०९ श्रीराम-कौसल्या-संवाद

अति बिषाद बस लोग लोगाईं।
गए मातु पहिं रामु गोसाईं॥
मुख प्रसन्न चित चौगुन चाऊ।
मिटा सोचु जनि राखै राऊ॥

सर्व पुरुष आणि स्त्रिया अत्यंत विषादात बुडाले होते. प्रभू श्रीरामचंद्र कौसल्यामातेकडे गेले. त्यांच्या मुखावर प्रसन्नता होती आणि मनात चौपट उत्साह भरला होता. राजे आपल्याला ठेवून घेतील ही काळजी राहिली नाही. कैकेयी मातेने आज्ञा दिली आहे आणि वडिलांनी मूक संमती दिलेली आहे.॥ ४॥

नव गयंदु रघुबीर मनु राजु अलान समान।
छूट जानि बन गवनु सुनि उर अनंदु अधिकान॥ ५१॥

श्रीरामचंद्रांचे मन पकडलेल्या नव्या हत्तीप्रमाणे होते आणि राजतिलक हा त्या हत्तीला बांधून टाकणाऱ्या लोखंडाच्या काटेरी बेडीप्रमाणे होता. ‘वनात जायचे आहे.’ हे ऐकून आपण बंधनातून मुक्त झालो, असे मानून त्यांच्या मनातील आनंद वाढला.॥ ५१॥

रघुकुल तिलक जोरि दोउ हाथा।
मुदित मातु पद नायउ माथा॥
दीन्हि असीस लाइ उर लीन्हे।
भूषन बसन निछावरि कीन्हे॥

रघुकुलतिलक श्रीरामांनी दोन्ही हात जोडून आनंदाने कौसल्या मातेच्या चरणी मस्तक ठेवले. तिने आशीर्वाद दिला आणि हृदयाशी धरले. दागिने व वस्त्रे त्यांच्यावरून ओवाळून टाकली.॥ १॥

बार बार मुख चुंबति माता।
नयन नेह जलु पुलकित गाता॥
गोद राखि पुनि हृदयँ लगाए।
स्रवत प्रेमरस पयद सुहाए॥

माता वारंवार श्रीरामांच्या मुखाचे चुंबन घेत होती. नेत्रांतून प्रेमाश्रू भरून आले होते आणि सर्वांग पुलकित झाले होते. तिने श्रीरामांना आपल्या मांडीवर घेऊन पुन्हा कवटाळले. तिच्या स्तनांतून प्रेमाधिक्यामुळे दूध वाहू लागले.॥ २॥

प्रेमु प्रमोदु न कछु कहि जाई।
रंक धनद पदबी जनु पाई॥
सादर सुंदर बदनु निहारी।
बोली मधुर बचन महतारी॥

तिचे प्रेम व मोठा आनंद हा काही सांगता येत नव्हता. जणू कंगालाला कुबेराचे पद मिळाले होते. मोठॺा आदराने सुंदर मुख पहात माता मधुर वाणीने म्हणाली,॥ ३॥

कहहु तात जननी बलिहारी।
कबहिं लगन मुद मंगलकारी॥
सुकृत सील सुख सीवँ सुहाई।
जनम लाभ कइ अवधि अघाई॥

‘बाळा! तुझ्यावरून जीव ओवाळून टाकते. सांग बरे, तो आनंददायक मंगल मुहूर्त केव्हा आहे? तो माझे पुण्य, शील आणि सुखाची सुंदर परिसीमा आहे आणि जन्म घेतल्याच्या लाभाची पराकाष्ठा आहे.॥ ४॥

जेहि चाहत नर नारि सब अति आरत एहि भाँति।
जिमि चातक चातकि तृषित बृष्टि सरद रितु स्वाति॥ ५२॥

त्या मुहूर्ताची सर्व स्त्री-पुरुष अत्यंत आतुरतेने वाट पहात आहेत. तहानलेले चातक आणि चातकी जशी शरदऋतूतील स्वाती नक्षत्राच्या पावसाची वाट पहातात.॥ ५२॥

तात जाउँ बलि बेगि नहाहू।
जो मन भाव मधुर कछु खाहू॥
पितु समीपत बजाएहु भैआ।
भइ बड़ि बार जाइ बलि मैआ॥

