०४ कैकेयीचा कोप

बड़ कुघातु करि पातकिनि कहेसि कोपगृहँ जाहु।
काजु सँवारेहु सजग सबु सहसा जनि पतिआहु॥ २२॥

पापी मंथरेने सापळा रचून सांगितले की, ‘कोप-भवनात जा. सर्व काम अत्यंत सावधगिरीने करा. राजांवर एकदम विश्वास ठेवू नका.’॥ २२॥

कुबरिहि रानि प्रानप्रिय जानी।
बार बार बड़ि बुद्धि बखानी॥
तोहि सम हित न मोर संसारा।
बहे जात कइ भइसि अधारा॥

राणीने कुबडीला प्राणाहून प्रिय समजून वारंवार तिच्या बुद्धीची वाखाणणी केली आणि म्हणाली, ‘जगात तुझ्यासारखी माझी हितकारी कोणीही नाही. मी वाहावत जात होते, तू मला आधार दिलास.॥ १॥

जौं बिधि पुरब मनोरथु काली।
करौं तोहि चख पूतरि आली॥
बहुबिधि चेरिहि आदरु देई।
कोपभवन गवनी कैकेई॥

जर विधात्याने उद्या माझे मनोरथ पूर्ण केले, तर हे सखी, मी तुला डोळॺाच्या बाहुलीप्रमाणे अत्यंत आवडती मानीन.’ अशाप्रकारे दासीला पुष्कळ आदर देत कैकेयी कोप-भवनात गेली.॥ २॥

बिपति बीजु बरषा रितु चेरी।
भुइँ भइ कुमति कैकई केरी॥
पाइ कपट जलु अंकुर जामा।
बर दोउ दल दुख फल परिनामा॥

विपत्ती हे बियाणे होते. दासी वर्षा-ऋतू होती. कैकेयीची कुबुद्धी मशागत केलेली जमीन होती. कपटरूपी पाणी मिळताच त्या बीजाला अंकुर फुटला. दोन्ही वर हे त्या अंकुराची दोन पाने होती आणि शेवटी याला दुःखरूपी फळ येणार होते.॥ ३॥

कोप समाजु साजि सबु सोई।
राजु करत निज कुमति बिगोई॥
राउर नगर कोलाहलु होई।
यह कुचालि कछु जान न कोई॥

कैकेयी कोपाचा वेष घेऊन कोपभवनात जाऊन झोपली. ती राज्य करीत होती पण स्वतःच्या दुष्ट बुद्धीमुळे नष्ट झाली. राजमहाल व नगरामध्ये धूम-धाम चालली होती. ही दुष्ट चाल कुणालाच समजली नाही.॥ ४॥

प्रमुदित पुर नर नारि सब सजहिं सुमंगलचार।
एक प्रबिसहिं एक निर्गमहिं भीर भूप दरबार॥ २३॥

नगरातील सर्व स्त्री-पुरुष आनंदित होऊन शुभ मंगलाचाराचे सर्व सामान सजवीत होते. कोण आत जात होता, कोणी बाहेर जात होता. धावपळ चालली होती. राजद्वारी फार गर्दी जमत होती.॥ २३॥

बाल सखा सुनि हियँ हरषाहीं।
मिलि दस पाँच राम पहिं जाहीं॥
प्रभु आदरहिं प्रेमु पहिचानी।
पूँछहिं कुसल खेम मृदु बानी॥

श्रीरामचंद्रांचे बाल-मित्र राजतिलकाची वार्ता ऐकून मनातून हरखून गेले होते. ते दहा-पाचाच्या गटाने श्रीरामांच्याकडे येत होते. त्यांचे प्रेम पाहून प्रभू रामचंद्र त्यांना आदर देत होते व कोमल वाणीने त्यांची खुशाली विचारीत होते.॥ १॥

फिरहिं भवन प्रिय आयसु पाई।
करत परसपर राम बड़ाई॥
को रघुबीर सरिस संसारा।
सीलु सनेहु निबाहनिहारा॥

आपला लाडका मित्र श्रीरामचंद्र यांची आज्ञा घेऊन ते परस्परांना श्रीरामांची थोरवी सांगत घरी गेले आणि म्हणाले, ‘जगात श्रीरघुनाथांच्यासारखा शीलवान व स्नेह करणारा कोण आहे?॥ २॥

जेहिं जेहिं जोनि करम बस भ्रमहीं।
तहँ तहँ ईसु देउ यह हमहीं॥
सेवक हम स्वामी सियनाहू।
होउ नात यह ओर निबाहू॥

परमेश्वर आम्हांला एवढेच देवो की, आम्ही आपल्या कर्माप्रमाणे भ्रमण करीत ज्या ज्या योनीत जन्मू, त्या त्या योनीत आम्ही सेवक असावे आणि सीतापती श्रीरामचंद्र आमचे स्वामी असावेत. हे नाते शेवटपर्यंत टिकून राहो.’॥ ३॥

अस अभिलाषु नगर सब काहू।
कैकयसुता हृदयँ अति दाहू॥
को न कुसंगति पाइ नसाई।
रहइ न नीच मतें चतुराई॥

नगरामध्ये सर्वांची हीच अभिलाषा होती, परंतु कैकेयीच्या मनात चडफडाट होत होता. कुसंगती लाभल्यावर कोण बरे अधोगतीला जाणार नाही? क्षुद्र विचारांच्या लोकांच्या सल्‍ल्याने वागल्यामुळे शहाणपण उरत नसते.॥ ४॥