१५ श्रीरामांचे वनगमन

सजि बन साजु समाजु सबु बनिता बंधु समेत।
बंदि बिप्र गुर चरन प्रभु चले करि सबहि अचेत॥ ७९॥

वनात उपयोगी पडणारे सर्व सामान घेऊन पत्नी सीता आणि भाऊ लक्ष्मण यांच्यासह श्रीरामचंद्र ब्राह्मण व गुरू यांच्या चरणांना वंदन करून आणि सर्वांना सुन्न करून निघाले.॥ ७९॥

निकसि बसिष्ठ द्वार भए ठाढ़े।
देखे लोग बिरह दव दाढ़े॥
कहिप्रिय बचन सकल समुझाए।
बिप्र बृंद रघुबीर बोलाए॥

राजमहालातून बाहेर पडल्यावर श्रीरामचंद्र वसिष्ठांच्या द्वारी जाऊन उभे राहिले. सर्व लोक वियोगाच्या अग्नीमध्ये होरपळत असल्याचे त्यांनी पाहिले. त्यांनी गोड शब्द बोलून सर्वांना समजावून सांगितले. नंतर श्रीरामांनी ब्राह्मण मंडळींना बोलाविले.॥ १॥

गुरसनकहिबरषासन दीन्हे।
आदर दान बिनय बस कीन्हे॥
जाचक दान मान संतोषे।
मीत पुनीत प्रेम परितोषे॥

गुरूंना सांगून त्या सर्वांना वर्षभरासाठी अन्न दिले आणि आदर, दान व विनयाने त्यांना प्रभावित केले. त्यानंतर त्यांनी याचकांना दान व मान देऊन संतुष्ट केले आणि मित्रांना पवित्र प्रेमाने प्रसन्न केले.॥ २॥

दासीं दास बोलाइ बहोरी।
गुरहि सौंपि बोले कर जोरी॥
सब कै सार सँभार गोसाईं।
करबि जनक जननी की नाईं॥

नंतर त्यांनी दास-दासींना बोलावून त्यांना गुरूंच्याकडे सोपवून हात जोडून म्हटले, ‘हे गुरुवर्य! माता-पित्याप्रमाणे या सर्वांचा सांभाळ करीत राहा.’॥ ३॥

बारहिं बार जोरि जुग पानी।
कहत रामु सब सन मृदु बानी॥
सोइ सब भाँति मोर हितकारी।
जेहि तें रहै भुआल सुखारी॥

श्रीरामचंद्रांनी वारंवार हात जोडून सर्वांना कोमल वाणीने सांगितले की, ‘ज्याच्या प्रयत्नामुळे माझे वडील सुखी होतील, तोच सर्व प्रकारे माझा हितकारक मित्र असेल.॥ ४॥

मातु सकल मोरे बिरहँ जेहिं न होहिं दुख दीन।
सोइ उपाउ तुम्ह करेहु सब पुर जन परम प्रबीन॥ ८०॥

हे चतुर पुरवासी गृहस्थांनो, माझ्या सर्व माता विरहाने दुःखी होऊ नयेत, असा तुम्ही उपाय करा.’॥ ८०॥

एहि बिधिरामसबहि समुझावा।
गुर पद पदुम हरषि सिरु नावा॥
गनपति गौरि गिरीसु मनाई।
चले असीस पाइ रघुराई॥

अशा प्रकारे श्रीरामांनी सर्वांना समजावले आणि आनंदित होऊन गुरूंच्या चरणी मस्तक ठेवले. नंतर गणेश, पार्वती व कैलासपती महादेवांची प्रार्थना केली आणि त्यांचा आशीर्वाद घेऊन श्रीरघुनाथ निघाले.॥ १॥

रामचलत अति भयउ बिषादू।
सुनि न जाइ पुर आरत नादू॥
कुसगुन लंक अवध अति सोकू।
हरष बिषाद बिबस सुरलोकू॥

श्रीराम निघताच फार मोठा हलकल्लोळ माजला. नगरात उडालेला हाहाकार ऐकवत नव्हता. लंकेमध्ये वाईट शकुन होऊ लागले. अयोध्येमध्ये अत्यंत शोक पसरला आणि देवलोकी सर्वजण राक्षसांचा नाश होणार म्हणून हर्ष पावले व अयोध्यावासीयांचा शोक पाहून विषादामध्ये बुडून गेले.॥ २॥