‘सोन्या! मी कुरवंडी करते. तू लवकर स्नान करून मनाला आवडेल ती मिठाई खाऊन घे. बाळा, मग बाबांजवळ जा. फार उशीर झाला आहे. मी औक्षण करते.’॥ १॥

मातु बचन सुनि अति अनुकूला।
जनु सनेह सुरतरु के फूला॥
सुख मकरंद भरे श्रियमूला।
निरखि राम मनु भवँरु न भूला॥

मातेचे अत्यंत मनोहर बोलणे जणू स्नेहरूपी कल्पवृक्षाची फुले होती. ती सुखरूपी मकरंदाने भरलेली होती आणि ती राजलक्ष्मीचे मूळ होती. अशा वचनरूपी फुलांना पाहून श्रीरामचंद्रांचा मनरूपी भ्रमर त्यांना भुलला नाही.॥ २॥

धरम धुरीनधरम गति जानी।
कहेउ मातु सन अति मृदु बानी॥
पिताँ दीन्ह मोहिकानन राजू।
जहँ सब भाँति मोर बड़ काजू॥

धर्मधुरींण श्रीरामचंद्रांनी धर्माची गती ओळखून आईला अत्यंत कोमल वाणीने म्हटले, ‘आई! बाबांनी मला वनाचे राज्य दिले आहे. तेथे माझे सर्वप्रकारे मोठे काम पूर्ण होणार आहे.॥ ३॥

आयसुदेहि मुदितमन माता।
जेहिं मुद मंगल कानन जाता॥
जनि सनेह बस डरपसि भोरें।
आनँदु अंब अनुग्रह तोरें॥

आई! तू प्रसन्न चित्ताने मला जाण्याची आज्ञा दे. त्यामुळे माझा वनातील प्रवास आनंद-मंगलमय होईल. माझ्यावरील प्रेमामुळे चुकूनही घाबरू नकोस. हे माते, तुझ्या कृपेने आनंदच होईल.॥ ४॥

बरष चारिदस बिपिन बसि करि पितु बचन प्रमान।
आइ पाय पुुनि देखिहउँ मनु जनि करसि मलान॥ ५३॥

चौदा वर्षे वनात राहून आणि वडिलांची प्रतिज्ञा खरी करून मी परत येईन व तुझ्या चरणांचे दर्शन घेईन. तू मन दीनवाणे करून घेऊ नकोस.’॥

बचन बिनीत मधुररघुबर के।
सर सम लगे मातु उर करके॥
सहमिसूखिसुनिसीतलि बानी।
जिमि जवास परें पावस पानी॥

रघुकुलातील श्रेष्ठ श्रीरामचंद्रांचे हे अत्यंत नम्र व गोड बोलणे मातेच्या हृदयाला बाणाप्रमाणे रुतू लागले. ती शीतल वाणी ऐकून कौसल्या घाबरून अशी गर्भगळित झाली की, ज्याप्रमाणे पावसाचे पाणी पडताच जवास वाळून जाते.॥ १॥

कहिन जाइ कछु हृदय बिषादू।
मनहुँ मृगी सुनि केहरि नादू॥
नयन सजल तन थरथर काँपी।
माजहि खाइ मीन जनु मापी॥

तिच्या हृदयातील विषादाचे वर्णन करणे अशक्य होते. जणू सिंहाची गर्जना ऐकून हरिणी बावरून जावी. डोळ्यांत पाणी आले. शरीर थरथरू लागले. जणू मासोळी पहिल्या पावसाचा फेस खाल्‍ल्यामुळे बेशुद्ध झाली होती.॥ २॥

धरि धीरजु सुतबदनु निहारी।
गदगद बचन कहति महतारी॥
तात पितहि तुम्ह प्रान पिआरे।
देखि मुदित नित चरित तुम्हारे॥

धीर धरून व पुत्राच्या मुखाकडे पहात सद्गदित वाणीने ती म्हणू लागली, ‘बाळा! तू तर पित्याला प्राणांसारखा प्रिय आहेस. तुझे वागणे पाहून ते नित्य प्रसन्न असतात.॥ ३॥

राजुदेनकहुँ सुभ दिन साधा।
कहेउ जान बन केहिं अपराधा॥
तात सुनावहु मोहि निदानू।
को दिनकर कुल भयउ कृसानू॥

