२३ मासपारायण, सोळावा विश्राम

कोटि मनोज लजावनिहारे।
सुमुखि कहहु को आहिं तुम्हारे॥
सुनि सनेहमय मंजुल बानी।
सकुची सिय मन महुँ मुसुकानी॥

‘हे सुमुखी, आपल्या सौंदर्याने कोटॺवधी कामदेवांना लाजविणारे हे तुमचे कोण आहेत?’ त्यांची अशी प्रेममय सुंदर वाणी ऐकून सीता संकोचली आणि मनात हसली.॥ १॥

तिन्हहि बिलोकि बिलोकति धरनी।
दुहुँ सकोच सकुचति बरबरनी॥
सकुचि सप्रेम बालमृग नयनी।
बोली मधुर बचन पिकबयनी॥

उत्तम गौरवर्णाची सीता त्यांना पाहून जमिनीकडे पाहू लागली. दोन्हीकडून तिला संकोच वाटत होता. न सांगितल्यास ग्रामीण स्त्रियांना वाईट वाटण्याचा संभव होता आणि सांगायचे म्हटले तर लज्जा वाटत होती. तेव्हा मृगनयनी व कोकिल कंठी सीता संकोचाने प्रेमपूर्वक मधुर वाणीने म्हणाली,॥ २॥

सहज सुभाय सुभग तन गोरे।
नामु लखनु लघु देवर मोरे॥
बहुरि बदनु बिधु अंचल ढाँकी।
पिय तन चितइ भौंह करि बाँकी॥

‘हे जे सरळ स्वभावाचे, सुंदर व गोरे आहेत, त्यांचे नाव लक्ष्मण. ते माझे धाकटे दीर आहेत.’ नंतर सीतेने लाजून आपल्या चंद्रमुखावर पदर ओढून घेऊन आणि प्रियतम श्रीरामांकडे नजर टाकीत भुवई वर करून,॥ ३॥

खंजन मंजु तिरीछे नयननि।
निज पति कहेउ तिन्हहि सियँ सयननि॥
भईं मुदित सब ग्रामबधूटीं।
रंकन्ह राय रासि जनु लूटीं॥

खंजन पक्ष्यासारख्या सुंदर नेत्रांनी तिरका कटाक्ष टाकीत सीतेने खुणेने त्यांना सांगितले की, ‘हे माझे पती आहेत.’ हे समजल्यावर गावच्या सर्व युवती अशा आनंदित झाल्या की, जणू कंगालांना धनाच्या राशी लुटण्यासाठी मिळाल्या.॥ ४॥

अति सप्रेम सिय पायँ परि बहुबिधि देहिं असीस।
सदा सोहागिनि होहु तुम्ह जब लगि महि अहि सीस॥ ११७॥

त्या अत्यंत प्रेमाने सीतेच्या पाया पडत अनेक प्रकारे शुभकामना देऊ लागल्या की, ‘जोपर्यंत शेषनागाच्या मस्तकावर पृथ्वी आहे, तोपर्यंत तुम्ही सुवासिनी राहा.॥ ११७॥

पारबती सम पतिप्रिय होहू।
देबि न हम पर छाड़ब छोहू॥
पुनि पुनि बिनय करिअ कर जोरी।
जौं एहि मारग फिरिअ बहोरी॥

आणि पार्वतीप्रमाणे आपल्या पतीला प्रिय बना. हे देवी! आमच्यावर कृपा करीत राहा. आम्ही वारंवार हात जोडून विनंती करतो की, तुम्ही पुन्हा याच वाटेने परता,॥ १॥

दरसनु देब जानि निज दासी।
लखीं सीयँ सब प्रेम पिआसी॥
मधुर बचन कहि कहि परितोषीं।
जनु कुमुदिनीं कौमुदीं पोषीं॥

आणि आम्हांला दासी समजून दर्शन द्या.’ सीतेने पाहिले की, त्या सर्वजणी प्रेमाच्या भुकेल्या आहेत. म्हणून मधुर वाणीने समजावून तिने त्यांचे समाधान केले. जणू चांदण्याने कुमुदिनींना आपले किरण देऊन पुष्ट केले.॥ २॥

