१४ दशरथांचा निरोप घेणे

सचिवँ उठाइ राउ बैठारे।
कहि प्रिय बचन रामु पगु धारे॥
सियसमेत दोउ तनय निहारी।
ब्याकुल भयउ भूमिपति भारी॥

‘श्रीरामचंद्र आले आहेत,’ हे गोड शब्द बोलून मंत्र्याने राजाला उठवून बसवले. सीता व दोघे पुत्र हे वनात जाण्यास तयार झाल्याचे पाहून महाराज फार व्याकूळ झाले.॥ ४॥

सीय सहित सुत सुभग दोउ देखि देखि अकुलाइ।
बारहिं बार सनेह बस राउ लेइ उर लाइ॥ ७६॥

सीतेसह दोघा सुंदर मुलांना पाहून पाहून राजांना भडभडून येत होते. आणि ते प्रेमाने वारंवार त्यांना हृदयाशी धरत होते.॥ ७६॥

सकइन बोलि बिकल नरनाहू।
सोक जनित उर दारुन दाहू॥
नाइ सीसु पदअति अनुरागा।
उठि रघुबीर बिदा तब मागा॥

व्याकूळ झाल्यामुळे राजे बोलू शकत नव्हते. मनात शोकामुळे उत्पन्न झालेली आग होती.तेव्हा रघुकुलवीर श्रीराम यांनी अत्यंत प्रेमाने राजांच्या चरणी मस्तक ठेवले आणि जाण्यासाठी निरोप मागितला.॥ १॥

पितु असीस आयसुमोहि दीजै।
हरष समय बिसमउ कत कीजै॥
तात किएँ प्रियप्रेम प्रमादू।
जसु जग जाइ होइ अपबादू॥

‘बाबा! मला आशीर्वाद आणि आज्ञा द्या. आनंदाच्या या प्रसंगी शोक का करता? हे तात, प्रिय व्यक्तीच्या प्रेमामुळे प्रमाद केल्यास जगात कीर्ती नाहीशी होईल आणि निंदा होईल.॥ २॥

सुनि सनेह बस उठि नरनाहाँ।
बैठारे रघुपति गहि बाहाँ॥
सुनहु तात तुम्ह कहुँ मुनि कहहीं।
रामु चराचर नायक अहहीं॥

हे ऐकल्यावर राजांनी प्रेमाने उठून श्रीरामांचा हात धरून त्यांना खाली बसविले आणि म्हटले, ‘पुत्रा! ऐक. मुनीलोक म्हणत असतात की, श्रीराम चराचराचे स्वामी आहेत.॥ ३॥

सुभअरुअसुभकरम अनुहारी।
ईसु देइ फलु हृदयँ बिचारी॥
करइ जो करम पाव फल सोई।
निगम नीति असि कह सबु कोई॥

शुभ व अशुभ कर्मांचा मनात विचार करून ईश्वर फळ देतो. जो कर्म करतो त्यालाच त्याचे फळ मिळते. सर्वजण म्हणतात की, वेदात हाच नियम सांगितला आहे.॥ ४॥

औरु करै अपराधु कोउ और पाव फल भोगु।
अति बिचित्र भगवंत गति को जग जानै जोगु॥ ७७॥

परंतु यावेळी उलटे घडत आहे. अपराध कुणी इतराने करावा आणि त्याचे फळ तिसऱ्या कोणी भोगावे. भगवंतांची लीला फार विचित्र आहे. ती जाणणारा जगात कोण आहे?’॥ ७७॥

रायँ राम राखनहित लागी।
बहुत उपाय किए छलु त्यागी॥
लखीराम रुखरहतन जाने।
धरम धुरंधर धीर सयाने॥

राजांनी अशा प्रकारे श्रीरामचंद्रांना ठेवून घेण्यासाठी निष्कपटपणे खूप प्रयत्न केले, परंतु त्यांनी धर्मधुरंधर, धीर व बुद्धिमान श्रीरामांचा एकंदर कल पाहिला. ते थांबतील असे काही त्यांना वाटले नाही.॥ १॥

तब नृप सीय लाइ उर लीन्ही।
अति हित बहुत भाँति सिख दीन्ही॥
कहिबन के दुख दुसह सुनाए।
सासु ससुर पितु सुख समुझाए॥