तुला राज्य देण्यासाठी त्यांनीच शुभ दिवस शोधला होता. मग आता कोणत्या अपराधासाठी वनात जाण्यास सांगितले आहे? बाळा! मला कारण सांग. सूर्यवंशरूपी वनाला जाळण्यासाठी आग कोण ठरले?’॥ ४॥

निरखि राम रुख सचिवसुत कारनु कहेउ बुझाइ।
सुनि प्रसंगु रहि मूक जिमि दसा बरनि नहिं जाइ॥ ५४॥

तेव्हा रामचंद्रांचे मनोगत ओळखून मंत्र्याच्या पुत्राने सर्व कारण समजावून सांगितले. तो प्रसंग ऐकून कौसल्या मुकी होऊन गेली. तिची अवस्था काही सांगता येण्यासारखी नव्हती.॥ ५४॥

राखिनसकइन कहि सक जाहू।
दुहूँ भाँति उर दारुन दाहू॥
लिखत सुधाकरगा लिखि राहू।
बिधि गति बाम सदा सब काहू॥

ती श्रीरामांना ठेवूनही घेऊ शकत नव्हती आणि वनात जाण्यास सांगूही शकत नव्हती. दोन्ही प्रकारे फार मोठा मनस्ताप होत होता. ती मनात विचार करू लागली की, ‘बघा, विधात्याची चाल नेहमी सर्वांसाठी वाकडीच असते. ते लिहीत होते चंद्रमा, परंतु त्याऐवजी लिहिले गेले राहू.’॥ १॥

धरम सनेह उभयँ मति घेरी।
भइ गति साँप छुछुंदरि केरी॥
राखउँ सुतहि करउँ अनुरोधू।
धरमु जाइ अरु बंधु बिरोधू॥

धर्म व स्नेह दोन्हींनी कौसल्येच्या बुद्धीला घेरून टाकले. इकडे आड, तिकडे विहीर अशी तिची स्थिती झाली. साप व चिचुंद्री यांच्या गोष्टीसारखी तिची अवस्था झाली. ती विचार करू लागली की, जर मी हट्टाने मुलाला ठेवून घेतले तर धर्माला बाध येतो आणि भावांमध्ये वितुष्ट येते,॥ २॥

कहउँ जान बनतौ बड़ि हानी।
संकट सोच बिबस भइ रानी॥
बहुरि समुझि तिय धरमु सयानी।
रामु भरतु दोउ सुत सम जानी॥

आणि वनात जाण्यास सांगितले, तर फार मोठी हानी घडते. अशा प्रकारे धर्मसंकटात सापडून राणी फार काळजीत पडली. मग बुद्धिमती कौसल्येने पातिव्रत्यधर्म श्रेष्ठ जाणून आणि राम व भरत या दोन्ही पुत्रांना समान मानून,॥ ३॥

सरल सुभाउ राम महतारी।
बोली बचन धीर धरि भारी॥
तातजाउँ बलिकीन्हेहु नीका।
पितु आयसु सब धरमक टीका॥

सरळ स्वभावाची श्रीरामांची माता कौसल्या हिने अत्यंत धीर धरून म्हटले, ‘हे पुत्रा! माझ्या कायेची तुझ्या धर्मनिष्ठेवरून कुरवंडी उतरावी. तू चांगले केलेस. पित्याच्या आज्ञेचे पालन करणे हेच सर्व धर्मांत श्रेष्ठ आहे.॥ ४॥

राजु देन कहि दीन्ह बनु मोहि न सो दुख लेसु।
तुम्ह बिनु भरतहि भूपतिहि प्रजहि प्रचंड कलेसु॥ ५५॥

त्यांनी तुला राज्य देण्याचे सांगून वन दिले, याचे मला लेशमात्र दुःख नाही. दुःख एवढेच आहे की, तुझ्याविना भरताला, महाराजांना व प्रजेला फार मोठे दुःख होईल.॥ ५५॥

जौं केवल पितुआयसु ताता।
तौ जनि जाहु जानि बड़ि माता॥
जौं पितु मातुकहेउबन जाना।
तौ कानन सत अवध समाना॥

