन।
जानहिं भगत भगत उर चंदन॥

तोच तुम्हांला जाणतो की, ज्याला तुम्ही जाणवून देता आणि जाणताच तो तुमचे स्वरूप बनून जातो. हे रघुनंदना, हे भक्तांचे हृदय शीतलकरणाऱ्या चंदना, तुमच्या कृपेमुळेच भक्त तुम्हांला जाणू शकतात.॥ २॥

चिदानंदमय देह तुम्हारी।
बिगत बिकार जान अधिकारी॥
नर तनु धरेहु संतसुर काजा।
कहहु करहु जस प्राकृत राजा॥

तुमचा देह चिदानंदमय आहे. तो प्रकृतिजन्य पंचमहाभूतांनी बनलेला व कर्मबंधनयुक्त त्रिदेहविशिष्ट मायिक नव्हे. शिवाय तो उत्पत्ति-नाश, वृद्धि-क्षय इत्यादी सर्व विकारांनी रहित आहे. हे रहस्य अधिकारी पुरुषच जाणतात. तुम्ही देव आणि संतांच्या कार्यासाठी दिव्य नर-शरीर धारण केले आहे आणि प्राकृत राजांप्रमाणे बोलत व वागत आहात.॥ ३॥

राम देखि सुनि चरित तुम्हारे।
जड़ मोहहिं बुध होहिं सुखारे॥
तुम्ह जो कहहु करहु सबु साँचा।
जस काछिअ तस चाहिअ नाचा॥

हे राम, तुमचे चरित्र पाहून व ऐकून मूर्ख लोकांना मोह पडतो व ज्ञानीजन सुखी होतात. तुम्ही जे बोलता व करता, ते सर्व सत्यच असते. कारण जसे सोंग घ्यावे, तसेच नाचायलाही हवे ना!॥ ४॥

पूँछेहु मोहि कि रहौं कहँ मैं पूँछत सकुचाउँ।
जहँ न होहु तहँ देहु कहि तुम्हहि देखावौं ठाउँ॥ १२७॥

तुम्ही मला विचारले की, ‘मी कुठे राहू?’ परंतु मला हे विचारताना संकोच वाटतो की, जिथे तुम्ही नाही आहात, ते स्थान तरी सांगा. मग मी तुम्हांला राहण्यासाठी स्थान दाखवितो.’॥ १२७॥

सुनि मुनि बचन प्रेमरस साने।
सकुचि राम मन महुँ मुसुकाने॥
बालमीकि हँसि कहहिं बहोरी।
बानी मधुर अमिअ रस बोरी॥

मुनींचे हे प्रेमरसाने भरलेले शब्द ऐकून श्रीरामांनी रहस्य उघड होईल, म्हणून संकोचाने स्मितहास्य केले. वाल्मीकी हसून अमृतरसाने ओथंबलेल्या मधुर वाणीने म्हणाले,॥ १॥

सुनहु राम अब कहउँ निकेता।
जहाँ बसहु सिय लखन समेता॥
जिन्ह के श्रवन समुद्र समाना।
कथा तुम्हारि सुभग सरि नाना॥

हे प्रभो! ऐका. आता मी सांगतो, तेथे तुम्ही सीता व लक्ष्मण यांच्यासह निवास करा. ज्यांचे समुद्राप्रमाणे कान तुमच्या सुंदर कथारूपी अनेक सुंदर नद्यांनी-॥ २॥

भरहिं निरंतर होहिं न पूरे।
तिन्ह के हिय तुम्ह कहुँ गृह रूरे॥
लोचन चातक जिन्हकरि राखे।
रहहिं दरस जलधर अभिलाषे॥

निरंतर भरत असतात, तरीही पूर्णपणे तृप्त होत नाहीत, ज्यांची हृदये ही सुंदर घरे आहेत आणि ज्यांनी आपले नेत्र चातक बनविले आहेत; जे तुमच्या दर्शनरूपी मेघासाठी सदा आसुसलेले असतात,॥ ३॥

