५७ मासपारायण, नववा विश्राम

नाथ संभुधनु भंजनिहारा।
होइहि केउ एक दास तुम्हारा॥
आयसु काह कहिअ किन मोही।
सुनि रिसाइ बोले मुनि कोही॥

‘हे नाथ, शिवांचे धनुष्य मोडणारा कुणी तुमचा दासच असणार. काय आज्ञा आहे? मला का नाही विचारत?’ हे ऐकून क्रुद्ध मुनी रागारागाने म्हणाले.॥ १॥

सेवकु सो जो करै सेवकाई।
अरि करनी करि करिअ लराई॥
सुनहु राम जेहिं सिवधनु तोरा।
सहसबाहु सम सो रिपु मोरा॥

‘जो सेवेचे काम करतो, तो सेवक असतो. शत्रूसारखे काम केल्यावर युद्धच केले पाहिजे. हे रामा, ऐक. ज्याने शिवांचे धनुष्य मोडून टाकले, तो सहस्रार्जुनासारखा माझा शत्रू होय.॥ २॥

सो बिलगाउ बिहाइ समाजा।
न त मारे जैहहिं सब राजा॥
सुनि मुनि बचन लखन मुसुकाने।
बोले परसुधरहि अपमाने॥

ज्याने हे केले आहे त्याने या समाजातून बाजूला व्हावे, नाहीतर सर्व राजे मारले जातील.’ मुनींचे बोलणे ऐकून लक्ष्मणाने स्मित हास्य केले आणि परशुरामांचा अपमान करण्यासाठी तो म्हणाला.॥ ३॥

बहु धनुहीं तोरीं लरिकाईं।
कबहुँ न असि रिस कीन्हि गोसाईं॥
एहि धनु पर ममता केहि हेतू।
सुनि रिसाइ कह भृगुकुलकेतू॥

महाराज, लहानपणी आम्ही अशा पुष्कळ धनुकल्या मोडल्या आहेत, परंतु तेव्हा तुम्ही कधी असे रागावला नाही? या धनुष्याबद्दल तुम्हांला एवढी ममता का वाटते?’ हे ऐकून भृगुवंशला ध्वजास्वरूप असलेले परशुराम तावातावाने बोलू लागले,॥ ४॥

रे नृप बालक काल बस बोलत तोहि न सँभार।
धनुही सम तिपुरारि धनु बिदित सकल संसार॥ २७१॥

‘अरे राजपुत्रा, कालाला वश झाल्यामुळे तुला बोलण्याचीसुद्धा शुद्ध उरली नाही. साऱ्या जगात प्रसिद्ध असलेले शिवांचे धनुष्य काय धनुकलीप्रमाणे आहे?’॥ २७१॥

लखन कहा हँसि हमरें जाना।
सुनहु देव सब धनुष समाना॥
का छति लाभु जून धनु तोरें।
देखा राम नयन के भोरें॥

लक्ष्मण हसत म्हणाला, ‘हे देवा, ऐका. आमच्या लेखी सर्व धनुष्ये एकसारखीच आहेत. जुने धनुष्य मोडले, त्यात हानि-लाभ कसला? श्रीरामचंद्रांना हे नवीन असल्याचे वाटले होते.॥ १॥

छुअत टूट रघुपतिहु न दोसू।
मुनि बिनु काज करिअ कत रोसू॥
बोले चितइ परसु की ओरा।
रे सठ सुनेहि सुभाउ न मोरा॥

मग स्पर्श करताच हे मोडून गेले. यात श्रीरघुनाथांचा काय दोष? मुनी, तुम्ही विनाकारण का रागावता?’ परशुरामांनी आपल्या कुऱ्हाडीकडे पहात म्हटले, ‘अरे दुष्टा, तू माझा स्वभाव ऐकलेला नाहीस?॥ २॥

बालकु बोलि बधउँ नहिं तोही।
केवल मुनि जड़ जानहि मोही॥
बाल ब्रह्मचारी अति कोही।
बिस्व बिदित छत्रियकुल द्रोही॥

तुला मी बालक समजून मारत नाही. अरे मूर्खा, तू मला फक्त मुनी समजतोस काय? मी बालब्रह्मचारी आणि अत्यंत क्रोधी आहे. क्षत्रियकुलाचा शत्रू म्हणून मी जगात विख्यात आहे.॥ ३॥