बाळ! जर फक्त पित्याची आज्ञा असेल, तर माता ही पित्यापेक्षा मोठी आहे असे मानून वनात जाऊ नकोस. परंतु माता-पिता या दोघांनी वनात जाण्यास सांगितले असेल, तर वन हे तुझ्यासाठी शेकडो अयोध्येच्या राज्यांच्या बरोबरीचे आहे.॥ १॥

पितु बनदेव मातु बनदेवी।
खग मृग चरन सरोरुह सेवी॥
अंतहुँ उचित नृपहि बनबासू।
बय बिलोकि हियँ होइ हराँसू॥

वनातील देव हे तुझे पिता असतील आणि वनदेवी या माता असतील. तेथील पशु-पक्षी तुझ्या चरण-कमलांचे सेवक होतील. राजाने वृद्धावस्थेत वनवास करावा, हे योग्यच आहे. फक्त तुझी सुकुमार अवस्था पाहून मनात दुःख वाटते.॥ २॥

बड़भागी बनु अवध अभागी।
जो रघुबंसतिलक तुम्ह त्यागी॥
जौं सुत कहौंसंगमोहि लेहू।
तुम्हरे हृदयँ होइ संदेहू॥

हे रघुवंशाच्या तिलका, वन हे मोठे भाग्यशाली आहे आणि जिने तुझा त्याग केला ती अयोध्या अभागी होय. हे पुत्रा, जर मी तुला म्हटले की, मलाही बरोबर घेऊन चल, तर तुला संशय येईल की, आई मला या निमित्ताने थांबवू इच्छिते.॥ ३॥

पूत परमप्रिय तुम्ह सबही के।
प्रान प्रान के जीवन जी के॥
ते तुम्ह कहहु मातु बन जाऊँ।
मैं सुनि बचन बैठि पछिताऊँ॥

हे पुत्रा, तू सर्वांनाच प्रिय आहेस, प्राणांचा प्राण आणि हृदयाचे जीवन आहेस. तोच तू प्राणाधार म्हणत आहेस की माते, मी वनात जातो आणि मी तुझे बोलणे ऐकून पश्चात्ताप करीत बसली आहे.॥ ४॥

यह बिचारि नहिं करउँ हठ झूठ सनेहु बढ़ाइ।
मानि मातु कर नात बलि सुरति बिसरि जनि जाइ॥ ५६॥

असा विचार करून व खोटे प्रेम दाखवून मी काही हट्ट करीत नाही. मुला, तुझ्यावरून जीव ओवाळून टाकते. मातेचे नाते मानून मला विसरून जाऊ नकोस.॥ ५६॥

देवपितर सब तुम्हहि गोसाईं।
राखहुँ पलक नयन की नाईं॥
अवधि अंबु प्रिय परिजन मीना।
तुम्ह करुनाकर धरम धुरीना॥

हे लाडक्या, पापण्या जशा डोळॺांचे रक्षण करतात, त्याप्रमाणे देव व पितर तुझे रक्षण करोत. तुझ्या वनवासाचा चौदा वर्षांचा काळ हा जणू जल आहे आणि प्रियजन व कुटुंबीय मासे आहेत. तू दयेची खाण आहेस व धर्माची धुरा धारण करणारा आहेस.॥ १॥

असबिचारि सोइ करहु उपाई।
सबहि जिअत जेहिं भेंटहु आई॥
जाहु सुखेन बनहिबलि जाऊँ।
करि अनाथ जन परिजन गाऊँ॥

असा विचार करून आम्ही सर्वजण जिवंत असे तोपर्यंत भेटण्याचा उपाय कर. मी जीव ओवाळून सांगते, तू सेवकांना, आप्तांना व नगरवासीयांना अनाथ करून सुखाने वनात जा.॥ २॥

सबकर आजुसु कृत फल बीता।
भयउ कराल कालु बिपरीता॥
बहुबिधि बिलपिचरन लपटानी।
परम अभागिनि आपुहि जानी॥

आज सर्वांची पुण्याई संपली. हा कठीण काळ आमच्यावर ओढवला.’ अशा प्रकारे पुष्कळ विलाप करीत आणि स्वतःला दुर्दैवी मानून माता कौसल्येने श्रीरामांचे चरण घट्ट धरले.॥ ३॥

दारुन दुसह दाहु उर ब्यापा।
बरनि न जाहिं बिलाप कलापा॥
राम उठाइ मातु उर लाई।
कहि मृदु बचन बहुरि समुझाई॥

