१३ श्रीलक्ष्मण-सुमित्रा-संवाद

हरषित हृदयँ मातु पहिं आए।
मनहुँ अंध फिरि लोचन पाए॥
जाइ जननि पगनायउ माथा।
मनु रघुनंदन जानकि साथा॥

तो आनंदाने सुमित्रा मातेकडे गेला. आंधळ्याला जणू पुन्हा डोळे मिळाले. त्याने आईला नमस्कार केला. पण त्याचे मन मात्र सीतारामांच्या ठायी होते.॥ २॥

पूँछे मातु मलिनमन देखी।
लखन कही सब कथा बिसेषी॥
गई सहमिसुनि बचन कठोरा।
मृगी देखि दव जनु चहु ओरा॥

आईने उदासीनतेचे कारण विचारले, तेव्हा लक्ष्मणाने सर्व हकीगत सविस्तर सांगितली. सुमित्रा त्याचे ते कठोर बोलणे ऐकून घाबरून गेली. हरिणी ज्याप्रमाणे वनात सगळीकडे आग लागल्याचे पाहून घाबरते, तशी.॥ ३॥

लखन लखेउ भाअनरथ आजू।
एहिं सनेह बस करब अकाजू॥
मागत बिदा सभय सकुचाहीं।
जाइ संग बिधि कहिहि कि नाहीं॥

आता अनर्थ होणार, असे लक्ष्मणाला दिसले. त्याला वाटले की, माता आता प्रेमामुळे काम बिघडवून टाकील, म्हणून तो निरोप मागताना भीतीने संकोचत होता. मनात विचार येत होता की, ‘हे विधात्या, आई श्रीरामांसोबत जायला अनुमती देईल की नाही?’॥ ४॥

समुझि सुमित्राँ राम सिय रूपु सुसीलु सुभाउ।
नृप सनेहु लखि धुनेउ सिरु पापिनि दीन्ह कुदाउ॥ ७३॥

सुमित्रेने श्रीरामाचे आणि सीतेचे सुंदर रूप, सुंदर शील आणि स्वभाव पाहून आणि त्यांच्यावरील महाराजांचे प्रेम पाहून डोके बडवून घेतले आणि म्हटले की, ‘पापिणी कैकेयीने दुष्ट डाव साधला.’॥ ७३॥

धीरजु धरेउ कुअवसर जानी।
सहज सुहृद बोली मृदु बानी॥
तात तुम्हारि मातु बैदेही।
पिता रामु सब भाँति सनेही॥

परंतु वेळ चांगली नाही, असे पाहून तिने मन घट्ट केले आणि स्वभावतःच हित चिंतणारी सुमित्रा कोमल वाणीने लक्ष्मणाला म्हणाली, ‘बाळा! जानकी तुझी माता आहे आणि सर्वप्रकारे स्नेह करणारे श्रीरामचंद्र तुझे पिता आहेत, असे समज.॥ १॥

अवधतहाँ जहँराम निवासू।
तहँइँ दिवसु जहँ भानु प्रकासू॥
जौं पै सीय रामु बन जाहीं।
अवध तुम्हार काजु कछु नाहीं॥

जिथे श्रीरामांचा निवास असेल, तेथेच अयोध्या आहे. जिथे सूर्यप्रकाश असतो, तिथे दिवस असतो. जर सीता-राम वनाला खरोखर जात असतील, तर अयोध्येमध्ये तुझे काही काम नाही.॥ २॥

गुरपितु मातुबंधु सुर साईं।
सेइअहिं सकल प्रान की नाईं॥
रामुप्रान प्रिय जीवनजी के।
स्वारथ रहित सखा सबही के॥

गुरू, पिता, माता, बंधू, देव आणि स्वामी या सर्वांची सेवा आपल्या प्राणांसारखी केली पाहिजे. शिवाय श्रीरामचंद्र तर प्राणांहूनही प्रिय आहेत, हृदयाचे जीवन आहेत आणि सर्वांचे निःस्वार्थ सखा आहेत.॥ ३॥

पूजनीयप्रियपरम जहाँ तें।
सब मानिअहिं राम के नातें॥
अस जियँ जानि संग बन जाहू।
लेहु तात जग जीवन लाहू॥

जगात जितके पूजनीय व परम प्रिय लोक आहेत, ते सर्व श्रीरामांच्या संबंधामुळेच पूज्य व प्रिय मानण्यास योग्य आहेत. हे लक्षात घेऊन मुला! त्यांच्याबरोबर वनात जा आणि जीवनामध्ये जगण्याचा लाभ मिळव.॥ ४॥

भूरि भाग भाजनु भयहु मोहि समेत बलि जाउँ।
जौं तुम्हरें मन छाड़ि छलु कीन्ह राम पद ठाउँ॥ ७४॥

मी तुझ्यावरून जीव ओवाळून टाकते. हे पुत्रा, माझ्यासह तू मोठा भाग्याचा ठरलास. तुझ्या चित्ताने निष्कपटपणे श्रीरामांच्या चरणी स्थान मिळविले आहे.॥ ७४॥

पुत्रवती जुबती जग सोई।
रघुपति भगतु जासु सुतु होई॥
नतरुबाँझ भलिबादि बिआनी।
राम बिमुख सुत तें हित जानी॥