गइ मुरुछा तब भूपति जागे।
बोलि सुमंत्रु कहन अस लागे॥
रामुचले बन प्रान न जाहीं।
केहि सुख लागि रहत तन माहीं॥

राजांची मूर्च्छा दूर झाली, राजे शुद्धीवर आले आणि सुमंत्राला बोलावून म्हणू लागले, ‘श्रीराम वनात निघून गेले, परंतु माझे प्राण काही जात नाहीत. आता कोणते सुख मिळविण्यासाठी हे शरीरात राहिले आहेत, कोणास ठाऊक!॥ ३॥

एहितेंकवनब्यथा बलवाना।
जो दुखु पाइ तजहिं तनु प्राना॥
पुनि धरि धीर कहइ नरनाहू।
लै रथु संग सखा तुम्ह जाहू॥

यापेक्षा अधिक मोठी व्यथा कोणती असेल बरे की, तिच्यामुळे प्राण शरीराचा त्याग करतील.’ नंतर धीर धरून महाराज म्हणाले, ‘मित्रा, तू रथ घेऊन श्रीरामासोबत जा.॥ ४॥

सुठि सुकुमार कुमार दोउ जनकसुता सुकुमारि।
रथ चढ़ाइ देखराइ बनु फिरेहु गएँ दिन चारि॥ ८१॥

अत्यंत सुकुमार असलेल्या दोन्ही कुमारांना आणि सुकुमारी जानकीला रथात बसवून व वन दाखवून चार दिवसांनी परत घेऊन ये.॥ ८१॥

जौंनहिं फिरहिं धीर दोउ भाई।
सत्यसंध दृढ़ब्रत रघुराई॥
तौतुम्ह बिनय करेहु कर जोरी।
फेरिअ प्रभु मिथिलेसकिसोरी॥

श्रीराम प्रतिज्ञेचा पक्का व नियमांचे कठोर पालन करणारा आहे. तेव्हा जरी ते दोघे धैर्यवान भाऊ परत आले नाहीत, तर तू त्यांना हात जोडून विनंती कर की, हे प्रभो, जनककुमारी सीतेला तरी परत पाठवा.॥ १॥

जब सिय कानन देखि डेराई।
कहेहु मोरि सिख अवसरु पाई॥
सासु ससुर असकहेउ सँदेसू।
पुत्रि फिरिअ बन बहुत कलेसू॥

जेव्हा सीता वन पाहून घाबरेल, तेव्हा संधी पाहून माझा निरोप तिला सांग की, ‘बाळे! तू परत ये. वनात फार क्लेश होतील.’ असा तुझ्या सासू-सासऱ्यांनी निरोप दिला आहे.॥ २॥

पितुगृह कबहुँ कबहुँ ससुरारी।
रहेहु जहाँ रुचि होइ तुम्हारी॥
एहि बिधि करेहु उपाय कदंबा।
फिरइ त होइ प्रान अवलंबा॥

‘कधी माहेरी तर कधी सासरी, जिथे तुझी इच्छा असेल, तिथे राहा.’ अशाप्रकारे सर्व प्रकारचे उपाय तू कर. जर सीता परत आली, तर एखादे वेळी माझ्या प्राणांना आधार मिळेल.॥ ३॥

नाहिं त मोर मरनु परिनामा।
कछु न बसाइ भएँ बिधि बामा॥
असकहि मुरुछिपरा महि राऊ।
रामु लखनु सिय आनि देखाऊ॥

नाही तर माझे मरणच ओढवेल. दैव प्रतिकूल झाले की, काही चालत नाही. अरेरे, राम, लक्ष्मण व सीता यांना आणून मला दाखवा.’ असे म्हणून महाराज बेशुद्ध होऊन जमिनीवर पडले.॥ ४॥

पाइ रजायसु नाइ सिरु रथु अति बेग बनाइ।
गयउ जहाँ बाहेर नगर सीय सहित दोउ भाइ॥ ८२॥

राजांची आज्ञा होताच सुमंत्र त्यांना नमस्कार करून लगेच रथ जोडून नगराबाहेर गेला. तेथे सीता व राम-लक्ष्मण होते.॥ ८२॥