भुजबल भूमि भूप बिनु कीन्ही।
बिपुल बार महिदेवन्ह दीन्ही॥
सहसबाहु भुज छेदनिहारा।
परसु बिलोकु महीपकुमारा॥

आपल्या बाहुबलाने मी पृथ्वी राजारहित केली आहे आणि पुष्कळ वेळा ती ब्राह्मणांना दान दिलेली आहे. हे राजकुमारा, सहस्रबाहूच्या भुजा तोडून टाकणारी ही माझी कुऱ्हाड बघ.॥ ४॥

मातु पितहि जनि सोचबस करसि महीसकिसोर।
गर्भन्ह के अर्भक दलन परसु मोर अति घोर॥ २७२॥

अरे राज-बालका, तू आपल्या माता-पित्यांना काळजीत पाडू नकोस. माझा परशू भयानक आहे. हा गर्भातील मुलांचाही नाश करणारा आहे.’॥ २७२॥

बिहसि लखनु बोले मृदु बानी।
अहो मुनीसु महा भटमानी॥
पुनि पुनि मोहि देखाव कुठारू।
चहत उड़ावन फूँकि पहारू॥

लक्ष्मण हसत-हसत कोमल वाणीने म्हणाला, ‘अहो मुनीश्वर, तुम्ही स्वतःला फार मोठे योद्धे समजता. वारंवार मला परशूचा धाक दाखवित आहात. फुंकर मारून पर्वत उडवू पहात आहात.॥ १॥

इहाँ कुम्हड़बतिया कोउ नाहीं।
जे तरजनी देखि मरि जाहीं॥
देखि कुठारु सरासन बाना।
मैं कछु कहा सहित अभिमाना॥

येथे कोणी बोट दाखविताच मरून जाणारे काही एखादे कच्चे फळ नाही. तुमचा परशू व धनुष्यबाण पाहूनच मी काहीशा अभिमानाने बोललो आहे.॥ २॥

भृगुसुत समुझि जनेउ बिलोकी।
जो कछु कहहु सहउँ रिस रोकी॥
सुर महिसुर हरिजन अरु गाई।
हमरें कुल इन्ह पर न सुराई॥

भृगुवंशी समजून व यज्ञोपवीत पाहून तुम्ही जे काही बोलत आहात, ते मी राग आवरून सहन करीत आहे. देव, ब्राह्मण, भगवंताचे भक्त आणि गाय-यांच्यावर आमच्या कुळामध्ये कुणी वीरता दाखवीत नाही.॥ ३॥

बधें पापु अपकीरति हारें।
मारतहूँ पा परिअ तुम्हारें॥
कोटि कुलिस सम बचनु तुम्हारा।
ब्यर्थ धरहु धनु बान कुठारा॥

कारण यांना मारल्यामुळे पाप लागते आणि यांच्याकडून पराजित झाल्यावर अपकीर्ती होते. म्हणून तुम्ही मारले, तरी तुमच्या पाया पडले पाहिजे. तुमचे एक-एक वचन कोटॺवधी वज्रांसारखे कठोर आहे. मग त्याच्यासमोर धनुष्यबाण व परशू तुम्ही विनाकारणच धारण करता.॥ ४॥

जो बिलोकि अनुचित कहेउँ छमहु महामुनि धीर।
सुनि सरोष भृगुबंसमनि बोले गिरा गभीर॥ २७३॥

ते धनुष्यबाण व परशू पाहून मी काही अनुचित बोललो असेन तर हे धीर महामुनी, क्षमा करा.’ हे ऐकून भृगुवंशरत्न परशुराम क्रोधाने गंभीर वाणीने म्हणाले,॥ २७३॥

कौसिक सुनहु मंद यहु बालकु।
कुटिल कालबस निज कुल घालकु॥
भानु बंस राकेस कलंकू।
निपट निरंकुस अबुध असंकू॥

‘हे विश्वामित्रा, ऐक. हा बालक मोठा दुष्ट बुद्धीचा व कुटिल आहे. काळाला वश होऊन हा आपल्या कुळाचा घात करू पहात आहे. हा सूर्यवंशरूपी पूर्णचंद्राला कलंक आहे. हा मोठा उर्मट, मूर्ख व उद्धट आहे.॥ १॥

काल कवलु होइहि छन माहीं।
कहउँ पुकारि खोरि मोहि नाहीं॥
तुम्ह हटकहु जौं चहहु उबारा।
कहि प्रतापु बलु रोषु हमारा॥