जगात तीच युवती खऱ्या अर्थी पुत्रवती होय, जिचा पुत्र श्रीरघुनाथांचा भक्त आहे. अन्यथा राम-विन्मुख पुत्रामुळे हित होईल, असे जिला वाटते त्यापेक्षा ती वांझ असणे चांगले. पशूप्रमाणे तिने पुत्राला प्रसवणे व्यर्थ होय.॥ १॥

तुम्हरेहिं भाग रामु बन जाहीं।
दूसर हेतु तात कछु नाहीं॥
सकल सुकृतकरबड़फलु एहू।
राम सीय पद सहज सनेहू॥

तुझ्या भाग्यामुळे श्रीराम वनात जात आहेत. बाळा! दुसरे कोणतेही कारण नाही. श्रीसीतारामांच्या चरणी मनापासून प्रेम असणे, हेच संपूर्ण पुण्याचे सर्वांत मोठे फळ होय.॥ २॥

रागु रोषु इरिषा मदु मोहू।
जनि सपनेहुँ इन्ह के बस होहू॥
सकल प्रकार बिकार बिहाई।
मन क्रम बचन करेहु सेवकाई॥

राग, द्वेष, ईर्ष्या, मद आणि मोह यांना स्वप्नातही बळी पडू नकोस.सर्व विकारांचा त्याग करून कायावाचामनाने श्रीसीतारामांची सेवा कर.॥ ३॥

तुम्ह कहुँ बन सब भाँति सुपासू।
सँग पितु मातु रामु सिय जासू॥
जेहिं न रामु बन लहहिं कलेसू।
सुत सोइ करेहु इहइ उपदेसू॥

वनामध्ये तुला सर्व प्रकारे सुख आहे. तुझ्याबरोबर श्रीसीतारामरूप माता-पिता आहेत. हे पुत्रा, ज्यामुळे श्रीरामचंद्रांना वनात असताना क्लेश होणार नाहीत, असेच प्रयत्न कर, हाच माझा उपदेश आहे.॥ ४॥

उपदेसु यहु जेहिं तात तुम्हरे राम सिय सुख पावहीं।
पितु मातु प्रिय परिवार पुर सुख सुरति बन बिसरावहीं॥
तुलसी प्रभुहि सिख देइ आयसु दीन्ह पुनि आसिष दई।
रति होउ अबिरल अमल सिय रघुबीर पद नित नित नई॥

मुला! तू, वनामध्ये श्रीसीतारामांची इतकी सेवा कर की, त्या सुखामुळे त्यांना पिता, माता, प्रिय परिवार आणि येथील सुखांचे विस्मरण होवो, हाच माझा उपदेश आहे.’ तुलसीदास म्हणतात की, सुमित्रेने अशा प्रकारे आपला प्रभू असलेल्या लक्ष्मणाला उपदेश करून वनास जाण्याची आज्ञा दिली. आणि आशीर्वाद दिला की, ‘श्रीसीता व श्रीरघुवीर यांच्या चरणी तुझे निर्मळ व प्रगाढ प्रेम नित्य वाढत राहो.’

मातु चरन सिरु नाइ चले तुरत संकित हृदयँ।
बागुर बिषम तोराइ मनहुँ भाग मृगु भाग बस॥ ७५॥

मातेच्या चरणी मस्तक ठेवून मनातून मात्र आता कुठलेही विघ्न न येवो, म्हणून भीत भीत लक्ष्मण तेथून असा निघाला की, ज्याप्रमाणे नशिबाने एखादे हरीण कठीण जाळे तोडून पळते.॥ ७५॥

गए लखनु जहँ जानकिनाथू।
भे मन मुदित पाइ प्रिय साथू॥
बंदि राम सिय चरन सुहाए।
चले संग नृपमंदिर आए॥

लक्ष्मण श्रीजानकीनाथांच्याकडे गेला आणि प्रिय व्यक्तींच्या सहवासामुळे मनातून प्रसन्न झाला. श्रीराम व सीता यांच्या चरणांना वंदन करून त्यांच्याबरोबरच निघून तो राजमहालात आला.॥ १॥

कहहिं परसपर पुर नर नारी।
भलि बनाइ बिधि बात बिगारी॥
तन कृस मनदुखुबदन मलीने।
बिकल मनहुँ माखी मधु छीने॥

नगरातील स्त्री-पुरुष परस्पर म्हणत होते की, ‘विधात्याने पार वाटोळे केले.’ त्यांचे शरीर दुर्बल, मन दुःखी व मुख उदास झाले होते. मध काढून घेतल्यावर मधमाश्या व्याकूळ होतात, तसे ते व्याकूळ झाले होते.॥ २॥

करमीजहिं सिरुधुनि पछिताहीं।
जनु बिनु पंख बिहग अकुलाहीं॥
भइ बड़ि भीरभूप दरबारा।
बरनि न जाइ बिषादु अपारा॥

सर्वजण हात चोळत होते आणि डोके बडवून घेत पश्चात्ताप करीत होते. राजद्वारावर मोठी गर्दी झाली होती. तेथे अपार विषाद पसरला होता. त्याचे वर्णन करणेच कठीण.॥ ३॥