१९ केवटाचे प्रेम

रथु हाँकेउ हय राम तन हेरि हेरि हिहिनाहिं।
देखि निषाद बिषादबस धुनहिं सीस पछिताहिं॥ ९९॥

सुमंत्राने रथ हाकला. घोडे श्रीरामांकडे पहात-पहात खिंकाळत होते. हे पाहून निषाद लोक खिन्न होऊन डोक्यावर हात मारून पश्चात्ताप करीत होते.॥ ९९॥

जासु बियोग बिकल पसु ऐसें।
प्रजा मातु पितु जिइहहिं कैसें॥
बरबस राम सुमंत्रु पठाए।
सुरसरि तीर आपु तब आए॥

ज्यांच्या वियोगामुळे पशूसुद्धा अशा प्रकारे व्याकूळ झाले होते, त्यांच्या वियोगामुळे प्रजा, माता आणि पिता कसे जगणार? श्रीरामांनी सुमंत्राला आग्रहाने परत पाठविले आणि ते गंगेच्या किनारी आले.॥ १॥

मागी नाव न केवटु आना।
कहइ तुम्हार मरमु मैं जाना॥
चरन कमल रज कहुँ सबु कहई।
मानुष करनि मूरि कछु अहई॥

श्रीरामांनी नावाडॺाकडे नाव मागितली, पण तो घेऊन आला नाही. तो म्हणाला की, ‘मला तुमचे रहस्य समजले आहे. सर्वजण म्हणतात की, तुमच्या चरणकमलांची धूळ ही मनुष्य बनविणारी मुळी आहे.॥ २॥

छुअत सिला भइ नारि सुहाई।
पाहन तें न काठ कठिनाई॥
तरनिउ मुनि घरिनी होइ जाई।
बाट परइ मोरि नाव उड़ाई॥

तिचा स्पर्श होताच पाषाणाची शिळा सुंदर स्त्री बनून गेली. माझी नाव लाकडाची आहे. लाकूड हे पाषाणापेक्षा टणक नसते. माझी नावसुद्धा तुमच्या चरण-रजामुळे एखाद्या मुनीची स्त्री बनून निघून जाईल आणि माझे दिवाळे निघेल. (मध्येच जर नाव मनुष्य झाली, तर तुम्हांला पलीकडे जाता येणार नाही व माझासुद्धा रोजगार बुडेल.)॥ ३॥

एहिं प्रतिपालउँ सबु परिवारू।
नहिं जानउँ कछु अउर कबारू॥
जौं प्रभु पार अवसिगा चहहू।
मोहि पद पदुम पखारन कहहू॥

मी या नावेवरच आपल्या कुटुंबाचे पालन-पोषण करतो. दुसरा धंदा मला येत नाही. जर तुम्हांला पलीकडे जायचे असेल, तर मला तुमचे चरण-कमल धुण्याची आज्ञा द्या.॥ ४॥

पद कमल धोइ चढ़ाइ नाव न नाथ उतराई चहौं।
मोहि राम राउरि आन दसरथ सपथ सब साची कहौं॥
बरु तीर मारहुँ लखनु पै जब लगि न पाय पखारिहौं।
तब लगि न तुलसीदास नाथ कृपाल पारु उतारिहौं॥

महाराज! मी चरण-कमल धुतल्यावरच तुम्हांला नावेत बसवीन. मी त्यासाठी तुमच्याकडूनभाडे घेणार नाही. माझी तुम्हांला विनंती आहे आणि महाराज दशरथांची शपथ आहे की मी हे जे सांगत आहे, ते खरे-खरे सांगत आहे. लक्ष्मणाने जरी माझ्यावर शर-संधान केले, तरी जोपर्यंत मी तुमचे चरण धुणार नाही, तोपर्यंत हे तुलसीदासांचे नाथ, हे कृपाळू, मी तुम्हांला पलीकडे नेणार नाही.’

सुनि केवट के बैन प्रेम लपेटे अटपटे।
बिहसे करुनाऐन चितइ जानकी लखन तन॥ १००॥

नावाडॺाचे ते प्रेमपूर्ण मजेशीर बोलणे ऐकून करुणानिधान श्रीराम हे जानकी व लक्ष्मणाकडे पाहून हसले.॥ १००॥

कृपासिंधु बोले मुसुकाई।
सोइ करु जेहिं तव नाव न जाई॥
बेगि आनु जलपाय पखारू।
होत बिलंबु उतारहि पारू॥

कृपा-सागर श्रीरामचंद्र हसत-हसत नावाडॺाला म्हणाले की, ‘अरेबाबा, तुझी नाव जेणेकरून जाणार नाही, असे तू कर. लवकर पाणी आण आणि पाय धुऊन घे. उशीर होत आहे, पलीकडे आम्हांला लवकर घेऊन चल.’॥ १॥

