१७ लक्ष्मण-निषाद-संवाद

बोले लखन मधुर मृदु बानी।
ग्यान बिराग भगति रस सानी॥
काहुन कोउसुखदुखकर दाता।
निज कृत करम भोग सबु भ्राता॥

तेव्हा लक्ष्मण ज्ञान, वैराग्य आणि भक्तिरसपूर्ण मधुर व मृदू वाणीने म्हणाला, ‘हे बंधू, कोणी कोणाला सुख-दुःख देणारा नसतो. सर्वजण आपण केलेल्या कर्मांची फळे भोगत असतात.॥ २॥

जोगबियोग भोग भल मंदा।
हित अनहित मध्यम भ्रम फंदा॥
जनमु मरनुजहँलगिजग जालू।
संपति बिपति करमु अरु कालू॥

संयोग-वियोग, चांगले-वाईट भोग, शत्रू, मित्र व तटस्थ हे सर्व भ्रम आहेत. जन्म-मृत्यू, संपत्ति-विपत्ती, कर्म आणि काल हे सर्व जितके म्हणून जगातील जंजाळ आहेत.॥ ३॥

धरनिधामु धनु पुर परिवारू।
सरगु नरकु जहँ लगि ब्यवहारू॥
देखिअसुनिअगुनिअमन माहीं।
मोह मूल परमारथु नाहीं॥

जमीन, घर, धन, नगर, परिवार, स्वर्ग व नरक इत्यादी जे काही सर्व व्यवहार आहेत. जे पाहण्यात, ऐकण्यात येतात व मनात घोळतात. या सर्वांचे मूळ अज्ञान होय. परमार्थाच्या दृष्टीने हे नाहीतच.॥ ४॥

सपनें होइ भिखारि नृपु रंकु नाकपति होइ।
जागें लाभु न हानि कछु तिमि प्रपंच जियँ जोइ॥ ९२॥

ज्याप्रमाणे स्वप्नामध्ये राजा भिकारी झाला किंवा एखादा कंगाल स्वर्गाचा स्वामी इंद्र झाला, तरी जागे झाल्यावर नफा-नुकसान काहीही होत नाही, तसेच या दृश्य प्रपंचाकडे मनाने पाहिले पाहिजे.॥ ९२॥

अस बिचारिनहिंकीजिअ रोसू।
काहुहि बादि न देइअ दोसू॥
मोहनिसाँ सबु सोवनिहारा।
देखिअ सपन अनेक प्रकारा॥

असा विचार करून क्रोध करू नये आणि कुणाला विनाकारण दोष देऊ नये. सर्व लोक मोहरूपी रात्रीमध्ये झोपणारे आहेत आणि झोपेमध्ये त्यांना अनेक प्रकारची स्वप्ने दिसतात.॥ १॥

एहिं जग जामिनिजागहिं जोगी।
परमारथी प्रपंच बियोगी॥
जानिअ तबहिं जीव जग जागा।
जब सब बिषय बिलास बिरागा॥

या जगरूपी रात्रीमध्ये योगी लोक जागतात. ते पारमार्थिक असून मायिक जगापासून दूर असतात. जगामध्ये जीव हा जागा आहे, असे तेव्हाच समजावे, जेव्हा त्याला संपूर्ण भोग-विलासाबद्दल वैराग्य येते.॥ २॥

होइ बिबेकु मोह भ्रम भागा।
तब रघुनाथ चरन अनुरागा॥
सखा परम परमारथु एहू।
मन क्रम बचन राम पद नेहू॥

विवेक उत्पन्न झाल्यावर मोहरूपी भ्रम नाहीसा होतो. अज्ञान नाहीसे झाल्यावर श्रीरघुनाथांच्या चरणी प्रेम उत्पन्न होते. मित्रा! कायावाचामनाने श्रीरामांच्या चरणी प्रेम उत्पन्न होणे, हाच सर्वश्रेष्ठ परमार्थ होय.॥ ३॥

राम ब्रह्म परमारथ रूपा।
अबिगत अलख अनादि अनूपा॥
सकल बिकार रहित गतभेदा।
कहि नित नेति निरूपहिं बेदा॥

श्रीराम परमार्थस्वरूप परब्रह्म आहेत. ते जाणता न येणारे, अदृश्य, अनादी, अनुपम, सर्व विकारांनी रहित आणि भेदशून्य आहेत. वेद त्यांचे निरूपण नित्य ‘नेति-नेति’ असे म्हणून करतात.॥ ४॥

भगत भूमि भूसुर सुरभि सुर हित लागि कृपाल।
करत चरित धरि मनुज तनु सुनत मिटहिं जग जाल॥ ९३॥

ते कृपाळू श्रीरामचंद्र हे भक्त, पृथ्वी, ब्राह्मण, गाय आणि देव यांच्या हितासाठी मनुष्यशरीर धारण करून लीला करतात. त्या लीलेंचे श्रवण केल्यामुळे जगातील मायेचे जाळे नाहीसे होते.॥ ९३॥