आता या क्षणी हा मृत्यूचा घास बनेल. मी हे अगदी ओरडून सांगतो. जर याला वाचवावयाचे असेल, तर माझा प्रताप, बल आणि क्रोध हे सांगून याला अडवा.’॥ २॥

लखन कहेउ मुनि सुजसु तुम्हारा।
तुम्हहि अछत को बरनै पारा॥
अपने मुँह तुम्ह आपनि करनी।
बार अनेक भाँति बहु बरनी॥

लक्ष्मण म्हणाला, ‘हे मुनी, तुमची कीर्ती तुम्ही असताना दुसरा कोण सांगू शकेल? तुम्ही स्वतःच्या तोंडानेच आपली कृत्ये अनेक वेळा, अनेक तऱ्हेने सांगितलेली आहेत.॥ ३॥

नहिं संतोषु त पुनि कछु कहहू।
जनि रिस रोकि दुसह दुख सहहू॥
बीरब्रती तुम्ह धीर अछोभा।
गारी देत न पावहु सोभा॥

एवढॺावरही समाधान झाले नसेल तर आणखी काही सांगा. आपला राग आवरून उद्वेग सहन करू नका. तुम्ही वीरतेचे व्रत धारण करणारे, धैर्यवान आणि क्षोभरहित आहात. शिव्या देणे तुम्हांला शोभत नाही.॥ ४॥

सूर समर करनी करहिं कहि न जनावहिं आपु।
बिद्यमान रन पाइ रिपु कायर कथहिं प्रतापु॥ २७४॥

शूरवीर हे युद्धात पराक्रम करतात. तो शब्दांनी सांगून दुसऱ्याला पटवून देत नाहीत. शत्रू युद्धामध्ये आल्यावर भित्रे लोकच फुशारकी मारू लागतात.॥ २७४॥

तुम्ह तौ कालु हाँक जनु लावा।
बार बार मोहि लागि बोलावा॥
सुनत लखन के बचन कठोरा।
परसु सुधारि धरेउ कर घोरा॥

तुम्ही जणू काळाला हाक मारून वारंवार त्याला माझ्यासाठी बोलवीत आहात.’ लक्ष्मणाचे कठोर शब्द ऐकताच परशुरामांनी आपला भयंकर परशू परजून हात उगारला. ते म्हणाले.॥ १॥

अबजनि देइ दोसु मोहि लोगू।
कटुबादी बालकु बधजोगू॥
बाल बिलोकि बहुत मैं बाँचा।
अब यहु मरनिहार भा साँचा॥

‘आता मला कोणी दोष देऊ नका. हा खवचट बोलणारा बालक ठार मारण्याच्या योग्यतेचाच आहे. याला लहान समजून मी आतापर्यंत वाचविले, परंतु आता हा खरोखरच मरायलाच आला आहे’॥ २॥

कौसिक कहा छमिअ अपराधू।
बाल दोष गुन गनहिं न साधू॥
खर कुठार मैं अकरुन कोही।
आगें अपराधी गुरुद्रोही॥

विश्वामित्र म्हणाले, ‘अपराधाची क्षमा असावी. साधुजन बालकांचे दोष किंवा गुण पहात नाहीत. परशुराम म्हणाले, ‘तीक्ष्ण धारेचा परशू, मी निर्दय व क्रोधी आणि हा गुरुद्रोही आणि अपराधी माझ्यासमोर.॥ ३॥

उतर देत छोड़उँ बिनु मारें।
केवल कौसिक सील तुम्हारें॥
न त एहि काटि कुठार कठोरें।
गुरहि उरिन होतेउँ श्रम थोरें॥

उत्तर देत आहे. तरीही मी याला न मारता सोडून देतो. विश्वामित्रा! हे फक्त तुमच्या प्रेमामुळे; नाही तर या कठोर कुठाराने कापून काढून अल्प प्रयासाने मी आपल्या शिवगुरूंच्या ऋणातून मुक्त झालो असतो.’॥ ४॥

गाधिसूनु कह हृदयँ हँसि मुनिहि हरिअरइ सूझ।
अयमय खाँड़ न ऊखमय अजहुँ न बूझ अबूझ॥ २७५॥

