५० श्रीसीतेचे पार्वती-पूजन

देखन मिस मृग बिहग तरु फिरइ बहोरि बहोरि।
निरखि निरखि रघुबीर छबि बाढ़इ प्रीति न थोरि॥ २३४॥

मृग, पक्षी व वृक्ष यांना पाहण्याच्या बहाण्याने सीता वारंवार वळून पहात होती. श्रीरामांचे सौंदर्य पाहून तिचे प्रेम अधिकच उचंबळले होते.॥ २३४॥

जानि कठिन सिवचाप बिसूरति।
चली राखि उर स्यामल मूरति॥
प्रभु जब जात जानकी जानी।
सुख सनेह सोभा गुन खानी॥

शिव-धनुष्य खूप जड आहे. याची आठवण झाल्यावर सीता खिन्न होऊन पण हृदयात श्रीरामांची सावळी मूर्ती धारण करून निघाली. प्रभू श्रीरामांनी जेव्हा सुख, स्नेह, शोभा व गुणांची खाण असलेल्या सीतेला जाताना पाहिले,॥ १॥

परम प्रेममय मृदु मसि कीन्ही।
चारु चित्त भीतीं लिखि लीन्ही॥
गई भवानी भवन बहोरी।
बंदि चरन बोली कर जोरी॥

तेव्हा त्यांनी परम प्रेमाच्या कोमल शाईने तिचे स्वरूप आपल्या सुंदर चित्ताच्या पटलावर अंकित केले. सीता पुन्हा भवानीच्या मंदिरात गेली आणि तिच्या चरणी वंदन करून हात जोडून म्हणाली,॥ २॥

जय जय गिरिबरराज किसोरी।
जय महेस मुख चंद चकोरी॥
जय गजबदन षडानन माता।
जगत जननि दामिनि दुति गाता॥

‘हे श्रेष्ठ पर्वतराज हिमालयाच्या कन्ये पार्वती, तुमचा विजय असो, विजय असो. हे महादेवाच्या मुख-चंद्राकडे (एकटक पाहणाऱ्या) चकोरी, तुमचा विजय असो. हे हत्तीचे मुख असलेल्या गणेशाच्या व षण्मुख स्वामी कार्तिकेयाच्या माते, हे जगज्जननी, हे विद्युत् कांतियुक्त शरीराच्या पार्वतीदेवी, तुमचा विजय असो.॥ ३॥

नहिं तव आदि मध्य अवसाना।
अमित प्रभाउ बेदु नहिं जाना॥
भव भव बिभव पराभव कारिनि।
बिस्व बिमोहनि स्वबस बिहारिनि॥

तुम्हांला आदी, मध्य व अंत नाही. तुमचा असीम प्रभाव वेदांनाही माहीत नाही. तुम्ही सृष्टीला उत्पन्न, पालन व नाश करणाऱ्या आहात. विश्वाला मोहून टाकणाऱ्या आणि स्वतंत्रपणे विहार करणाऱ्या आहात.॥ ४॥

पतिदेवता सुतीय महुँ मातु प्रथम तव रेख।
महिमा अमित न सकहिं कहि सहस सारदा सेष॥ २३५॥

पतीला इष्टदेव मानणाऱ्या स्त्रियांमध्ये हे माते, तुमची प्रथम गणना आहे. तुमचा अपार महिमा हजारो सरस्वती आणि शेषनागसुद्धा सांगू शकत नाहीत.॥ २३५॥

सेवत तोहि सुलभ फल चारी।
बरदायनी पुरारि पिआरी॥
देबि पूजि पद कमल तुम्हारे।
सुर नर मुनि सब होहिं सुखारे॥

हे भक्तांना मनोवांछित वर देणाऱ्या भवानी! तुमची सेवा केल्याने चारी पुरुषार्थ सुलभ होतात. हे देवी, तुमच्या चरणकमलांची पूजा केल्याने देव, मनुष्य व मुनी हे सर्व सुखी होतात.॥ १॥

मोर मनोरथु जानहु नीकें।
बसहु सदा उर पुर सबही कें॥
कीन्हेउँ प्रगट न कारन तेहीं।
अस कहि चरन गहे बैदेहीं॥

