०५ दशरथ-कैकेयी-संवाद

साँझ समय सानंद नृपु गयउ कैकई गेहँ।
गवनु निठुरता निकट किय जनु धरि देह सनेहँ॥ २४॥

संध्याकाळी राजा दशरथ आनंदाने कैकेयीच्या महालात गेले. जणू प्रत्यक्ष स्नेहच देह धारण करून निष्ठुरतेकडे गेला होता.॥ २४॥

कोपभवन सुनि सकुचेउ राऊ।
भय बस अगहुड़ परइ न पाऊ॥
सुरपति बसइ बाहँबल जाकें।
नरपति सकल रहहिं रुख ताकें॥

कोपभवनाचे नाव ऐकताच महाराज घाबरले. भयामुळे त्यांचा पाय उचलत नव्हता. प्रत्यक्ष देवराज इंद्र ज्यांच्या बाहुबलामध्ये वसतो, आणि संपूर्ण राजे लोक ज्यांचा कल पाहून वागतात,॥ १॥

सो सुनि तिय रिस गयउ सुखाई।
देखहु काम प्रताप बड़ाई॥
सूल कुलिस असि अँगवनिहारे।
ते रतिनाथ सुमन सर मारे॥

तेच महाराज दशरथ स्त्रीचा क्रोध ऐकून सुकून गेले. कामदेवाचा प्रताप आणि महिमा तर पाहा. जे त्रिशूळ, वज्र, तलवार इत्यादींचे घाव अंगावर सहज झेलत, ते रतिनाथ कामदेवाच्या पुष्पबाणाला बळी पडले.॥ २॥

सभय नरेसु प्रिया पहिं गयऊ।
देखि दसा दुखु दारुन भयऊ॥
भूमि सयन पटु मोट पुराना।
दिए डारि तन भूषन नाना॥

राजा घाबरलेल्या अवस्थेत आपली लाडकी राणी कैकेयी, हिच्याजवळ गेले. तिने जुने जाडेभरडे वस्त्र नेसले होते व शरीरावरील नाना दाग-दागिने फेकून दिले होते.॥ ३॥

कुमतिहि कसि कुबेषता फाबी।
अनअहिवातु सूच जनु भाबी॥
जाइ निकट नृपु कह मृदु बानी।
प्रानप्रिया केहि हेतु रिसानी॥

त्या दुर्बुद्ध कैकेयीचा तो अभद्र वेष असा वाटत होता की, जणू भावी वैधव्य सूचित होत होते. राजे तिच्याजवळ जाऊन कोमल शब्दांत तिला म्हणाले, ‘हे प्राणप्रिये, कशासाठी हा रुसवा?’॥ ४॥

केहि हेतु रानि रिसानि परसत पानि पतिहि नेवारई।
मानहुँ सरोष भुअंग भामिनि बिषम भाँति निहारई॥
दोउ बासना रसना दसन बर मरम ठाहरु देखई।
तुलसी नृपति भवतब्यता बस काम कौतुक लेखई॥

हे राणी, का रागावली आहेस?’ असे म्हणत राजांनी तिला हाताने स्पर्श केला, तेव्हा तिने तो झटकून टाकला आणि क्रोधित नागिणीप्रमाणे क्रूर दृष्टीने ती त्यांच्याकडे पाहू लागली. दोन वरदानांची वासना म्हणजे त्या नागिणीच्या दोन जिभा होत्या आणि दोन वर म्हणजे दात होते. ती डसण्यासाठी मर्मस्थान पहात होती. तुलसीदास म्हणतात, राजा दशरथ भवितव्याच्या अधीन झाल्यामुळे तिचे रागावणे व हात झटकणे ही जणू कामदेवाची क्रीडाच समजत होते.

