५५ धनुष्यभंग

राम बिलोके लोग सब चित्र लिखे से देखि।
चितई सीय कृपायतन जानी बिकल बिसेषि॥ २६०॥

श्रीरामांनी सर्व लोकांकडे पाहिले. ते चित्राप्रमाणे स्तब्ध झालेले पाहून कृपासागर श्रीरामांनी सीतेकडे कटाक्ष टाकला आणि ती फार व्याकूळ झाल्याचे त्यांना दिसले.॥ २६०॥

देखी बिपुल बिकल बैदेही।
निमिष बिहात कलप सम तेही॥
तृषित बारि बिनु जो तनु त्यागा।
मुएँ करइ का सुधा तड़ागा॥

त्यांनी जानकीला फार व्याकूळ झाल्याचे पाहिले. तिचा एक-एकक्षण कल्पाप्रमाणे जात होता. तहानेने व्याकूळ झालेला माणूस पाण्याविना मेला, तर तो मेल्यावर अमृताचा तलाव मिळाला तरी काय उपयोग?॥ १॥

का बरषा सब कृषी सुखानें।
समय चुकें पुनि का पछितानें॥
अस जियँ जानि जानकी देखी।
प्रभु पुलके लखि प्रीति बिसेषी॥

सर्व शेती करपून गेल्यावर पाऊस आला तरी काय उपयोग? वेळ निघून गेल्यावर मग पश्चात्ताप करून काय होणार? मनात असा विचार करून श्रीरामांनी जानकीकडे पाहिले आणि तिचे उत्कट प्रेम पाहून ते पुलकित झाले.॥ २॥

गुरहि प्रनामु मनहिं मन कीन्हा।
अति लाघवँ उठाइ धनु लीन्हा॥
दमकेउ दामिनि जिमि जब लयऊ।
पुनि नभ धनु मंडल सम भयऊ॥

त्यांनी मनातल्या मनात गुरूंना प्रणाम केला आणि मोठॺा चपळाईने धनुष उचलले. जेव्हा त्यांनी ते हाती घेतले, तेव्हा ते धनुष्य वीजेप्रमाणे चमकले आणि मग अंतराळात वर्तुळाकार झाले.॥३॥

लेत चढ़ावत खैंचत गाढ़ें।
काहुँ न लखा देख सबु ठाढ़ें॥
तेहि छन राम मध्य धनु तोरा।
भरे भुवन धुनि घोर कठोरा॥

ते घेताना, सज्ज करताना व जोराने ओढताना कुणीच पाहिले नाही. (कारण या तिन्ही गोष्टी अतिशय वेगाने घडल्या.) सर्वांनी बघितले की श्रीराम धनुष्य ओढून उभे आहेत. त्याच क्षणी श्रीरामांनी ते मधोमध मोडले. त्या भयंकर कडकडाटाने त्रैलोक्य निनादून गेले.॥ ४॥

भरे भुवन घोर कठोर रव रबि बाजि तजि मारगु चले।
चिक्करहिं दिग्गज डोल महि अहि कोल कूरुम कलमले॥
सुर असुर मुनि कर कान दीन्हें सकल बिकल बिचारहीं।
कोदंड खंडेउ राम तुलसी जयति बचन उचारहीं॥

भयंकर कठोर आवाजाने त्रैलोक्य दणाणून गेले. सूर्याचे घोडे मार्ग सोडून धावू लागले. दिग्गज चीत्कार करू लागले. पृथ्वी डगमगू लागली. शेष, वराह व कच्छप व्याकूळ होऊन तळमळू लागले. देव, राक्षस व मुनी सर्वजण कानांवर हात ठेवून व्याकूळ होऊन विचार करू लागले. तुलसीदास म्हणतात की, सर्वांना पटले की, श्रीरामांनी धनुष्य मोडून टाकले, तेव्हा सर्वजण ‘श्रीरामचंद्र की जय’ असा जयजयकार करू लागले.

संकर चापु जहाजु सागरु रघुबर बाहुबलु।
बूड़ सो सकल समाजु चढ़ा जो प्रथमहिं मोह बस॥ २६१॥

शिवांचे धनुष्य जहाज आहे आणि श्रीरामचंद्रांचे बाहुबल समुद्र आहे. धनुष्य मोडल्यामुळे जो समाज मोहामुळे या जहाजावर चढला होता, तो बुडून गेला.॥ २६१॥

प्रभु दोउ चापखंड महि डारे।
देखि लोग सब भए सुखारे॥
कौसिकरूप पयोनिधि पावन।
प्रेम बारि अवगाहु सुहावन॥

प्रभू श्रीरामांनी धनुष्याचे दोन्ही तुकडे भूमीवर टाकून दिले. हे पाहून सर्वांना आनंद झाला. विश्वामित्ररूपी पवित्र समुद्रामध्ये प्रेमरूपी सुंदर अथांग जल भरले होते.॥ १॥

रामरूप राकेसु निहारी।
बढ़त बीचि पुलकावलि भारी॥
बाजे नभ गहगहे निसाना।
देवबधू नाचहिं करि गाना॥

श्रीरामरूपी पूर्ण चंद्राला पाहून विश्वामित्ररूपी समुद्रात रोमांचरूपी मोठॺा लहरी उसळू लागल्या. आकाशात अत्यंत जोराने नगारे वाजू लागले आणि अप्सरा गात गात नाचू लागल्या.॥ २॥

ब्रह्मादिक सुर सिद्ध मुनीसा।
प्रभुहि प्रसंसहिं देहिं असीसा॥
बरिसहिं सुमन रंग बहु माला।
गावहिं किंनर गीत रसाला॥

ब्रह्मदेव इत्यादी देव, सिद्ध, मुनीश्वर हे प्रभूंची प्रशंसा करू लागले आणि आशीर्वाद देऊ लागले. ते रंगी-बेरंगी फुले व माळ यांचा वर्षाव करू लागले. किन्नर रसाळ गायन करू लागले.॥ ३॥

रही भुवन भरि जय जय बानी।
धनुषभंग धुनि जात न जानी॥
मुदित कहहिं जहँ तहँ नर नारी।
भंजेउ राम संभुधनु भारी॥

संपूर्ण ब्रह्मांडात जयजयकाराचा ध्वनी दुमदुमू लागला. त्यामुळे धनुष्य-भंगाचा ध्वनी त्यात केव्हा विलीन झाला, हे कळलेच नाही. जिकडे-तिकडे स्त्री-पुरुष प्रसन्न होऊन म्हणत होते की, ‘श्रीरामचंद्रांनी प्रचंड शिवधनुष्याचा भंग केला.’॥ ४॥