तबहिं लखन रघुबर रुख जानी।
पूँछेउ मगु लोगन्हि मृदु बानी॥
सुनत नारि नर भए दुखारी।
पुलकित गात बिलोचन बारी॥

त्यावेळी श्रीरामांचे मनोगत ओळखून लक्ष्मणाने मृदू भाषेत लोकांना पुढचा मार्ग विचारला. ते ऐकून स्त्री-पुरुष दुःखी झाले. त्यांचे शरीर पुलकित झाले आणि वियोगाच्या कल्पनेने त्यांच्या डोळ्यांत अश्रू आले.॥ ३॥

मिटामोदु मन भए मलीने।
बिधि निधि दीन्ह लेत जनु छीने॥
समुझिकरमगतिधीरजु कीन्हा।
सोधि सुगम मगु तिन्ह कहि दीन्हा॥

त्यांचा आनंद मावळला आणि मन उदास झाले. जणू विधात्याने दिलेली संपत्ती हिरावून घेतली. कर्माची गती मानून त्यांनी मन घट्ट केले आणि नीट विचार करून सोपी वाट दाखविली.॥ ४॥

लखन जानकी सहित तब गवनु कीन्ह रघुनाथ।
फेरे सब प्रिय बचन कहि लिए लाइ मन साथ॥ ११८॥

मग लक्ष्मण व जानकीसह श्रीरामांनी प्रस्थान केले आणि गोड बोलून सर्वांना परत पाठविले, परंतु त्यांची मने आपल्या सोबत घेतली.॥ ११८॥

फिरत नारि नर अति पछिताहीं।
दैअहिं दोषु देहिं मन माहीं॥
सहित बिषाद परसपर कहहीं।
बिधि करतब उलटे सब अहहीं॥

परत जाताना ते स्त्री-पुुरुष पश्चात्ताप करीत होते व मनातल्या मनात दैवाला दोष देत होते. ते परस्परांना दुःखाने म्हणत होते की, ‘दैवाची सर्व कामे उलटीच असतात.॥ १॥

निपट निरंकुस निठुर निसंकू।
जेहिं ससि कीन्ह सरुज सकलंकू॥
रूख कलपतरु सागरु खारा।
तेहिं पठए बन राजकुमारा॥

हा विधाता अत्यंत निरंकुश, निर्दय व बेडर आहे. ज्याने चंद्राला रोगी व कलंकित बनविले, कल्पवृक्षाला झाड बनविले आणि समुद्राला खारे करून ठेवले, त्यानेच या राजकुमारांना वनात धाडले.॥ २॥

जौं पै इन्हहिदीन्ह बनबासू।
कीन्ह बादि बिधि भोग बिलासू॥
ए बिचरहिं मग बिनु पदत्राना।
रचे बादि बिधि बाहन नाना॥

जर विधात्याला यांना वनात पाठवायचे होते, तर त्याने भोग-विलास उगाच तयार केले. जर यांना अनवाणी चालवायचे होते, तर विधात्याने अनेक वाहने फुकटच बनवली.॥ ३॥

एमहि परहिं डासिकुस पाता।
सुभग सेज कत सृजत बिधाता॥
तरुबर बासइन्हहि बिधि दीन्हा।
धवल धाम रचि रचि श्रमु कीन्हा॥

जर हे कुश व पाने अंथरून जमिनीवर पहुडतात, तर विधात्याने पलंग, अंथरूणे अशा शय्या कशाला बनविल्या? विधात्याने जर यांना मोठमोठॺा झाडाखाली निवास दिला, तर मग उज्ज्वल महाल बनवून त्याने फुकटच कष्ट घेतले म्हणायचे.॥ ४॥

जौं ए मुनि पट धर जटिल सुंदर सुठि सुकुमार।
बिबिध भाँति भूषन बसन बादि किए करतार॥ ११९॥

हे सुंदर व अत्यंत सुकुमार असूनही मुनींची वल्कले नेसतात आणि जटा धारण करतात, मग विधात्याने तऱ्हेतऱ्हेचे अलंकार व वस्त्रे उगाच बनविली.॥ ११९॥

जौंए कंद मूल फल खाहीं।
बादि सुधादि असन जग माहीं॥
एक कहहिं ए सहज सुहाए।
आपु प्रगट भए बिधि न बनाए॥