बार बार कह राउ सुमुखि सुलोचनि पिकबचनि।
कारन मोहि सुनाउ गजगामिनि निज कोप कर॥ २५॥

राजा वारंवार म्हणत होते की, ‘हे सुमुखी, हे सुलोचनी, हे कोकिलवचनी, हे गजगामिनी, मला आपल्या क्रोधाचे कारण तर सांग.॥ २५॥

अनहित तोर प्रिया केइँ कीन्हा।
केहि दुइ सिर केहि जमु चह लीन्हा॥
कहु केहि रंकहि करौं नरेसू।
कहु केहि नृपहि निकासौं देसू॥

हे प्रिये, कुणी तुझे वाईट केले आहे? कुणाला दोन डोकी आहेत? यमराज कोणाला आपल्या लोकी घेऊन जाऊ इच्छितो? सांग, कुणा कंगालाला राजा करू की कुणा राजाला देशातून निर्वासित करू?॥ १॥

सकउँ तोर अरि अमरउ मारी।
काह कीट बपुरे नर नारी॥
जानसि मोर सुभाउ बरोरू।
मनु तव आनन चंद चकोरू॥

तुझा शत्रू देवही असला, तरी मी त्याला मारू शकतो. मग बिचारे किडॺामुंगीसारखे नर-नारी ते काय? हे सुंदरी, तुला माझा स्वभाव ठाऊक आहे की, माझे मन सदा तुझ्या मुखरूपी चंद्रम्यासाठी चकोर आहे.॥ २॥

प्रिया प्रान सुत सरबसु मोरें।
परिजन प्रजा सकल बस तोरें॥
जौं कछु कहौं कपटु करि तोही।
भामिनि राम सपथ सत मोही॥

हे प्रिये, माझी प्रजा, कुटुंबीय, सर्व संपत्ती, पुत्र इतकेच काय, माझे प्राणसुद्धा तुझ्या अधीन आहेत. हे मी तुला खोटे सांगत असेन तर हे भामिनी, मला श्रीरामाची शंभरवेळा शपथ आहे.॥ ३॥

बिहसि मागु मनभावति बाता।
भूषन सजहि मनोहर गाता॥
घरी कुघरी समुझि जियँ देखू।
बेगि प्रिया परिहरहि कुबेषू॥

तू हसून मला मनपसंत गोष्ट माग आणि आपली मनोहर अंगे अलंकारांनी सजव. वेळ-अवेळ याचा तरी विचार कर. हे प्रिये, पटकन हा अमंगळ वेष टाकून दे.’॥ ४॥

यह सुनि मन गुनि सपथ बड़ि बिहसि उठी मतिमंद।
भूषन सजति बिलोकि मृगु मनहुँ किरातिनि फंद॥ २६॥

हे ऐकून आणि मनात रामाच्या शपथेचा विचार करून मंदबुद्धीची कैकेयी हसत-हसत उठली आणि दागिने घालू लागली. जणू मृगाला पाहून एखादी भिल्लीण फासा तयार करीत होती.॥ २६॥

पुनि कह राउ सुहृद जियँ जानी।
प्रेम पुलकि मृदु मंजुल बानी॥
भामिनि भयउ तोर मन भावा।
घर घर नगर अनंद बधावा॥

राजा दशरथाला आपल्या मनात वाटले की, कैकेयी चांगल्या मनाची आहे. ते प्रेमाने पुलकित होऊन कोमल-सुंदर वाणीने म्हणाले की, ‘हे भामिनी, तुझ्या मनाजोगते झाले. नगरातील घरोघरी आनंदाची वाद्ये वाजत आहेत.॥ १॥

रामहि देउँ कालि जुबराजू।
सजहि सुलोचनि मंगल साजू॥
दलकि उठेउ सुनि हृदउ कठोरू।
जनु छुइ गयउ पाक बरतोरू॥

मी उद्याच श्रीरामाला युवराजपद देत आहे. म्हणून हे सुनयने, मंगल शृंगार कर.’ हे ऐकताच तिचे कठोर हृदय विदीर्ण होऊ लागले. जणू पिकलेल्या फोडास धक्का लागला.॥ २॥

ऐसिउ पीर बिहसि तेहिं गोई।
चोर नारि जिमि प्रगटि न रोई॥
लखहिं न भूप कपट चतुराई।
कोटि कुटिल मनि गुरू पढ़ाई॥