तेव्हा राजांनी सीतेला हृदयाशी धरले आणि मोठॺा प्रेमाने पुष्कळ प्रकारे समजावण्याचा प्रयत्न केला. वनातील दुःसह दुःखे वर्णन करून सांगितली. नंतर सासू, सासरे, पिता यांच्या जवळ राहण्यामधील सुख समजावून दिले.॥ २॥

सिय मनु राम चरन अनुरागा।
घरु न सुगमु बनु बिषमु न लागा॥
औरउ सबहिं सीय समुझाई।
कहि कहि बिपिन बिपति अधिकाई॥

परंतु सीतेचे मन श्रीरामांच्या चरणी अनुरक्त होते. म्हणून तिला घरी रहाणे आवडले नाही आणि वनही भयानक वाटले नाही. नंतर इतर सर्व लोकांनीही वनात असलेल्या संकटांचे खूप वर्णन करून सीतेला समजावले.॥ ३॥

सचिव नारि गुरनारि सयानी।
सहित सनेह कहहिं मृदु बानी॥
तुम्ह कहुँ तौ नदीन्ह बनबासू।
करहु जो कहहिं ससुर गुर सासू॥

मंत्री सुमंत्रांची पत्नी, गुरू वसिष्ठांची पत्नी अरुंधती आणि इतरही चतुर स्त्रियांनी प्रेमाने व कोमल वाणीने सांगितले की, ‘राजांनी तुला तर वनवास दिलेला नाही. म्हणून सासरे, सासू व गुरू जे सांगतात, तसे कर.’॥ ४॥

सिख सीतलि हित मधुर मृदु सुनि सीतहि न सोहानि।
सरद चंद चंदिनि लगत जनु चकई अकुलानि॥ ७८॥

हे शीतल, हितकारक, मधुर व कोमल बोलणे ऐकून सीतेला बरे वाटले नाही. शरद ऋतूच्या चंद्राच्या चांदण्याचा स्पर्श होताच जशी चकवी व्याकूळ होते, त्याप्रमाणे सीता व्याकूळ झाली.॥ ७८॥

सीय सकुच बस उतरुन देई।
सो सुनि तमकि उठी कैकेई॥
मुनि पट भूषन भाजन आनी।
आगें धरि बोली मृदु बानी॥

संकोचामुळे सीतेने काही उत्तर दिले नाही, परंतु या गोष्टी ऐकून कैकेयी चडफडली. तिने मुनींची वस्त्रे, माला-मेखला ही आभूषणे आणि कमंडलू आणून श्रीरामांच्या समोर ठेवला आणि कोमलपणे म्हणाली,॥ १॥

नृपहि प्रानप्रिय तुम्ह रघुबीरा।
सील सनेह न छाड़िहि भीरा॥
सुकृतुसुजसु परलोकु नसाऊ।
तुम्हहि जान बन कहिहि न काऊ॥

‘हे रघुवीरा, राजांना तू प्राणप्रिय आहेस. प्रेमामुळे त्यांचे मन दुर्बल बनले आहे. ते स्वभाव व प्रेम सोडणार नाहीत. पुण्य, सुंदर कीर्ती आणि परलोक नष्ट झाला, तरी ते तुला वनात जाण्यास कधीच सांगणार नाहीत.॥ २॥

अस बिचारि सोइ करहु जो भावा।
राम जननि सिख सुनि सुखु पावा॥
भूपहि बचन बान सम लागे।
करहिं न प्रान पयान अभागे॥

असा विचार करून तुला जे योग्य वाटेल ते कर.’ कैकेयी मातेचा उपदेश ऐकून श्रीरामांना आनंद वाटला. परंतु राजांना हे बोलणे बाणाप्रमाणे बोचले. त्यांनी विचार केला की, माझे दुर्दैवी प्राण अजुनी का जात नाहीत?॥ ३॥

लोग बिकल मुरुछित नरनाहू।
काह करिअ कछु सूझ न काहू॥
रामु तुरत मुनि बेषु बनाई।
चले जनक जननिहि सिरु नाई॥

महाराज बेशुद्ध झाले. लोक व्याकूळ झाले. काय करावे, हे कुणाला काही सुचत नव्हते. श्रीरामांनी पटकन मुनीचा वेश धारण केला आणि माता-पित्यांना नमस्कार करून ते निघाले.॥ ४॥