माझे मनोरथ तुम्ही चांगल्या प्रकारे जाणता, कारण तुम्ही नेहमी सर्वांच्या हृदयरूपी नगरीमध्ये निवास करता. म्हणून मी ते उघड केले नाही’ असे म्हणत जानकीने देवीचे चरण धरले.॥ २॥

बिनय प्रेम बस भई भवानी।
खसी माल मूरति मुसुकानी॥
सादर सियँ प्रसादु सिर धरेऊ।
बोली गौरि हरषु हियँ भरेऊ॥

गिरिजादेवी सीतेचा विनय आणि प्रेम पाहून प्रसन्न झाली. तिच्या गळ्ॺातली माळ खाली पडली आणि मूर्तीने स्मित हास्य केले. सीतेने मोठॺा आदराने तो प्रसाद शिरावर धारण केला. गौरीचे मन आनंदाने भरून गेले आणि ती म्हणाली,॥ ३॥

सुनु सिय सत्य असीस हमारी।
पूजिहि मन कामना तुम्हारी॥
नारद बचन सदा सुचि साचा।
सो बरु मिलिहि जाहिं मनु राचा॥

‘हे सीते, मी मनःपूर्वक देत असलेला आशीर्वाद ऐक. तुझी मनोकामना पूर्ण होईल. नारदांचे वचन नित्य पवित्र आणि सत्य असते. ज्याच्यावर तुझे मन अनुरक्त झाले आहे, तोच वर तुला मिळेल.॥ ४॥

मनु जाहिं राचेउ मिलिहि सो बरु सहज सुंदर साँवरो।
करुना निधान सुजान सीलु सनेहु जानत रावरो॥
एहि भाँति गौरि असीस सुनि सिय सहित हियँ हरषीं अली।
तुलसी भवानिहि पूजि पुनि पुनि मुदित मन मंदिर चली॥

ज्याच्यावर तुझे मन अनुरक्त झालेले आहे, तोच स्वभावतः सुंदरसावळा वर श्रीराम तुला मिळेल. तो दयेचे भांडार आहे, सर्वज्ञ आहे, तुझे शील व प्रेम जाणणारा आहे.’ अशा प्रकारे श्रीगौरीचा आशीर्वाद ऐकून जानकीसह सर्व सख्यांना मनापासून आनंद झाला. तुलसीदास म्हणतात, भवानीदेवीची वारंवार पूजा करून सीता प्रसन्न मनाने राजमहालाकडे निघाली.

जानि गौरि अनुकूल सिय हिय हरषु न जाइ कहि।
मंजुल मंगल मूल बाम अंग फरकन लगे॥ २३६॥

श्रीगौरी अनुकूल आहे, हे कळल्यामुळे सीतेच्या मनाला जो हर्ष झाला, तो अवर्णनीय होता. कल्याणाचे मूळ असलेले तिचे डावे अंग स्फुरू लागले.॥ २३६॥

हृदयँ सराहत सीय लोनाई।
गुर समीप गवने दोउ भाई॥
राम कहा सबु कौसिक पाहीं।
सरल सुभाउ छुअत छल नाहीं॥

मनामध्ये सीतेच्या लावण्याची वाखाणणी करीत दोन्ही भाऊ गुरूंच्याजवळ आले. श्रीरामचंद्रांनी विश्वामित्रांना सर्व काही सांगून टाकले. कारण त्यांचा स्वभाव सरळ होता आणि कपट त्यांना शिवतसुद्धा नाही.॥ १॥

सुमन पाइ मुनि पूजा कीन्ही।
पुनि असीस दुहु भाइन्ह दीन्ही॥
सुफल मनोरथ होहुँ तुम्हारे।
रामु लखनु सुनि भए सुखारे॥

फुले मिळाल्यावर मुनींनी पूजा केली. नंतर दोन्ही भावांना आशीर्वाद दिला की, ‘तुमचे मनोरथ पूर्ण होवोत.’ तो ऐकून श्रीरामलक्ष्मणांना आनंद झाला.॥ २॥