जासु नाम सुमिरतएक बारा।
उतरहिं नर भवसिंधु अपारा॥
सोइ कृपालु केवटहि निहोरा।
जेहिं जगु किय तिहु पगहु ते थोरा॥

ज्यांच्या नावाचे एकदा स्मरण करताच मनुष्य अपार भवसागर तरून जातात, आणि ज्यांनी वामनावतारामध्ये संपूर्ण जग तीन पावलांपेक्षा छोटे करून टाकले होते, ते कृपाळू श्रीराम गंगानदी पार करण्यासाठी नावाडॺाची मनधरणी करत होते.॥ २॥

पद नखनिरखि देवसरि हरषी।
सुनि प्रभु बचन मोहँ मति करषी॥
केवट राम रजायसु पावा।
पानि कठवता भरि लेइ आवा॥

प्रभूंचे हे बोलणे ऐकून गंगेची बुद्धीसुद्धा गुंग झाली. प्रत्यक्ष भगवंत असूनही नदी पार करण्यासाठी श्रीराम नावाडॺाकडे याचना करीत होते. परंतु देवनदी गंगा आपले उगम-स्थान असलेली भगवंतांची पद-नखेपाहून आनंदून गेली. भगवंतांची मानव-लीला पाहून तिचा मोह दूर झाला. या चरणांच्या स्पर्शामुळे मी धन्य होईन, असा विचार करून तिला हर्ष झाला. आज्ञा मिळताच नावाडी मोठॺा लाकडी पात्रातून पाणी भरून घेऊन आला.॥ ३॥

अति आनंद उमगि अनुरागा।
चरन सरोज पखारन लागा॥
बरषि सुमनसुरसकल सिहाहीं।
एहि सम पुन्यपुंज कोउ नाहीं॥

अत्यंत प्रेमाने व उत्साहाने तो भगवंतांचे चरण धुऊ लागला. हे पाहून देव फुलांचा वर्षाव करीत संतुष्ट होऊन म्हणाले की, ‘याच्यासारखा पुण्यवान कोणीही नाही.’॥ ४॥

पद पखारि जलु पान करि आपु सहित परिवार।
पितर पारु करि प्रभुहि पुनि मुदित गयउ लेइ पार॥ १०१॥

नावाडॺाने श्रीरामांचे चरण धुऊन व आपल्या कुटुंबीयांसह जलप्राशन करून प्रथम आपल्या पितरांना भव-सागरातून पार केले. मग मोठॺा आनंदाने प्रभूंना गंगानदीच्या पलीकडे नेले.॥ १०१॥

उतरि ठाढ़ भए सुरसरि रेता।
सीय रामु गुह लखन समेता॥
केवट उतरि दंडवत कीन्हा।
प्रभुहि सकुच एहि नहिं कछु दीन्हा॥

निषादराज, लक्ष्मण व सीता यांच्यासह श्रीराम नावेतून उतरून वाळूच्या किनाऱ्यावर उभे राहिले. नावाडॺाने उतरून साष्टांग नमस्कार घातला. श्रीरामप्रभूंना वाटत होते की, याला आपण काहीच दिले नाही.॥ १॥

पिय हिय कीसिय जाननिहारी।
मनि मुदरी मन मुदित उतारी॥
कहेउ कृपाल लेहि उतराई।
केवट चरन गहे अकुलाई॥

पतीचे मन ओळखणाऱ्या सीतेने आनंदाने आपली रत्नजडित अंगठी काढली. कृपाळू श्रीरामांनी नावाडॺास सांगितले की, ‘नावेचे भाडे घे.’ नावाडॺाने व्याकूळ होऊन त्यांचे चरण धरले.॥ २॥

नाथ आजु मैं काहन पावा।
मिटे दोष दुख दारिद दावा॥
बहुत काल मैं कीन्हि मजूरी।
आजु दीन्ह बिधि बनि भलि भूरी॥

तो म्हणाला, ‘हे नाथ, आज मला काय नाही मिळाले? माझे दोष, दुःख आणि दारिद्रॺ यांची झळ आज नाहीशी झाली. मी बराच काळ मजुरी केली. आज नशिबाने फार चांगली व भरपूर मजुरी दिली आहे.॥ ३॥

अब कछु नाथन चाहिअ मोरें।
दीनदयाल अनुग्रह तोरें॥
फिरती बारमोहि जो देबा।
सो प्रसादु मैं सिर धरि लेबा॥

हे नाथ, हे दीनदयाळ, तुमची कृपा लाभल्यामुळे आता काही नको. परत येताना तुम्ही जे द्याल, ते प्रसाद म्हणून मस्तकी धरीन.’॥ ४॥

बहुत कीन्ह प्रभु लखन सियँ नहिं कछु केवटु लेइ।
बिदा कीन्ह करुनायतन भगति बिमल बरु देइ॥ १०२॥

प्रभू श्रीराम, लक्ष्मण व सीता या सर्वांनी खूप आग्रह केला, परंतु त्याने काही घेतले नाही. तेव्हा करुणानिधान भगवान श्रीरामांनी त्याला निर्मल भक्तीचे वरदान देऊन निरोप दिला.॥ १०२॥