तब सुमंत्र नृप बचन सुनाए।
करि बिनती रथ रामु चढ़ाए॥
चढ़ि रथ सीय सहित दोउ भाई।
चले हृदयँ अवधहि सिरु नाई॥

तेथे पोहोचल्यावर सुमंत्राने राजांचे म्हणणे रामांना सांगितले आणि विनंती करून त्यांना रथात बसविले. सीतेसह दोघे बंधू रथात बसून मनातल्या मनात अयोध्येस प्रणाम करून निघाले.॥ १॥

चलत रामुलखि अवध अनाथा।
बिकल लोग सब लागे साथा॥
कृपासिंधु बहुबिधि समुझावहिं।
फिरहिं प्रेम बस पुनि फिरि आवहिं॥

श्रीरघुनाथ जात आहेत व अयोध्येला कोणी त्राता नाही, असे पाहून सर्व लोक व्याकूळ होऊन त्यांच्याबरोबर निघाले. कृपासिंधू श्रीरामांनी त्यांना तऱ्हेतऱ्हेने समजावले. तेव्हा ते अयोध्येकडे जायला निघत, परंतु प्रेमामुळे पुन्हा परत येत.॥ २॥

लागति अवध भयावनि भारी।
मानहुँ कालराति अँधिआरी॥
घोर जंतु समपुरनर नारी।
डरपहिं एकहि एक निहारी॥

त्यांना अयोध्यापुरी फार भयानक वाटू लागली. जणू अंधकारमय कालरात्रच असावी. नगरातील स्त्री-पुरुष भयानक प्राण्यांप्रमाणे परस्परांना पाहून घाबरत होते.॥ ३॥

घर मसान परिजनजनु भूता।
सुत हित मीत मनहुँ जमदूता॥
बागन्ह बिटप बेलि कुम्हिलाहीं।
सरित सरोबर देखि न जाहीं॥

घर म्हणजे स्मशान, कुटुंबीय जणू भूत-प्रेत, हितचिंतक आणि मित्र जणू यमदूताप्रमाणे वाटत होते. बागांमधील वृक्ष व वेली कोमेजू लागल्या.नदी व तलाव फार भयानक वाटत होते. त्यांच्याकडे पाहावतसुद्धा नव्हते.॥ ४॥

हय गय कोटिन्ह केलिमृग पुरपसु चातक मोर।
पिक रथांग सुक सारिका सारस हंस चकोर॥ ८३॥

कोटॺवधी घोडे, हत्ती, खेळण्यासाठी पाळलेली हरणे, नगरातील गाई, बैल, बकरी इत्यादी पशू, चातक, मोर, कोकिळ, चक्रवाक, पोपट, मैना, सारस, हंस, चकोर,॥ ८३॥

राम बियोग बिकल सब ठाढ़े।
जहँ तहँ मनहुँ चित्र लिखि काढ़े॥
नगरु सफल बनु गहबर भारी।
खग मृग बिपुल सकल नर नारी॥

हे सर्व श्रीरघुनाथांच्या वियोगामुळे व्याकूळ होऊन चित्रात काढल्या-सारखे इकडे तिकडे स्तब्ध उभे होते. नगर जणू फळांनी भरलेले घनदाट जंगल होते. नगरवासी सर्व स्त्री-पुरुष हे पुष्कळसे पशु-पक्षी होते.॥ १॥

बिधिकै कई किरातिनि कीन्ही।
जेहिं दव दुसह दसहुँ दिसि दीन्ही॥
सहि न सके रघुबर बिरहागी।
चले लोग सब ब्याकुल भागी॥

विधात्याने कैकेयीला भिल्लीण बनविले. तिने दाही दिशांना दुःसह वणवा पेटवून दिला. श्रीरामचंद्रांच्या विरहाची ही आग लोक सहन करू शकले नाहीत. सर्व लोक व्याकूळ होऊन पळून गेले.॥ २॥

सबहिं बिचारु कीन्ह मन माहीं।
राम लखन सिय बिनु सुखु नाहीं॥
जहाँ रामु तहँ सबुइ समाजू।
बिनु रघुबीर अवध नहिं काजू॥

सर्वांनी मनात विचार केला की, श्रीराम, लक्ष्मण व सीता यांच्याविना सुख नाही. जिथे श्रीराम राहातील, तेथेच सर्व समाज राहील. श्रीरामचंद्रांच्याविना अयोध्येमध्ये आमचे काही काम नाही.॥ ३॥