हे कंद-मुळे व फळे खातात, तर जगात अमृतादी भोजन पदार्थ व्यर्थच आहेत.’ कोणी म्हणाला, ‘हे स्वभावतःच सुंदर आहेत. हे स्वयंभू आहेत. ब्रह्मदेवाने बनविलेले नाहीत.॥ १॥

जहँ लगि बेदकही बिधि करनी।
श्रवन नयन मन गोचर बरनी॥
देखहु खोजि भुअनदस चारी।
कहँ अस पुरुष कहाँ असि नारी॥

आमच्या डोळ्यांनी, कानांनी व मनाने अनुभवास आलेली विधात्याची करणी अशी की, वेदांत ज्यांचे वर्णन केलेले आहे, त्या चौदाही लोकांत शोधून पाहा की, असे पुरुष व स्त्रिया कुठे आहेत? यावरून सिद्ध होते की, हे तिघे विधात्याच्या चौदा लोकांपेक्षा वेगळे आहेत आणि ते स्वतःच्या महिम्याने निर्माण झालेले आहेत.॥ २॥

इन्हहि देखि बिधि मनु अनुरागा।
पटतर जोग बनावै लागा॥
कीन्ह बहुत श्रम ऐकन आए।
तेहिं इरिषा बन आनि दुराए॥

यांना पाहून विधात्याचे मन मुग्ध झाले, तेव्हा तोसुद्धा यांच्या उपमेजोगे दुसरे स्त्री-पुरुष बनवू लागला. त्याने खूप श्रम घेतले, तरी कोणी त्याच्या हातून पूर्ण उतरले नाहीत. त्यामुळे ईर्ष्येने त्याने यांना जंगलात आणून दृष्टीआड केले आहे.’॥ ३॥

एककहहिं हम बहुतन जानहिं।
आपुहि परम धन्य करि मानहिं॥
ते पुनि पुन्यपुंज हम लेखे।
जे देखहिं देखिहहिं जिन्ह देखे॥

कोणी म्हणतो, ‘आम्हांला काही फार माहीत नाही, परंतु आम्ही स्वतःला फार धन्य समजतो की, यांचे दर्शन घडत आहे. आणि ज्यांनी यांना पाहिले, पहात आहेत, जे पहतील, ते सर्व पुण्यवान होत.’॥ ४॥

एहि बिधि कहि कहि बचन प्रिय लेहिं नयन भरि नीर।
किमि चलिहहिं मारग अगम सुठि सुकुमार सरीर॥ १२०॥

अशा प्रकारे गोड बोलून सर्वांचे डोळे पाणावले आणि ते म्हणाले की, ‘हे अत्यंत सुकुमार देहाचे अवघड वाटांतून कसे चालत जाणार?’॥ १२०॥

नारि सनेह बिकल बस होहीं।
चकईं साँझ समय जनु सोहीं॥
मृदु पद कमल कठिन मगु जानी।
गहबरि हृदयँ कहहिं बर बानी॥

स्त्रिया प्रेमामुळे व्याकूळ होत होत्या. जणू संध्याकाळी चकवी भावी वियोगाच्या दुःखाने दुःखी होत होत्या. यांच्या कोमल चरणकमलांसाठी तो मार्ग कठीण मानून त्या व्यथित अंतःकरणाने बोलू लागल्या,॥ १॥

परसत मृदुल चरन अरुनारे।
सकुचति महि जिमि हृदय हमारे॥
जौं जगदीस इन्हहिबनु दीन्हा।
कस न सुमनमय मारगु कीन्हा॥

‘यांच्या कोमल व लालसर पावलांच्या स्पर्शाने पृथ्वीलाही आमच्या हृदयाप्रमाणे संकोच वाटत असावा. जगदीश्वराला जर यांना वनवासच द्यायचा होता, तर सर्व रस्ते पुष्पमय का बरे बनविले नाहीत?॥ २॥

जौं मागा पाइअ बिधि पाहीं।
ए रखिअहिं सखि आँखिन्ह माहीं॥
जे नर नारि न अवसर आए।
तिन्ह सिय रामु न देखन पाए॥