विश्वामित्र मनातल्या मनात हसून म्हणाले, मुनींना सर्वत्र हिरवे हिरवेच दिसत आहे. (अर्थात सर्वत्र विजयी झाल्यामुळे हे श्रीराम-लक्ष्मणांना सामान्य क्षत्रियच समजत आहेत.) परंतु हे पोलादी खांड (खड्ग) आहे. उसाच्या रसाची खांड (साखर) नाही. मुनी अजुनी अजाण आहेत. यांचा प्रभाव त्यांना समजला नाही.॥ २७५॥

कहेउ लखन मुनि सीलु तुम्हारा।
को नहिं जान बिदित संसारा॥
माता पितहि उरिन भए नीकें।
गुर रिनु रहा सोचु बड़ जी कें॥

लक्ष्मण म्हणाला, ‘हे मुनी, तुमचे चरित्र कुणाला माहीत नाही? ते जगभर प्रसिद्ध आहे. तुम्ही माता-पित्याच्या ऋणातून चांगल्या प्रकारे मुक्त झालात. आता राहिले गुरुऋण. त्याची मनात रुखरुख लागून राहिली आहे.॥ १॥

सो जनु हमरेहि माथे काढ़ा।
दिन चलि गए ब्याज बड़ बाढ़ा॥
अब आनिअ ब्यवहरिआ बोली।
तुरत देउँ मैं थैली खोली॥

ते जणू आमच्या डोक्यावर ओढवले आहे. फार दिवस झालेत, त्यामुळे त्याचे व्याजही वाढले असेल. आता एखाद्या हिशोब करणाऱ्याला बोलावून घ्या, मग मी लगेच थैली उघडून ते फेडतो.॥ २॥

सुनि कटु बचन कुठार सुधारा।
हाय हाय सब सभा पुकारा॥
भृगुबर परसु देखावहु मोही।
बिप्र बिचारि बचउँ नृपद्रोही॥

लक्ष्मणाचे तिखट बोलणे ऐकून परशुरामांनी परशू उचलला. साऱ्या सभेमध्ये अरे बाप रे! अरे बाप रे! असे शब्द घुमले. लक्ष्मण म्हणाला, ‘हे भृगुश्रेष्ठ, तुम्ही मला परशू दाखवीत आहात? परंतु हे राजांच्या शत्रो, मी तुम्हांला ब्राह्मण समजून सोडून देतो.॥ ३॥

मिले न कबहुँ सुभट रन गाढ़े।
द्विज देवता घरहि के बाढ़े॥
अनुचित कहि सब लोग पुकारे।
रघुपति सयनहिं लखनु नेवारे॥

तुम्हांला कधी रणधीर बलवान वीर भेटले नाहीत. हे ब्राह्मण देवा, तुम्ही घरातल्या घरातच मोठे आहात.’ हे ऐकून ‘छे! छे! भलतेच!’ असे म्हणून सर्व लोक ओरडले. तेव्हा श्रीरघुनाथांनी खूण करून लक्ष्मणाला थोपविले.॥ ४॥

लखन उतर आहुति सरिस भृगुबर कोपु कृसानु।
बढ़त देखि जल सम बचन बोले रघुकुलभानु॥ २७६॥

लक्ष्मणाच्या बोलण्याची आहुती पडताच परशुरामांचा क्रोधरूपी अग्नी भडकत असलेला पाहून रघुकुलातील सूर्य श्रीरामचंद्रांनी जलासमान शांत वचन उच्चारले.॥ २७६॥

नाथ करहु बालक पर छोहू।
सूध दूधमुख करिअ न कोहू॥
जौं पै प्रभु प्रभाउ कछु जाना।
तौ कि बराबरि करत अयाना॥

‘हे नाथ, बालकावर कृपा करा. या भोळ्या व दूधपित्या मुलावर राग धरू नका. जर याला प्रभूंचा प्रभाव ठाऊक असता, तर या समज नसलेल्याने तुमची बरोबरी केली असती काय?॥ १॥

जौं लरिका कछु अचगरि करहीं।
गुर पितु मातु मोद मन भरहीं॥
करिअ कृपा सिसु सेवक जानी।
तुम्ह सम सील धीर मुनि ग्यानी॥

बालकाने जरी काही खोडी केली, तरी गुरू, पिता व माता मनात आनंदून जातात. म्हणून लहान मूल आणि सेवक समजून याच्यावर कृपा करा. तुम्ही तर समदर्शी, सुशील, धीर व ज्ञानी मुनी आहात.’॥ २॥