तब मज्जनु करि रघुकुलनाथा।
पूजि पारथिव नायउ माथा॥
सियँ सुरसरिहिकहेउ कर जोरी।
मातु मनोरथ पुरउबि मोरी॥

नंतर रघुकुलाचे स्वामी श्रीरामांनी स्नान करून पार्थिव शिवलिंगाची पूजा केली आणि शिवांना प्रणाम केला. सीतेने हात जोडून गंगेला विनविले की, ‘हे माते, माझे मनोरथ पूर्ण कर.॥ १॥

पति देवर सँगकुसल बहोरी।
आइ करौं जेहिं पूजा तोरी॥
सुनिसिय बिनय प्रेमरस सानी।
भइ तब बिमल बारि बर बानी॥

ज्यायोगे मी पती व दीर यांच्याबरोबर सुखरूप परतून तुझी पूजा करीन.’ सीतेची प्रेमरसाने ओथंबलेली विनंती ऐकून गंगेच्या निर्मल जलातून श्रेष्ठ वाणी प्रकट झाली,॥ २॥

सुनु रघुबीर प्रिया बैदेही।
तव प्रभाउ जग बिदित न केही॥
लोकप होहिं बिलोकत तोरें।
तोहि सेवहिं सब सिधि कर जोरें॥

‘हे रघुवीरांच्या प्रियतमा जानकी, तुझा प्रभाव जगात कोण जाणत नाही? तू कृपादृष्टीने पाहिलेस की, सामान्य माणूस लोकपाल बनतात. सर्व सिद्धी हात जोडून तुझी सेवा करतात.॥ ३॥

तुम्ह जोह महि बड़ि बिनय सुनाई।
कृपा कीन्हि मोहि दीन्हि बड़ाई॥
तदपि देबि मैं देबि असीसा।
सफल होन हित निज बागीसा॥

तू मला प्रेमाने विनंती केलीस, ही माझ्यावर कृपाच होय. तू मला मोठेपणा दिलास. तरीही हे देवी, मी आपली वाणी सफल होण्यासाठी तुला आशीर्वाद देते.॥ ४॥

प्राननाथ देवर सहित कुसल कोसला आइ।
पूजिहि सब मनकामना सुजसु रहिहि जग छाइ॥ १०३॥

तू आपले प्राणनाथ व दीर यांच्यासह अयोध्येला सुखरूप परत येशील. तुझ्या सर्व मनोकामना पूर्ण होतील आणि तुझी उज्ज्वल कीर्ती जगात पसरेल.॥ १०३॥

गंग बचन सुनि मंगल मूला।
मुदित सीय सुरसरि अनुकूला॥
तब प्रभु गुहहि कहेउ घर जाहू।
सुनत सूख मुखु भा उर दाहू॥

मांगल्याचे मूळ असलेल्या गंगेचे वचन ऐकून आणि देवनदी अनुकूल आहे, असे पाहून सीतेला आनंद झाला. तेव्हा प्रभू श्रीरामचंद्रांनी गुहाला सांगितले की, ‘हे बंधू, आता तू घरी जा.’ हे ऐकताच त्याचा चेहरा पडला आणि मनात दुःख उसळले.॥ १॥

दीन बचन गुह कहकर जोरी।
बिनय सुनहु रघुकुलमनि मोरी॥
नाथ साथ रहि पंथु देखाई।
करि दिन चारि चरन सेवकाई॥

गुह हात जोडून दीनवाणीने म्हणाला, ‘हे रघुकुलशिरोमणी, माझी विनंती ऐका. मी तुमच्या सोबत राहून मार्ग दाखवून व चार दिवस तुमच्या चरणांची सेवा करून-॥ २॥

जेहिं बन जाइ रहब रघुराई।
परनकुटी मैं करबि सुहाई॥
तब मोहि कहँ जसिदेब रजाई।
सोइ करिहउँ रघुबीर दोहाई॥

हे रघुराज, ज्या वनात तुम्ही रहाल, तेथे मी सुंदर पर्णकुटी तयार करून देईन. हे रघुवीर, मी तुम्हांला प्रार्थना करतो की, मग तुम्ही जी आज्ञा कराल, त्याप्रमाणे मी करीन.’॥ ३॥

सहज सनेह राम लखि तासू।
संग लीन्ह गुह हृदयँ हुलासू॥
पुनिगुुहँग्यातिबोलिसब लीन्हे।
करि परितोषु बिदा तब कीन्हे॥

त्याचे ते स्वाभाविक प्रेम पाहून श्रीरामांनी त्याला आपल्या सोबत घेतले. त्यामुळे त्याला खूप आनंद झाला. मग गुहाने आपल्या जातभाईंना बोलावले आणि त्यांचे समाधान करून त्यांना निरोप दिला.॥ ४॥