जर ब्रह्मदेव मागू ते देणार असेल, तर त्याला आम्ही मागू की, यांना आमच्या डोळ्यांतच बसव.’ जे स्त्री-पुरुष या प्रसंगी आले नव्हते, त्यांना सीतारामांना पहाता आले नाही.॥ ३॥

सुनि सुरूपुबूझहिं अकुलाई।
अब लगि गए कहाँ लगि भाई॥
समरथ धाइ बिलोकहिं जाई।
प्रमुदित फिरहिं जनमफलु पाई॥

जे आले नव्हते, ते व्याकूळ होऊन विचारत की, आतापर्यंत ते कुठवर पोहोचले असतील? त्यात जे सशक्त होते ते धावत जाऊन त्यांचे दर्शन घेत होते आणि जन्माचे सार्थक झाले, असे समजून विशेष आनंदाने येत होते.॥ ४॥

अबला बालक बृद्ध जन कर मीजहिं पछिताहिं।
होहिं प्रेमबस लोग इमि रामु जहाँ जहँ जाहिं॥ १२१॥

गर्भवती व बाळंतिणी इत्यादी असमर्थ स्त्रिया, मुले व म्हातारे-कोतारे त्यांचे दर्शन न मिळाल्याने हात चोळत पश्चात्ताप करीत होते. अशा प्रकारे श्रीराम जेथे जेथे जात होते, तेथील लोक प्रेममग्न होतहोते.॥ १२१॥

गावँ गावँ अस होइ अनंदू।
देखि भानुकुल कैरव चंदू॥
जे कछु समाचार सुनि पावहिं।
ते नृप रानिहि दोसु लगावहिं॥

सूर्यकुलरूपी कुमुदिनीला प्रफुल्लित करणाऱ्या चंद्रमास्वरूप असलेल्या श्रीरामांचे दर्शन घेतल्याने गावोगावी आनंद होत होता. यांना वनवास दिल्याचे ज्यांना समजत होते, ते राजा दशरथ व राणी कैकेयी यांना दोष देत होते.॥ १॥

कहहिं एक अतिभल नरनाहू।
दीन्ह हमहि जोइ लोचन लाहू॥
कहहिं परसपर लोग लोगाईं।
बातें सरल सनेह सुहाईं॥

कोणी म्हणे, राजा फार चांगला आहे, त्यांनी यांना पाठविल्यामुळे आमच्या डोळ्यांचे पारणे फिटले.’ सर्व स्त्री-पुरुष आपापसात सरळ भावाने स्नेहपूर्ण गोष्टी बोलत होते.॥ २॥

तेपितु मातु धन्यजिन्ह जाए।
धन्य सो नगरु जहाँ तें आए॥
धन्य सो देसु सैलु बन गाऊँ।
जहँ जहँ जाहिं धन्य सोइ ठाऊँ॥

ते म्हणत की, ‘ते माता-पिता धन्य होत, ज्यांनी यांना जन्म दिला. ते नगर धन्य होय, जेथून हे आले आहेत. तो देश, पर्वत, वन आणि गावे धन्य होत आणि ती स्थाने धन्य होत, जिथे जिथे हे जात आहेत.॥ ३॥

सुखु पायउ बिरंचि रचि तेही।
ए जेहि के सब भाँति सनेही॥
राम लखन पथिकथा सुहाई।
रही सकल मग कानन छाई॥

ब्रह्मदेवाने त्यांना उत्पन्न करून समाधान मिळविले, ज्यांचे हे श्रीराम सर्वप्रकारे स्नेही आहेत. वाटसरू बनलेल्या श्रीराम व लक्ष्मण यांच्या सुंदर कथा सर्व मार्गांवर व जंगलात पसरल्या.॥ ४॥

एहि बिधि रघुकुल कमल रबि मग लोगन्ह सुख देत।
जाहिं चले देखत बिपिन सिय सौमित्रि समेत॥ १२२॥

रघुकुलरूपी कमलाला उमलविणारे सूर्य असलेले श्रीरामचंद्र अशा प्रकारे मार्गातील लोकांना सुख देत, सीता व लक्ष्मण यांचेसह वने पहात चालले होते.॥ १२२॥