राम बचन सुनि कछुक जुड़ाने।
कहि कछु लखनु बहुरि मुसुकाने॥
हँसत देखि नखसिख रिस ब्यापी।
राम तोर भ्राता बड़ पापी॥

श्रीरामांचे बोल ऐकून परशुराम थोडेसे थंड झाले. इतक्यात लक्ष्मण काही पुटपुटत हसला.त्याचे हसणे पाहून परशुराम नखशिखांत क्रुद्ध झाले. ते म्हणाले, ‘हे रामा, तुझा भाऊ मोठा पापी आहे.॥ ३॥

गौर सरीर स्याम मन माहीं।
कालकूटमुख पयमुख नाहीं॥
सहज टेढ़ अनुहरइ न तोही।
नीचु मीचु सम देख न मोही॥

हा शरीराने गोरा असला तरी मनाने फार काळा आहे. हा विषमुखी आहे, दूधमुखी बाळ नव्हे. हा स्वभावानेच तिरकस (वाकदा) आहे. तुझे अनुकरण करीत नाही. (तुझ्यासारखा शीलवान नाही). या नीचाला मी काळासारखा वाटत नाही.॥ ४॥

लखन कहेउ हँसि सुनहु मुनि क्रोधु पाप कर मूल।
जेहि बस जन अनुचित करहिं चरहिं बिस्व प्रतिकूल॥ २७७॥

लक्ष्मण हसत म्हणाला, ‘हे मुनी, ऐका. क्रोध हा पापाचे मूळ आहे. त्याला वश झाल्यामुळे मनुष्य अनुचित कर्म करतो. आणि जगाचे अकल्याण करतो.॥ २७७॥

मैं तुम्हार अनुचर मुनिराया।
परिहरि कोपु करिअ अब दाया॥
टूट चाप नहिं जुरिहि रिसाने।
बैठिअ होइहिं पाय पिराने॥

हे मुनिराज, मी तुमचा दास आहे. आता क्रोध सोडून देऊन दया करा. मोडलेले धनुष्य क्रोध केल्याने काही जोडले जाणार नाही. उभे राहून राहून पाय दुखत असतील आता बसा.॥ १॥

जौं अति प्रिय तौ करिअ उपाई।
जोरिअ कोउ बड़ गुनी बोलाई॥
बोलत लखनहिं जनकु डेराहीं।
मष्ट करहु अनुचित भल नाहीं॥

जर धनुष्य फारच प्रिय असेल तर काही उपाय करता येईल. एखाद्या मोठॺागुणी कारागीराला बोलावून जोडून घेऊ.’ लक्ष्मणाच्या अशा बोलण्याने जनक राजा घाबरून गेले आणि म्हणाले, ‘आता पुरे, गप्प बसा. अनुचित बोलणे योग्य नव्हे.’॥ २॥

थर थर काँपहिं पुर नर नारी।
छोट कुमार खोट बड़ भारी॥
भृगुपति सुनि सुनि निरभय बानी।
रिस तन जरइ होइ बल हानी॥

जनकपुुरीचे स्त्री-पुरुष थरथर कापू लागले आणि मनात म्हणू लागले की, ‘हा छोटा कुमार फार लबाड आहे.’ लक्ष्मणाचे बेधडक बोलणे ऐकून परशुरामांच्या अंगाचा तिळपापड होत होता, आणि त्यांचे बळही कमी होऊ लागले होते.॥ ३॥

बोले रामहि देइ निहोरा।
बचउँ बिचारि बंधु लघु तोरा॥
मनु मलीन तनु सुंदर कैसें।
बिष रस भरा कनक घटु जैसें॥

तेव्हा श्रीरामचंद्रांच्यावर मेहरबानी केल्यासारखे दाखवीत परशुराम म्हणाले, ‘तुझा लहान भाऊ समजून मी याला सोडून देतो. हा मनाने वाईट आणि शरीराने गोरा आहे, जणू विषाने भरलेला सुवर्णकुंभ आहे.॥ ४॥

सुनि लछिमन बिहसे बहुरि नयन तरेरे राम।
गुर समीप गवने सकुचि परिहरि बानी बाम॥ २७८॥

हे ऐकून लक्ष्मण पुन्हा हसला. तेव्हा श्रीरामांनी डोळ्यांनी त्याला दटावले. त्यामुळे लक्ष्मण वरमला आणि उलट बोलणे सोडून देऊन गुरूंच्याजवळ गेला.॥ २७८॥