हृदयामध्ये भयानक असह्य दुःख भरले होते. त्यावेळी तिने केलेल्या विलापाचे वर्णन करणे शक्य नाही. श्रीरामांनी मातेला उठवून हृदयाशी धरले आणि कोमल शब्दांनी तिची समजूत घातली.॥४॥

समाचार तेहि समय सुनि सीय उठी अकुलाइ।
जाइ सासु पद कमल जुग बंदि बैठि सिरु नाइ॥ ५७॥

ही वार्ता ऐकताच सीता व्याकूळ झाली आणि सासूजवळ येऊन तिच्या चरण-कमलांना वंदन करून मान खाली घालून बसली.॥ ५७॥

दीन्हि असीस सासुमृदु बानी।
अति सुकुमारि देखि अकुलानी॥
बैठिनमितमुखसोचति सीता।
रूप रासि पति प्रेम पुनीता॥

सासूने कोमल वाणीने तिला आशीर्वाद दिला. सीतेची अत्यंत सुकुमार अवस्था पाहून ती व्याकूळ झाली. रूपाची खाण असलेली आणि पतीवर पवित्र प्रेम करणारी सीता ही मान खाली घालून बसून विचार करीत होती.॥ १॥

चलन चहत बन जीवननाथू।
केहि सुकृती सन होइहि साथू॥
की तनु प्रान किकेवल प्राना।
बिधि करतबु कछु जाइ न जाना॥

प्राणनाथ श्रीराम वनात जाऊ इच्छितात. पाहूया, कोणत्या पुण्यवानाची त्यांना सोबत घडेल? शरीर व प्राण दोन्ही बरोबर जाणार की फक्त प्राणानेच यांची सोबत होईल? विधात्याची करणी काही कळत नाही.॥ २॥

चारुचरन नख लेखति धरनी।
नूपुर मुखर मधुर कबि बरनी॥
मनहुँ प्रेमबस बिनती करहीं।
हमहि सीय पद जनि परिहरहीं॥

सीता आपल्या सुंदर चरणांच्या नखांनी जमीन कुरतडत होती. असे करताना तिच्या नूपुरांचा मधुर ध्वनी होत होता. कवी त्याचे वर्णन असे करतो की, जणू प्रेम-वश होऊन नूपुर विनंती करीत होते की, सीतेच्या चरणांनी आम्हांला कधी सोडून देऊ नये.॥ ३॥

मंजु बिलोचन मोचति बारी।
बोली देखि राम महतारी॥
तात सुनहु सिय अति सुकुमारी।
सास ससुर परिजनहि पिआरी॥

सीतेच्या सुंदर नेत्रांतून पाणी वाहात होते. तिची दशा पाहून श्रीराम-माता कौसल्या श्रीरामांना म्हणाली, ‘पुत्रा! सीता ही अत्यंत सुकुमार आहे आणि सासू, सासरे व कुटुंबीयांची आवडती आहे.॥ ४॥

पिता जनक भूपाल मनि ससुर भानुकुल भानु।
पति रबिकुल कैरव बिपिन बिधु गुन रूप निधानु॥ ५८॥

हिचे वडील जनक हे राजांचे शिरोमणी आहेत. सासरे सूर्यकुलाचे सूर्य आहेत आणि पती सूर्यकुलरूपी कुमुदवनास प्रफुल्लित करणारे चंद्र व गुण आणि रूपाचे भांडार आहेत.॥ ५८॥

मैं पुनि पुत्रबधू प्रिय पाई।
रूप रासि गुन सील सुहाई॥
नयन पुतरिकरिप्रीति बढ़ाई।
राखेउँ प्रान जानकिहिं लाई॥

शिवाय रूपराशी, सुंदर गुण आणि शीलसंपन्न लाडकी सून मला लाभली आहे. मी हिला आपल्या डोळॺांच्या बाहुलीप्रमाणे जतन करून हिच्यावर प्रेम केले आहे. माझे प्राण हिच्यामध्ये गुंतले आहेत.॥ १॥

कलपबेलि जिमि बहुबिधि लाली।
सींचि सनेह सलिल प्रतिपाली॥
फूलत फलत भयउ बिधि बामा।
जानि न जाइ काह परिनामा॥