निदरहिं सरित सिंधुसर भारी।
रूप बिंदु जल होहिं सुखारी॥
तिन्हकें हृदयसदन सुखदायक।
बसहु बंधु सिय सह रघुनायक॥

तसेच जे मोठमोठॺा नद्या, समुद्र, सरोवर यांना तुच्छ मानून तुमच्या सौंदर्यरूपी मेघाच्या एका थेंबाने सुखी होतात, हे रघुनाथ, त्या लोकांच्या हृदयरूपी सुखदायक भवनांमध्ये तुम्ही, लक्ष्मण व सीतेसह निवास करा.॥ ४॥

जसु तुम्हार मानस बिमल हंसिनि जीहा जासु।
मुकताहल गुन गन चुनइ राम बसहु हियँ तासु॥ १२८॥

तुमच्या कीर्तिरूपी निर्मल मानस सरोवरामध्ये ज्याची जीभ ही हंसी बनून तुमच्या गुणसमूहरूपी मोत्यांचे सेवन करते, हे राम, तुम्ही त्यांच्या हृदयात निवास करा.॥ १२८॥

प्रभु प्रसाद सुचि सुभग सुबासा।
सादर जासु लहइ नित नासा॥
तुम्हहि निबेदित भोजन करहीं।
प्रभु प्रसाद पट भूषन धरहीं॥

ज्यांची नासिका हे प्रभू! तुमच्या पवित्र व सुगंधित पुष्पादी सुंदर प्रसाद नित्य आदराने ग्रहण करते आणि जे तुम्हांला अर्पण करून भोजन करतात, तसेच तुमचा प्रसाद समजून वस्त्राभूषणे धारण करतात,॥ १॥

सीस नवहिं सुर गुरु द्विज देखी।
प्रीति सहित करि बिनय बिसेषी॥
कर नित करहिं राम पद पूजा।
राम भरोस हृदयँ नहिं दूजा॥

ज्यांचे मस्तक देव, गुरू आणि ब्राह्मण यांना पाहून नम्रतेने व प्रेमाने वाकते, ज्यांचे हात नित्य हे श्रीराम, तुमच्या चरणांची पूजा करतात आणि ज्यांच्या हृदयात हे श्रीराम, तुमचाच भरवसा आहे, दुसरा नाही.॥ २॥

चरन राम तीरथ चलि जाहीं।
राम बसहु तिन्ह के मन माहीं॥
मंत्रराजु नित जपहिं तुम्हारा।
पूजहिं तुम्हहि सहित परिवारा॥

तसेच ज्यांचे चरण श्रीराम, तुमच्या तीर्थांकडे ओढले जातात, हे राम, तुम्ही त्यांच्या मनामध्ये निवास करा. जे नित्य तुमचा मंत्रराज जपतात आणि परिवारासह तुमची पूजा करतात,॥ ३॥

तरपन होम करहिं बिधि नाना।
बिप्र जेवाँइ देहिं बहु दाना॥
तुम्हतें अधिक गुरहि जियँ जानी।
सकल भायँ सेवहिं सनमानी॥

जे अनेक प्रकारचे तर्पण व हवन करतात आणि ब्राह्मणांना भोजन घालून पुष्कळ दाने देतात, तसेच जे गुरूंना मनात तुमच्याहून अधिक मोठा मानून सर्वभावाने सन्मान करून त्यांची सेवा करतात,॥ ४॥

सबु करि मागहिं एक फलु राम चरन रति होउ।
तिन्ह कें मन मंदिर बसहु सिय रघुनंदन दोउ॥ १२९॥

आणि ही सर्व कर्मे करून या सर्वांचे फल म्हणून हेच मागतात की, श्रीरामांच्या चरणी आमचे प्रेम राहो. त्या लोकांच्या मन-मंदिरात सीता व रघुकुलाला आनंदित करणारे तुम्ही दोघे निवास करा.॥ १२९॥