अति बिनीत मृदु सीतल बानी।
बोले रामु जोरि जुग पानी॥
सुनहु नाथ तुम्ह सहज सुजाना।
बालक बचनु करिअ नहिं काना॥

श्रीरामचंद्र दोन्ही हात जोडून अत्यंत नम्रतेने व कोमल, शीतल वाणीने म्हणाले, ‘हे नाथ, ऐका. तुम्ही स्वभावतः ज्ञानी आहात. बालकाच्या बोलण्याकडे लक्ष देऊ नका.॥ १॥

बररै बालकु एकु सुभाऊ।
इन्हहि न संत बिदूषहिं काऊ॥
तेहिं नाहीं कछु काज बिगारा।
अपराधी मैं नाथ तुम्हारा॥

गांधील माशी आणि मुले यांचा स्वभाव सारखा असतो. संतजन त्यांना दोष देत नाहीत. शिवाय त्याने काही तुमच्या गुरूंचे धनुष्य मोडले नाही. हे नाथ, मी तुमचा अपराधी आहे.॥ २॥

कृपा कोपु बधु बँधब गोसाईं।
मो पर करिअ दास की नाईं॥
कहिअ बेगि जेहि बिधि रिस जाई।
मुनिनायक सोइ करौं उपाई॥

म्हणून हे स्वामी, कृपा, क्रोध, वध व बंधन जे काही करायचे आहे, ते दास समजून माझ्यावर करा. हे मुनिराज, तुमचा राग, कशाने दूर होईल ते सांगा. मी ते करीन.’॥ ३॥

कह मुनि राम जाइ रिस कैसें।
अजहुँ अनुज तव चितव अनैसें॥
एहि कें कंठ कुठारु न दीन्हा।
तौ मैं काह कोपु करि कीन्हा॥

मुनी म्हणाले, ‘हे रामा, राग कसा जाणार? अजुनी तुझा लहान भाऊ वाकडॺा नजरेने माझ्याकडे बघत आहे. याच्या मानेवर कुऱ्हाड चालविली नाही, तर क्रोध करून काय उपयोग झाला?॥ ४॥

गर्भ स्रवहिं अवनिप रवनि सुनि कुठार गति घोर।
परसु अछत देखउँ जिअत बैरी भूपकिसोर॥ २७९॥

माझ्या ज्या कुऱ्हाडीची घोर कृत्ये ऐकून राजांच्या स्त्रियांचा गर्भपात होत असे. तो परशू असतानाही मी या शत्रू राजपुत्राला अजुनी जिवंत पहात आहे.॥ २७९॥

बहइ न हाथु दहइ रिस छाती।
भा कुठारु कुंठित नृपघाती॥
भयउ बाम बिधि फिरेउ सुभाऊ।
मोरे हृदयँ कृपा कसि काऊ॥

हात चालेनासा झाला असून क्रोधाने छाती जळत आहे. राजे लोकांचा घात करणारी ही कुऱ्हाडही कुंठित झाली आहे. दैव प्रतिकूल झाले आहे. त्यामुळे माझा स्वभाव बदलला आहे. नाही तर माझ्या मनात अवेळी कृपा कशी आली असती?॥ १॥

आजु दया दुखु दुसह सहावा।
सुनि सौमित्रि बिहसि सिरु नावा॥
बाउ कृपा मूरति अनुकूला।
बोलत बचन झरत जनु फूला॥

आज दयेमुळे मला दुःसह यातना होत आहेत.’ हे ऐकून लक्ष्मणाने हसून मस्तक नम्र केले आणि म्हटले, ‘तुमचा कृपारूपी वायूही आपल्या रूपाला शोभणाराच आहे. आपण बोलत आहात, तेव्हा जणू फुलांचा वर्षाव होत आहे.॥ २॥

जौं पै कृपाँ जरिहिं मुनि गाता।
क्रोध भएँ तनु राख बिधाता॥
देखु जनक हठि बालकु एहू।
कीन्ह चहत जड़ जमपुर गेहू॥

हे मुनी, जर कृपा केल्याने तुमच्या शरीराची आग होत असेल, तर मग क्रोध आला असता शरीराचे रक्षण विधाताच करू शकेल.’ परशुराम म्हणाले, ‘हे जनका, बघ. हा मूर्ख मुलगा हट्टाने यमपुरीत जाऊ इच्छितो.॥ ३॥