चले साथ अस मंत्रु दृढ़ाई।
सुर दुर्लभ सुख सदन बिहाई॥
राम चरन पंकज प्रिय जिन्हही।
बिषय भोग बस करहिं कि तिन्हही॥

असा पक्का विचार करून व देवांनाही दुर्लभ अशी सुखे नांदणारी घरे सोडून सर्वजण श्रीरामांच्याबरोबर निघाले. ज्यांना श्रीरामांची चरण-कमले प्रिय आहेत, त्यांना कधी विषयभोग वश करू शकतील काय?॥ ४॥

बालक बृद्ध बिहाइ गृहँ लगे लोग सब साथ।
तमसा तीर निवासु किय प्रथम दिवस रघुनाथ॥ ८४॥

मुले व म्हातारे-कोतारे यांना घरांत सोडून सर्व लोक श्रीरामांच्याबरोबर निघाले. पहिल्या दिवशी श्रीरघुनाथांनी तमसा नदीच्या किनाऱ्यावर निवास केला.॥ ८४॥

रघुपति प्रजा प्रेमबस देखी।
सदय हृदयँ दुखु भयउ बिसेषी॥
करुनामय रघुनाथ गोसाँई।
बेगि पाइअहिं पीर पराई॥

प्रजेचे प्रेम पाहून श्रीरघुनाथांचे कृपाळू मन अतिशय द्रवले. प्रभू श्रीरघुनाथ करुणामय आहेत. दुसऱ्याची पीडा त्यांना चटकन जाणवते.॥ १॥

कहि सप्रेम मृदु बचन सुहाए।
बहुबिधि राम लोग समुझाए॥
किए धरम उपदेस घनेरे।
लोग प्रेम बस फिरहिं न फेरे॥

प्रेमयुक्त कोमल व सुंदर वचने बोलून श्रीरामांनी पुष्कळ प्रकारे लोकांना समजावले आणि बराच धर्मविषयक उपदेश केला. परंतु प्रेमामुळे लोक परत पाठविले, तरी ते परतत नव्हते.॥ २॥

सीलु सनेहु छाड़ि नहिं जाई।
असमंजस बस भे रघुराई॥
लोगसोगश्रम बस गए सोई।
कछुक देवमायाँ मति मोई॥

शील व स्नेह सोडता येत नाही. श्रीरघुनाथ गोंधळून गेले. शोक व थकवा यांमुळे लोक झोपी गेले आणि देवांच्या काहीशा मायेमुळे त्यांची बुद्धी मोहित झाली.॥ ३॥

जबहिं जाम जुगजामिनि बीती।
राम सचिव सन कहेउ सप्रीती॥
खोज मारि रथु हाँकहु ताता।
आन उपायँ बनिहि नहिं बाता॥

दोन प्रहर रात्र झाली, तेव्हा श्रीरामचंद्रांनी प्रेमाने मंत्री सुमंत्राला सांगितले की, ‘तात, चाकोऱ्या दिसून येणार नाहीत, अशा रीतीने रथ हाका. याखेरीज दुसरा उपाय नाही.’॥ ४॥

राम लखन सिय जान चढ़ि संभु चरन सिरु नाइ।
सचिवँ चलायउ तुरत रथु इत उत खोज दुराइ॥ ८५॥

शंकरांच्या चरणी मस्तक नमवून श्रीराम, लक्ष्मण व सीता हे रथावर बसले. मंत्र्याने लगेच रथ इकडे-तिकडे खुणा लपवत छपवत हाकला.॥ ८५॥

जागे सकल लोग भएँ भोरू।
गे रघुनाथ भयउ अति सोरू॥
रथ कर खोज कतहुँ नहिं पावहिं।
राम राम कहि चहुँ दिसि धावहिं॥

सकाळ होताच सर्व लोक जागे झाले. मोठा गोंधळ उडाला की, श्रीरघुनाथ कोठे गेले? कुठेही रथाचा पत्ता लागेना. सर्वजण ‘हाय राम, हाय राम’ असा पुकारा करीत चोहीकडे धावले,॥ १॥

मनहुँ बारिनिधिबूड़ जहाजू।
भयउ बिकल बड़ बनिक समाजू॥
एकहि एक देहिं उपदेसू।
तजे राम हम जानि कलेसू॥