आगें रामु लखनु बने पाछें।
तापस बेष बिराजत काछें॥
उभयबीचसियसोहति कैसें।
ब्रह्म जीव बिच माया जैसें॥

पुढे श्रीराम आहेत, मागे लक्ष्मण होता. तपस्व्यांचा वेष घेतलेले दोघे फार शोभून दिसत होते. दोघांच्यामध्ये सीता अशी शोभत होती की, ज्याप्रमाणे ब्रह्म व जीव यांच्यामध्ये माया असते.॥ १॥

बहुरि कहउँ छबि जसिमन बसई।
जनु मधु मदन मध्य रति लसई॥
उपमा बहुरि कहउँ जियँ जोही।
जनु बुध बिधु बिच रोहिनि सोही॥

आता मी जसे रूप माझ्या मनात योजले आहे, ते सांगतो. जणू वसंतऋतू आणि कामदेव यांच्यामध्ये रती शोभून दिसते. मग आपल्या हृदयात शोधून उपमा सांगतो की, जणू चंद्राचा पुत्र बुध व चंद्रमा यांच्यामध्ये चंद्राची पत्नी रोहिणी शोभून दिसत आहे.॥ २॥

प्रभु पद रेखबीच बिच सीता।
धरति चरन मग चलति सभीता॥
सीय राम पद अंक बराएँ।
लखन चलहिं मगु दाहिन लाएँ॥

प्रभू श्रीरामचंद्रांच्या भूमीवर अंकित होणाऱ्या दोन्ही चरण-चिह्नांच्या मधल्या मोकळ्या जागेत पाय ठेवीत, भगवंतांच्या चरणचिह्नांवर पाय पडू नये, म्हणून सीता सावधपणे वाटेत चालत होती. आणि लक्ष्मण हा मर्यादा पाळण्यासाठी सीता व रामचंद्र या दोघांच्या चरणचिह्नांना टाळून त्यांना उजवीकडे ठेवीत मार्गक्रमण करीत होता.॥ ३॥

राम लखन सिय प्रीति सुहाई।
बचन अगोचर किमि कहि जाई॥
खगमृगमगनदेखि छबि होहीं।
लिए चोरि चित राम बटोहीं॥

श्रीराम, लक्ष्मण व सीता यांच्या सुंदर प्रेमाचे वर्णन हा काही वाणीचा विषय नव्हे. मग ते कसे सांगता येईल? पक्षी आणि पशू हे सुद्धा त्यांना पाहून प्रेमानंदात मग्न होत होते. पथिक असलेल्या श्रीरामांनी त्यांचे चित्त चोरून घेतले होते.॥ ४॥

जिन्ह जिन्ह देखे पथिक प्रिय सिय समेत दोउ भाइ।
भव मगु अगमु अनंदु तेइ बिनु श्रम रहे सिराइ॥ १२३॥

सीतेसह असलेल्या त्या प्रिय पांथस्थ भावांना ज्या ज्या लोकांनी पाहिले, त्यांनी जन्म-मृत्युरूपी संसारात भटकवणारा भयानक दुर्गम मार्ग कष्टाविना आनंदाने पार केला.॥ १२३॥

अजहुँ जासु उरसपनेहुँ काऊ।
बसहुँ लखनु सिय रामु बटाऊ॥
राम धाम पथ पाइहि सोई।
जो पथ पाव कबहुँ मुनि कोई॥

आजही ज्यांच्या हृदयात स्वप्नामध्ये का होईना, कधी लक्ष्मण, सीता व राम हे पथिक येतात. त्यांनासुद्धा श्रीरामांच्या परमधामाचा मार्ग मिळतो. जो मार्ग कधी कोणा थोडॺा मुनींनाच मिळतो.॥ १॥

तब रघुबीर श्रमित सिय जानी।
देखि निकट बटु सीतल पानी॥
तहँ बसि कंद मूलफल खाई।
प्रात नहाइ चले रघुराई॥

श्रीरामांनी सीतेला थकलेली पाहून आणि जवळच एक वटवृक्ष आणि थंड पाणी पाहून तेथे त्या दिवशी मुक्काम केला. कंद, मुळे, फळे खाऊन, रात्रभर तेथे राहून प्रातःकाळी स्नान करून श्रीराम पुढे चालले.॥ २॥