काम कोह मद मान न मोहा।
लोभ न छोभ न राग न द्रोहा॥
जिन्हकें कपट दंभ नहिं माया।
तिन्ह कें हृदय बसहु रघुराया॥

ज्यांना काम, क्रोध, मद, अभिमान आणि मोह नाही, लोभ नाही, क्षोभ नाही, प्रीति-द्वेष नाही आणि कपट, दंभ व मायाही नाही, हे रघुराज, तुम्ही त्यांच्या हृदयात निवास करा.॥ १॥

सब के प्रिय सबके हितकारी।
दुख सुख सरिस प्रसंसा गारी॥
कहहिं सत्यप्रियबचन बिचारी।
जागत सोवत सरन तुम्हारी॥

जे सर्वांचे प्रिय आहेत आणि सर्वांचे हित करणारे आहेत, ज्यांना दुःख, सुख व प्रशंसा आणि निंदा हे सर्व समान वाटते, जे विचारपूर्वक सत्य व प्रिय बोलतात आणि जे जागेपणी व झोपेत तुम्हांलाच शरण आलेले असतात,॥ २॥

तुम्हहि छाड़ि गतिदूसरि नाहीं।
राम बसहु तिन्ह के मन माहीं॥
जननी सम जानहिं परनारी।
धनु पराव बिष तें बिष भारी॥

तुम्हांला सोडून ज्यांना दुसरा कोणताही आश्रय नाही, हे रामा, तुम्ही त्यांच्या हृदयात निवास करा. जे परस्त्रीला मातेसमान मानतात आणि परक्याचे धन ज्यांना विषापेक्षाही भयंकर विष वाटते,॥ ३॥

जे हरषहिं पर संपति देखी।
दुखित होहिं पर बिपति बिसेषी॥
जिन्हहि राम तुम्ह प्रानपिआरे।
तिन्ह के मन सुभ सदन तुम्हारे॥

ज्यांना दुसऱ्याची संपत्ती पाहून आनंद वाटतो आणि दुसऱ्याची विपत्ती पाहून ज्यांना विशेष करून दुःख होते आणि हे राम, ज्यांना तुम्ही प्राणांसमान प्रिय आहात, त्यांचे मन तुम्हांला राहाण्याजोगे पवित्र भवन आहे.॥ ४॥

स्वामि सखा पितु मातु गुर जिन्ह के सब तुम्ह तात।
मन मंदिर तिन्ह कें बसहु सीय सहित दोउ भ्रात॥ १३०॥

हे तात, ज्यांचे स्वामी, सखा, पिता, माता आणि गुरू सर्व काही तुम्हीच आहात, त्यांच्या मनरूपी मंदिरात सीतेसह तुम्ही दोघे बंधू निवास करा.॥ १३०॥

अवगुन तजि सबके गुन गहहीं।
बिप्र धेनु हित संकट सहहीं॥
नीति निपुन जन्हकइ जग लीका।
घर तुम्हार तिन्ह कर मनु नीका॥

जे लोक अवगुण सोडून सर्वांचे गुण ग्रहण करतात, ब्राह्मण आणि गाय यांच्यासाठी संकटे सोसतात, नीतिनैपुण्याबद्दल जे जगात प्रमाण मानले जातात, त्यांचे सुंदर मन तुमचे घर होय.॥ १॥

गुनतुम्हार समुझइ निज दोसा।
जेहि सब भाँति तुम्हार भरोसा॥
राम भगत प्रिय लागहिं जेही।
तेहि उर बसहु सहित बैदेही॥

जो गुण हे तुमचे आणि अवगुण हे आपले, असे समजतो, ज्याला सर्व प्रकारे तुमचाच आधार वाटतो आणि रामभक्त ज्याला प्रिय आहेत, त्याच्या हृदयात तुम्ही सीतेसह निवास करा.॥ २॥

जाति पाँति धनुधरमु बड़ाई।
प्रिय परिवार सदन सुखदाई॥
सब तजि तुम्हहि रहइ उर लाई।
तेहि के हृदयँ रहहु रघुराई॥