बेगि करहु किन आँखिन्ह ओटा।
देखत छोट खोट नृपु ढोटा॥
बिहसे लखनु कहा मनाहीं।
मूदें आँखि कतहुँ कोउ नाहीं॥

याला ताबडतोब माझ्या नजरेपासून दूर का करीत नाहीस. हा राजपुत्र दिसतो छोटा, परंतु आहे खोटा.’ लक्ष्मण हसून मनात म्हणाला, ‘डोळे मिटून घेतल्यावर कुठेही काहीही नसते.’॥ ४॥

परसुरामु तब राम प्रति बोले उर अति क्रोधु।
संभु सरासनु तोरि सठ करसि हमार प्रबोधु॥ २८०॥

मग परशुराम अत्यंत क्रोधाने श्रीरामांना म्हणाले, ‘अरे धूर्ता! शिवांचे धनुष्य मोडून तू उलट मलाच ज्ञान पाजळतोस?॥ २८०॥

बंधु कहइ कटु संमत तोरें।
तू छल बिनय करसि कर जोरें॥
करु परितोषु मोर संग्रामा।
नाहिं त छाड़ कहाउब रामा॥

तुझा हा भाऊ तुझ्याच संमतीने कटू वचन बोलतोय आणि कपटाने हात जोडून विनवणी करतो आहेस. एक तर युद्ध करून माझे समाधान कर; नाही तर स्वतःला ‘राम’ म्हणवून घेणे सोडून दे.॥ १॥

छलु तजि करहि समरु सिवद्रोही।
बंधु सहित न त मारउँ तोही॥
भृगुपति बकहिं कुठार उठाएँ।
मन मुसुकाहिं रामु सिर नाएँ॥

अरे शिवद्रोह्या! कपट सोडून माझ्याशी युद्ध कर, नाही तर भावासह तुलाही मारून टाकतो.’ अशाप्रकारे परशुराम परशू उभारून बडबड करीत होते आणि श्रीराम मान खाली घालून मनात हसत होते.॥ २॥

गुनह लखन कर हम पर रोषू।
कतहुँ सुधाइहु ते बड़ दोषू॥
टेढ़ जानि सब बंदइ काहू।
बक्र चंद्रमहि ग्रसइ न राहू॥

श्रीराम मनातल्या मनात म्हणत होते. अपराध लक्ष्मणाचा आणि राग माझ्यावर काढत आहेत. कधी कधी सरळपणामध्येही मोठा दोष असतो. वाकडा असणाऱ्या कुणालाही सर्वजण नमस्कार करतात. वाकडॺा चंद्राला राहूसुद्धा ग्रासत नाही.॥ ३॥

राम कहेउ रिस तजिअ मुनीसा।
कर कुठारु आगें यह सीसा॥
जेहिं रिस जाइ करिअ सोइ स्वामी।
मोहि जानिअ आपन अनुगामी॥

श्रीरामांनी उघडपणे म्हटले, ‘हे मुनीश्वर! राग सोडून द्या. तुमच्या हाती कुऱ्हाड आहे आणि माझे शिर समोर आहे. हे स्वामी, ज्यामुळे तुमचा राग शांत होईल, ते करा. मला आपला दास समजा.॥ ४॥

प्रभुहि सेवकहि समरु कस तजहु बिप्रबर रोसु।
बेषु बिलोकें कहेसि कछु बालकहू नहिं दोसु॥ २८१॥

स्वामी आणि सेवक यांच्यात युद्ध कसले? राग सोडा. तुमचा वीरवेष पाहूनच हा मुलगा काही बोलला. खरे तर यात त्याचाही काही दोष नाही.॥ २८१॥

देखि कुठार बान धनु धारी।
भै लरिकहि रिस बीरु बिचारी॥
नामु जान पै तुम्हहि न चीन्हा।
बंस सुभायँ उतरु तेहिं दीन्हा॥

आपल्याकडे कुऱ्हाड व धनुष्यबाण पाहून आपण वीर आहात, असे बाळ लक्ष्मणाला वाटले. त्यामुळे त्याला राग आला. तुमचे नाव त्याने ऐकले होते, पण तुम्हांला त्याने ओळखले नाही. त्यामुळे आपल्या रघुवंशाच्या स्वभावाप्रमाणे त्याने उत्तर दिले.॥ १॥

जौं तुम्ह औतेहु मुनि की नाईं।
पद रज सिर सिसु धरत गोसाईं॥
छमहु चूक अनजानत केरी।
चहिअ बिप्र उर कृपा घनेरी॥