कल्पलतेसारखे मी हिला मोठॺा लाडाने स्नेहरूपी जलाने शिंपून पाळले आहे. आता या लतेच्या फुलण्या-फळण्याचा काळ आला, तर विधाता प्रतिकूल झाला. याचा काय परिणाम होणार आहे, हे कुणास ठाऊक?॥ २॥

पलँग पीठ तजि गोद हिंडोरा।
सियँ न दीन्ह पगु अवनि कठोरा॥
जिअनमूरिजिमि जोगवत रहऊँ।
दीप बाति नहिं टारन कहऊँ॥

सीतेने पलंग, मांडी आणि झोपाळा सोडून कधी कठीण भूमीवर पाय ठेवला नाही. मी नेहमी संजीवनी मुळीप्रमाणे अत्यंत काळजीने हिची राखण केली. मी हिला कधी दिव्याची वात विझवायलासुद्धा सांगत नसे.॥ ३॥

सोइ सिय चलन चहतबन साथा।
आयसु काह होइ रघुनाथा॥
चंद किरन रसरसिक चकोरी।
रबि रुख नयन सकइ किमि जोरी॥

तीच सीता आता तुझ्याबरोबर वनात जाऊ पहाते. हे रघुनाथा, तिला काय आज्ञा आहे? चंद्रम्याच्या किरणांतील अमृत इच्छिणारी चकोरी सूर्याकडे कसे पाहू शकेल?॥ ४॥

करि केहरि निसिचर चरहिं दुष्ट जंतु बन भूरि।
बिष बाटिकाँ कि सोह सुत सुभग सजीवनि मूरि॥ ५९॥

हत्ती, सिंह, राक्षस इत्यादी अनेक दुष्ट जीव-जंतू वनात वावरत असतात. बाळा! त्या विषाच्या वाटिकेमध्ये संजीवनीची मुळी कशी शोभून दिसेल?॥ ५९॥

बन हित कोलकिरात किसोरी।
रचीं बिरंचि बिषय सुख भोरी॥
पाहनकृमि जिमि कठिन सुभाऊ।
तिन्हहि कलेसु न कानन काऊ॥

वनामध्ये ब्रह्मदेवाने विषयसुखाशी अपरिचित असणाऱ्या कोल व भिल्ल यांच्या मुली निर्माण केल्या आहेत. त्यांचा स्वभाव पाषाण-किडॺाप्रमाणे कठोर असतो. त्यांना वनात कधी त्रास वाटत नाही.॥ १॥

कै तापस तिय कानन जोगू।
जिन्ह तप हेतु तजा सब भोगू॥
सिय बन बसिहि तात केहि भाँती।
चित्रलिखित कपि देखि डेराती॥

किंवा तपस्व्यांच्या स्त्रिया वनात राहण्यास योग्य आहेत. त्यांनी तपस्येसाठी सर्व भोग सोडून दिलेले असतात. हे पुत्रा, जी चित्रातील माकड पाहून घाबरते, ती सीता वनात कशी राहू शकेल?॥ २॥

सुरसरसुभग बनजबन चारी।
डाबर जोगु कि हंसकुमारी॥
असबिचारिजस आयसु होई।
मैं सिख देउँ जानकिहि सोई॥

देवसरोवरातील कमलवनात संचार करणारी हंसी डबक्यात राहण्यास योग्य आहे काय? याचा विचार करून जर तुझी आज्ञा असेल, तर मग मी जानकीला तसा उपदेश देईन.’॥ ३॥

जौं सियभवन रहै कह अंबा।
मोहि कहँ होइ बहुत अवलंबा॥
सुनि रघुबीर मातु प्रिय बानी।
सील सनेह सुधाँ जनु सानी॥

कौसल्या म्हणाली, ‘जर सीता घरी राहिली, तर मला मोठा आधार होईल.’ श्रीरामांनी जणू शील व स्नेहरूपी अमृताने ओथंबलेली मातेची प्रिय वाणी ऐकून॥ ४॥

कहि प्रिय बचन बिबेकमय कीन्हि मातु परितोष।
लगे प्रबोधन जानकिहि प्रगटि बिपिन गुन दोष॥ ६०॥

विवेकपूर्ण प्रिय वचन बोलून मातेचे समाधान केले. मग वनातील गुण-दोष सांगून ते सीतेला समजावीत म्हणू लागले.॥ ६०॥