जात-पात, धन, धर्म, मोठेपणा, आवडता परिवार आणि सुख देणारे घर हे सर्व सोडून जो तुम्हांलाच हृदयात धारण करतो, हे रघुनाथ, तुम्ही त्याच्या हृदयात राहा.॥ ३॥

सरगु नरकु अप बरगु समाना।
जहँ तहँ देख धरें धनु बाना॥
करम बचन मन राउर चेरा।
राम करहु तेहि कें उर डेरा॥

ज्याच्या दृष्टीने स्वर्ग, नरक व मोक्ष हे समान आहेत; कारण ज्याला जिकडे-तिकडे धनुष्यबाण धारण केलेले तुम्हीच दिसता आणि जो कर्म, वचन व मन यांच्याद्वारे सर्वस्वी तुमचा दास आहे, हे राम, तुम्ही त्याच्या हृदयात वास करा.॥ ४॥

जाहि न चाहिअ कबहुँ कछु तुम्ह सन सहज सनेहु।
बसहु निरंतर तासु मन सो राउर निज गेहु॥ १३१॥

ज्याला कधीही काहीही नको असते आणि ज्याला तुमच्याविषयी स्वाभाविक प्रेम आहे, तुम्ही त्याच्या मनात निरंतर वास करा. ते तुमचे स्वतःचे घर होय.’॥ १३१॥

एहि बिधि मुनिबर भवन देखाए।
बचन सप्रेम राम मन भाए॥
कह मुनि सुनहु भानु कुल नायक।
आश्रम कहउँ समय सुखदायक॥

अशा प्रकारे मुनिश्रेष्ठ वाल्मीकींनी श्रीरामचंद्रांना घरे दाखविली. त्यांचे प्रेमपूर्ण शब्द ऐकून श्रीरामांच्या मनाला बरे वाटले. नंतर मुनी म्हणाले, ‘हे सूर्यकुलाचे स्वामी, ऐका. आता मी या प्रसंगी तुम्हांला सुखदायक ठरणारा आश्रम सांगतो.॥ १॥

चित्रकूट गिरि करहु निवासू।
तहँ तुम्हार सब भाँति सुपासू॥
सैलु सुहावन कानन चारू।
करि केहरि मृग बिहग बिहारू॥

तुम्ही चित्रकूट पर्वतावर निवास करा. तेथे सर्व प्रकारच्या सोयी आहेत आणि सुंदर पर्वत व वन आहे. तो पर्वत हत्ती, सिंह, हरीण व पक्ष्यांचे विहार-स्थल आहे.॥ २॥

नदी पुनीत पुरान बखानी।
अत्रिप्रिया निज तप बल आनी॥
सुरसरि धार नाउँ मंदाकिनि।
जो सब पातक पोतक डाकिनि॥

जिची पुराणांमध्ये प्रशंसा केली आहे, ती पवित्र नदी तेथे आहे. अत्री ऋषींची पत्नी अनसूया हिने आपल्या तपोबलाने तिला आणले आहे. ती गंगेचीच धार असून तिला मंदाकिनी असे नाव आहे. ती सर्व पापरूपी बालकांना खाऊन टाकणाऱ्या डाकिणी-सारखी आहे.॥ ३॥

अत्रि आदि मुनिबर बहु बसहीं।
करहिं जोग जप तप तन कसहीं॥
चलहु सफल श्रम सबकर करहू।
राम देहु गौरव गिरिबरहू॥

अत्री इत्यादी पुष्कळ श्रेष्ठ मुनी तेथे निवास करतात. ते योग, जप आणि तप यांच्याद्वारे आपले शरीर झिजवीत असतात. हे रामा, चला. त्या सर्वांचे परिश्रम सफल करा व पर्वतश्रेष्ठ चित्रकूट पर्वताला गौरव प्राप्त करून द्या.॥ ४॥