जर तुम्ही मुनीसारखे आला असता, तर या मुलाने तुमच्या चरणांची धूळ शिरोधार्य केली असती. नकळत झालेल्या चुकीबद्दल क्षमा करा. ब्राह्मणांच्या मनात मुख्यतः दया असायला हवी.॥ २॥

हमहि तुम्हहि सरिबरि कसि नाथा।
कहहु न कहाँ चरन कहँ माथा॥
राम मात्र लघु नाम हमारा।
परसु सहित बड़ नाम तोहारा॥

हे नाथा, आमची-तुमची बरोबरी कसली? कुठे चरण आणि कुठे मस्तक, सांगा ना? कुठे माझे फक्त ‘राम’ असे छोटेसे नाव आणि कुठे तुमचे परशूसह मोठे नाव.॥ ३॥

देव एकु गुनु धनुष हमारें।
नव गुन परम पुनीत तुम्हारें॥
सब प्रकार हम तुम्ह सन हारे।
छमहु बिप्र अपराध हमारे॥

हे देव, आमच्याजवळ एकच गुण युक्त (दोरी असलेले) धनुष्य आहे, आणि तुमचे तर परम पवित्र शम, दम, तप, शौच, क्षमा, सरलता, ज्ञान, विज्ञान आणि आस्तिकता हे नऊ गुण. आम्ही सर्व प्रकारे तुमच्यासमोर पराजित आहोत. हे विप्र, आमच्या अपराधांना क्षमा करा.॥ ४॥

बार बार मुनि बिप्रबर कहा राम सन राम।
बोले भृगुपति सरुष हसि तहूँ बंधु सम बाम॥ २८२॥

श्रीरामांनी परशुरामांना वारंवार ‘मुनि’ व ‘विप्रवर’ असे म्हटले. तेव्हा भृगुपती परशुराम रागावून म्हणाले, ‘तू सुद्धा आपल्या भावासारखा वाकडाच आहेस.॥ २८२॥

निपटहिं द्विज करि जानहि मोही।
मैं जस बिप्र सुनावउँ तोही॥
चाप स्रुवा सर आहुति जानू।
कोपु मोर अति घोर कृसानू॥

तू मला निव्वळ ब्राह्मणच समजतोस? मी कसा ब्राह्मण आहे, ते सांगतो. माझे धनुष्यही स्रुवा, बाण ही आहुती आणि माझा क्रोध हा अत्यंत भयानक अग्नी आहे, असे समज.॥ १॥

समिधि सेन चतुरंग सुहाई।
महा महीप भए पसु आई॥
मैं एहिं परसु काटि बलि दीन्हे।
समर जग्य जप कोटिन्ह कीन्हे॥

चतुरंगिणी सेना या समिधा आहेत. मोठमोठे राजे यज्ञातील पशू आहेत. परशूने कापून मी त्यांचा बळी दिला आहे. असे कोटॺवधी जपयुक्त रणयज्ञ मी केलेले आहेत. (अर्थात ज्याप्रमाणे मंत्रोच्चारपूर्वक ‘स्वाहा’ म्हणून आहुती दिली जाते, त्याप्रमाणे मी आवाहन करीत राजांचा बळी दिलेला आहे.)॥ २॥

मोर प्रभाउ बिदित नहिं तोरें।
बोलसि निदरि बिप्र के भोरें॥
भंजेउ चापु दापु बड़ बाढ़ा।
अहमिति मनहुँ जीति जगु ठाढ़ा॥

माझा प्रभाव तुला माहीत नाही. त्यामुळे तू ब्राह्मण म्हणून माझा अनादर करीत आहेस. धनुष्य मोडलेस, त्यामुळे तुला मोठी घमेंड आली आहे. जणू जग जिंकून उभा ठाकल्याप्रमाणे तुझा अहंकार वाढलेला आहे.’॥ ३॥

राम कहा मुनि कहहु बिचारी।
रिस अति बड़ि लघु चूक हमारी॥
छुअतहिं टूट पिनाक पुराना।
मैं केहि हेतु करौं अभिमाना॥

श्रीरामचंद्र म्हणाले, ‘हे मुनी, विचार करून बोला. तुमचा क्रोध फार मोठा आहे आणि माझी चूक फार छोटी आहे. धनुष्य जीर्ण होते, हात लावताच ते मोडले. त्यात मी कशाला अभिमान धरू?॥ ४॥