०७ श्रीराम-कैकेयी-संवाद

करुनामय मृदु राम सुभाऊ।
प्रथम दीख दुखु सुना न काऊ॥
तदपि धीर धरि समउ बिचारी।
पूँछी मधुर बचन महतारी॥

श्रीरामचंद्रांचा स्वभाव अत्यंत कोमल व करुणामय होता. त्यांनी आपल्या जीवनात प्रथमतःच हे दुःख पाहिले. यापूर्वी कधी त्यांनी दुःख ऐकलेसुद्धा नव्हते. तरीही प्रसंग पाहून मनात धीर धरून त्यांनी गोड शब्दांत कैकेयी मातेस विचारले,॥ २॥

मोहि कहु मातु तात दुख कारन।
करिअ जतन जेहिं होइ निवारन॥
सुनहु राम सबु कारनु एहू।
राजहि तुम्ह पर बहुत सनेहू॥

‘हे माते, मला बाबांच्या दुःखाचे कारण सांग, म्हणजे ते दूर करण्याचा मला प्रयत्न करता येईल.’ कैकेयी म्हणाली, ‘हे रामा, ऐक. राजांचे तुझ्यावर अत्यंत प्रेम आहे, हेच मुख्य कारण आहे.॥ ३॥

देन कहेन्हि मोहि दुइ बरदाना।
मागेउँ जो कछु मोहि सोहाना॥
सो सुनि भयउ भूप उर सोचू।
छाड़ि न सकहिं तुम्हार सँकोचू॥

यांनी मला दोन वर दिले होते. मला जे बरे वाटले, ते मी मागितले. ते ऐकून राजे काळजीत पडले, कारण हे तुझा मोह सोडू शकत नाहीत.॥ ४॥

सुत सनेहु इत बचनु उत संकट परेउ नरेसु।
सकहु त आयसु धरहु सिर मेटहु कठिन कलेसु॥ ४०॥

एकीकडे पुत्र-प्रेम आणि दुसरीकडे प्रतिज्ञा. राजे याच धर्मसंकटात पडले आहेत. जर तुला शक्य असेल, तर राजांची आज्ञा शिरोधार्य मानून यांच्या कठीण यातना दूर कर.’॥ ४०॥

निधरक बैठि कहइ कटु बानी।
सुनत कठिनता अति अकुलानी॥
जीभ कमान बचन सर नाना।
मनहुँ महिप मृदु लच्छ समाना॥

कैकेयी बेधडकपणे अशी कटू वाणी बोलत होती. ती ऐकून प्रत्यक्ष निष्ठुरतासुद्धा फार व्याकूळ झाली. तिची जीभ ही धनुष्य आहे, शब्द हे पुष्कळसे बाण आहेत आणि जणू राजा हेच कोमल लक्ष्य आहे.॥ १॥

जनु कठोरपनु धरें सरीरू।
सिखइ धनुषबिद्या बर बीरू॥
सबु प्रसंगु रघुपतिहि सुनाई।
बैठि मनहुँ तनु धरि निठुराई॥

या सर्व सरंजामासह जणू प्रत्यक्ष कठोरपणा उत्कृष्ट वीराचे रूप घेऊन धनुष्य-विद्या शिकत होता. श्रीरघुनाथांना सर्व हकीगत सांगून ती खाली बसली. जणू निष्ठुरता हीच देह धारण करून बसली असावी.॥ २॥

मन मुसुकाइ भानुकुल भानू।
रामु सहज आनंद निधानू॥
बोलेबचन बिगत सब दूषन।
मृदु मंजुल जनु बाग बिभूषन॥

सूर्यकुलाचे सूर्य, स्वभावतःच आनंदनिधान असलेले श्रीराम मनातून हसले व सर्व दूषणरहित कोमल आणि सुंदर वचन बोलले, जणू ते वाणीचे भूषणच होते.॥ ३॥

सुनु जननी सोइ सुतु बड़भागी।
जो पितु मातु बचन अनुरागी॥
तनय मातु पितु तोषनिहारा।
दुर्लभ जननि सकल संसारा॥

‘हे माते, तोच पुत्र भाग्यशाली असतो, जो माता-पित्यांच्या वचनांचे पालन करतो. हे माते, आज्ञा-पालन करून माता-पित्यांना संतुष्ट करणारा पुत्र जगात दुर्लभ असतो.॥ ४॥

मुनिगन मिलनु बिसेषि बन सबहि भाँति हित मोर।
तेहि महँ पितु आयसु बहुरि संमत जननी तोर॥ ४१॥

वनात गेल्यामुळे खास करून मुनींच्या भेटी होतील. त्यात सर्वप्रकारे माझेच कल्याण आहे. त्यातही वडिलांची आज्ञा आणि माते, तुमची संमती आहे,॥ ४१॥