ज्याप्रमाणे चोराची बायको रहस्य उघडे पडू नये, म्हणून उघडपणे रडू शकत नाही, त्याप्रमाणे कैकेयीने ते प्रचंड दुःख हसून लपविले. राजांना तिचे कपट-चातुर्य दिसले नाही. कारण तिला कोटी कुटिलांची शिरोमणी असलेल्या मंथरेने शिकवून ठेवले होते.॥ ३॥

जद्यपि नीति निपुन नरनाहू।
नारिचरित जलनिधि अवगाहू॥
कपट सनेहु बढ़ाइ बहोरी।
बोली बिहसि नयन मुहु मोरी॥

जरी राजे नीति-निपुण होते, तरी स्त्री-चरित्र हे अगाध समुद्र असते. मग ती कपटी वरवरचे प्रेम दाखवत डोळे व तोंड वळवून हसत-हसत म्हणाली,॥ ४॥

मागु मागु पै कहहु पिय कबहुँ न देहु न लेहु।
देन कहेहु बरदान दुइ तेउ पावत संदेहु॥ २७॥

‘हे प्रियतम, तुम्ही माग माग असे म्हणत तर असता, परंतु कधीही काही देत-घेत नाही. दोन वर द्यायचे कबूल केले होते, पण तेही मिळण्याची मारामार.॥ २७॥

जानेउँ मरमु राउ हँसि कहई।
तुम्हहि कोहाब परम प्रिय अहई॥
थाती राखि न मागिहु काऊ।
बिसरि गयउ मोहि भोर सुभाऊ॥

राजांनी हसून म्हटले की, ‘आता मला तुझा अर्थ समजला. तुझे रुसणेही मला खूप आवडते. तू ती वरांची ठेव पुन्हा कधी मागितली नाहीस आणि विसरणे हा माझा स्वभाव असल्यामुळे मला तो प्रसंग आठवला नाही.॥ १॥

झूठेहुँ हमहि दोषु जनि देहू।
दुइ कै चारि मागि मकु लेहू॥
रघुकुल रीति सदा चलि आई।
प्रान जाहुँ बरु बचनु न जाई॥

खोटेपणाचा दोष मला देऊ नकोस. हवे तर दोनच्या ऐवजी चार वर मागून घे. प्राण गेले तरी बेहत्तर, पण दिलेले वचन मोडता कामा नये, हीच परंपरा रघुकुलात नेहमी चालत आलेली आहे.॥ २॥

नहिं असत्य सम पातक पुंजा।
गिरि सम होहिं कि कोटिक गुंजा॥
सत्यमूल सब सुकृत सुहाए।
बेद पुरान बिदित मनु गाए॥

असत्यासारखी पापांची रास नाही. कोटॺवधी गुंजा जमा केल्या तरी कुठे डोंगराएवढॺा होतील काय? ‘सत्य’ हेच सर्व उत्तम पुण्यांचे मूळ आहे. वेद-पुराणांत ही गोष्ट प्रसिद्ध आहे आणि मनूनेसुद्धा हेच सांगितले आहे.॥ ३॥

तेहि पर राम सपथ करि आई।
सुकृत सनेह अवधि रघुराई॥
बात दृढ़ाइ कुमति हँसि बोली।
कुमत कुबिहग कुलह जनु खोली॥

त्याशिवाय श्रीरामाची शपथ माझ्या तोंडून निघाली आहे. श्रीरघुनाथ माझ्या सुकृताची व स्नेहाची परिसीमा आहे.’ अशा प्रकारे राजांकडून वदवून घेऊन दुर्बुद्धी कैकेयीने वचन पक्के करून घेतले. मग तिने बहिरी ससाण्याला सोडण्यासाठी त्याच्या डोळॺांवरची टोपी काढली.॥ ४॥

भूप मनोरथ सुभग बनु सुख सुबिहंग समाजु।
भिल्लिनि जिमि छाड़न चहति बचनु भयंकरु बाजु॥ २८॥

राजांचे मनोरथ हे सुंदर वन होते, त्यांचे सुख म्हणजे सुंदर पक्ष्यांचा थवा होता. कैकेयी त्यावर भिल्लिणीप्रमाणे आपले वचनरूपी भयंकर ससाणा सोडू पहात होती.॥ २८॥