जसे समुद्रात जहाज बुडाले की, व्यापारी लोक हवालदील होतात. एक दुसऱ्याला ते सांगू लागले की, आपणा सर्वांना क्लेश होतील, म्हणून श्रीरामचंद्र न सांगता निघून गेले.॥ २॥

निंदहिं आपु सराहहिं मीना।
धिग जीवनु रघुबीर बिहीना॥
जौं पै प्रिय बियोगु बिधि कीन्हा।
तौ कस मरनु न मागें दीन्हा॥

ते सर्व आपली निंदा करू लागले व पाण्याविना मरणाऱ्या माश्यांची प्रशंसा करू लागले. ते म्हणू लागले की, ‘श्रीरामांच्याविना आपल्याजिण्याचा धिक्कार असो. विधात्याने जर प्रिय व्यक्तीचा वियोग आमच्या नशिबीठेवला होता, तर आम्ही मागितल्यावर आम्हांला मरण का दिले नाही?॥ ३॥

एहि बिधि करतप्रलाप कलापा।
आए अवध भरे परितापा॥
बिषमबियोगुन जाइ बखाना।
अवधि आस सब राखहिं प्राना॥

अशा रीतीने अनेक प्रकारे प्रलाप करीत ते दुःखाने भरलेल्या अयोध्येला आले. त्यांच्या भयंकर वियोगाच्या अवस्थेचे वर्णन करणे कठीण आहे. चौदा वर्षे संपण्याची आशा करीत, ते प्राण बाळगून होते.॥ ४॥

राम दरस हित नेम ब्रत लगे करन नर नारि।
मनहुँ कोक कोकी कमल दीन बिहीन तमारि॥ ८६॥

सर्व स्त्री-पुरुष श्रीरामांच्या दर्शनासाठी नियम व व्रत करू लागले. ज्याप्रमाणे चक्रवाक जोडपे आणि कमळ हे सूर्याविना दीन होतात, त्याप्रमाणे सर्वजण दीनवाणे झाले.॥ ८६॥

सीता सचिवसहित दोउ भाई।
सृंगबेरपुर पहुँचे जाई॥
उतरे राम देवसरि देखी।
कीन्ह दंडवत हरषु बिसेषी॥

सीता व मंत्री यांच्यासह दोघे बंधू शृंगवेरपूरला पोहोचले. तेथे गंगानदी पाहून श्रीराम रथातून उतरले आणि मोठॺा आनंदाने त्यांनी तिला दंडवत घातला.॥ १॥

लखन सचिवँसियँ किए प्रनामा।
सबहि सहित सुखु पायउ रामा॥
गंग सकल मुद मंगल मूला।
सब सुख करनि हरनि सब सूला॥

लक्ष्मण, सुमंत्र व सीतेनेही गंगेला प्रणाम केला. श्रीरामांसह सर्वांना गंगा पाहून सुख वाटले. गंगा ही सर्व आनंदाचे व मांगल्याचे मूळ आहे. ती सर्व सुखे देणारी व सर्व पीडा हरण करणारी आहे.॥ २॥

कहिकहिकोटिक कथा प्रसंगा।
रामु बिलोकहिं गंग तरंगा॥
सचिवहिअनुजहिप्रियहि सुनाई।
बिबुध नदी महिमा अधिकाई॥

अनेक कथा-प्रसंग सांगत श्रीराम गंगेच्या लहरी पाहू लागले. त्यांनी सुमंत्र, लक्ष्मण व सीतेला गंगेचा महिमा सांगितला.॥ ३॥

मज्जनु कीन्हपंथ श्रम गयऊ।
सुचि जलु पिअत मुदित मन भयऊ॥
सुमिरत जाहि मिटइ श्रम भारू।
तेहि श्रम यह लौकिक ब्यवहारू॥

त्यानंतर सर्वांनी स्नान केले. त्यामुळे प्रवासाचा शीण नाहीसा झाला आणि पवित्र जल पिण्यामुळे त्यांचे मन प्रसन्न झाले. ज्यांच्या फक्त स्मरणाने जन्म-मरणाचे श्रम नष्ट होतात, त्या श्रीरामांना ‘श्रम’ झाले, असे म्हणणे हा फक्त लौकिक व्यवहार आहे.॥ ४॥