भरतु प्रानप्रिय पावहिं राजू।
बिधि सब बिधि मोहि सनमुख आजू॥
जौं न जाउँ बन ऐसेहु काजा।
प्रथम गनिअ मोहि मूढ़ समाजा॥

आणि प्राणप्रिय भरताला राज्य मिळेल. हे पाहून मला वाटते की, आज दैव सर्व प्रकारे मला अनुकूल आहे. जर अशा कामासाठी मी वनात गेलो नाही, तर मूर्खांमध्ये माझा क्रम पहिला येईल.॥ १॥

सेवहिं अरँडु कलपतरु त्यागी।
परिहरि अमृत लेहिं बिषु मागी॥
तेउ न पाइ अस समउ चुकाहीं।
देखु बिचारि मातु मन माहीं॥

हे माते, विचार करून बघ की, जे कल्पवृक्ष सोडून एरंडाची सेवा करतात आणि अमृत टाकून विष मागतात, ते महामूर्खसुद्धा अशी संधी मिळाल्यावर ती सोडणार नाहीत.॥ २॥

अंब एक दुखु मोहि बिसेषी।
निपट बिकल नरनायकु देखी॥
थोरिहिं बात पितहि दुख भारी।
होति प्रतीति न मोहि महतारी॥

आई, मला फार दुःख वाटते ते महाराजांना अत्यंत व्याकूळ झाल्याचे पाहून. एवढॺा लहानशा गोष्टीसाठी बाबांना इतके मोठे दुःख वाटावे, यावर माझा विश्वास बसत नाही.॥ ३॥

राउधीर गुन उदधि अगाधू।
भा मोहि तें कछु बड़ अपराधू॥
जातें मोहि न कहत कछु राऊ।
मोरि सपथ तोहि कहु सति भाऊ॥

कारण महाराज हे तर मोठे धैर्यशील व गुणसागर आहेत. नक्कीच माझ्याकडून एखादा मोठा अपराध घडला आहे. त्यामुळे महाराज माझ्याशी काही बोलत नाहीत. माते, तुला माझी शपथ, तू खरे खरे सांग.’॥ ४॥

सहज सरल रघुबर बचन कुमति कुटिल करि जान।
चलइ जोंक जल बक्रगति जद्यपि सलिलु समान॥ ४२॥

रघुकुलश्रेष्ठ श्रीरामचंद्रांच्या स्वाभाविक सरळ बोलण्याला दुर्बुद्धी कैकेयी उलटच समजत होती. जरी पाणी हे समानच असते, तरी जळू त्यात वाकडॺा चालीनेच चालते.॥ ४२॥

रहसी रानि राम रुख पाई।
बोली कपट सनेहु जनाई॥
सपथ तुम्हार भरत कै आना।
हेतु न दूसर मैं कछु जाना॥

श्रीरामचंद्राची मनोभूमिका पाहून राणी कैकेयी आनंदित झाली आणि कपटी प्रेम दाखवीत म्हणाली, ‘तुझी व भरताची शपथ. मला राजांच्या दुःखाचे दुसरे कोणतेही कारण माहीत नाही.॥ १॥

तुम्ह अपराध जोगु नहिं ताता।
जननी जनक बंधु सुखदाता॥
राम सत्य सबु जो कछु कहहू।
तुम्ह पितु मातु बचन रत अहहू॥

बाळ! तू अपराध करणारा नाहीस. तू माता-पिता आणि भाऊ यांना सुख देणारा आहेस. हे रामा, तू जे काही म्हणत आहेस, ते सत्य आहे. तू माता-पित्यांच्या आज्ञेचे पालन करण्यात तत्पर आहेस.॥ २॥

पितहि बुझाइ कहहु बलि सोई।
चौथेंपन जेहिं अजसु न होई॥
तुम्ह सम सुअनसुकृतजेहिं दीन्हे।
उचित न तासु निरादरु कीन्हे॥

मी तुझ्यावरून जीव ओवाळून टाकते. हीच गोष्ट तू बाबांना समजावून सांग. त्यामुळे म्हातारपणी त्यांची अपकीर्ती न होवो. ज्या पुण्याईमुळे यांना तुझ्यासारखा पुत्र लाभला, तिचा अवमान करणे योग्य नव्हे.॥ ३॥

लागहिं कुमुख बचन सुभ कैसे।
मगहँ गयादिक तीरथ जैसे॥
रामहि मातु बचन सब भाए।
जिमि सुरसरि गत सलिल सुहाए॥

मगध देशात गया इत्यादी तीर्थे असल्याप्रमाणे कैकेयीच्या दुष्ट मुखात हे सुंदर वचन वाटत होते. श्रीरामचंद्रांना कैकेयीचे बोलणे असे चांगले वाटले की, गंगेमध्ये बरे-वाईट कोणतेही पाणी मिळाल्यावर ते पवित्र बनते.॥ ४॥