करि भोजनु मुनिबर बिग्यानी।
लगे कहन कछु कथा पुरानी॥
बिगत दिवसु गुरु आयसु पाई।
संध्या करन चले दोउ भाई॥

ज्ञानी मुनी विश्वामित्र हे भोजनानंतर काही प्राचीन कथा सांगू लागले. एवढॺात दिवस मावळला आणि गुरूंच्या आज्ञेने दोघे बंधू संध्या करण्यासाठी गेले.॥ ३॥

प्राची दिसि ससि उयउ सुहावा।
सिय मुख सरिस देखि सुखु पावा॥
बहुरि बिचारु कीन्ह मन माहीं।
सीय बदन सम हिमकर नाहीं॥

इकडे पूर्व दिशेला सुंदर चंद्रमा उदय पावला. तो सीतेच्या मुखा-सारखा पाहून श्रीरामचंद्रांना आनंद झाला. नंतर त्यांच्या मनात विचार आला की, चंद्र हा काही सीतेच्या मुखासारखा नाही.॥ ४॥

जनमु सिंधु पुनि बंधु बिषु दिन मलीन सकलंक।
सिय मुख समता पाव किमि चंदु बापुरो रंक॥ २३७॥

चंद्राचा जन्म खाऱ्या समुद्रात झाला आहे. त्याच समुद्रात उत्पन्न झाल्यामुळे विष याचा भाऊ आहे. दिवसा हा मलिन असतो आणि कलंकित आहे. बिचारा चंद्र सीतेच्या मुखाची बरोबरी कशी करू शकेल?॥ २३७॥

घटइ बढ़इ बिरहिनि दुखदाई।
ग्रसइ राहु निज संधिहिं पाई॥
कोक सोकप्रद पंकज द्रोही।
अवगुन बहुत चंद्रमा तोही॥

शिवाय तो वाढतो व घटत जातो. विरहिणींना दुःख देतो. राहू संधी मिळताच त्याला ग्रासून टाकतो, चंद्र हा चक्रवाक पक्ष्याला चक्रवाकीच्या वियोगामुळे शोक देणारा आणि सूर्यविकासी कमळांचा वैरी आहे. हे चंद्रा, तुझ्यामध्ये पुष्कळसे अवगुण आहेत.॥ १॥

बैदेही मुख पटतर दीन्हे।
होइ दोषु बड़ अनुचित कीन्हे॥
सियमुख छबि बिधु ब्याज बखानी।
गुर पहिं चले निसा बड़ि जानी॥

म्हणून जानकीच्या मुखाला तुझी उपमा देण्याने मोठे अनुचित कर्म करण्याचे पाप लागेल.’ अशा प्रकारे चंद्राच्या निमित्ताने सीतेच्या मुख-सौंदर्याचे वर्णन करता-करता रात्र फार झाल्याचे पाहून श्रीराम गुरुजींच्याजवळ गेले.॥ २॥

करि मुनि चरन सरोज प्रनामा।
आयसु पाइ कीन्ह बिश्रामा॥
बिगत निसा रघुनायक जागे।
बंधु बिलोकि कहन अस लागे॥

मुनींच्या चरण-कमलांना प्रणाम करून व आज्ञा घेऊन त्यांनी विश्रांती घेतली. रात्र संपल्यावर श्रीरघुनाथ जागे झाले आणि लक्ष्मणाला पाहून म्हणाले,॥ ३॥

उयउ अरुन अवलोकहु ताता।
पंकज कोक लोक सुखदाता॥
बोले लखनु जोरि जुग पानी।
प्रभु प्रभाउ सूचक मृदु बानी॥

‘लक्ष्मणा, बघ. कमल, चक्रवाक व संपूर्ण जगाला सुख देणारा अरुणोदय झाला.’ लक्ष्मण दोन्ही हात जोडून प्रभूंच्या प्रभावाला अनुकूल अशा कोमल वाणीने म्हणाला,॥ ४॥

अरुनोदयँ सकुचे कुमुद उडगन जोति मलीन।
जिमि तुम्हार आगमन सुनि भए नृपति बलहीन॥ २३८॥

‘अरुणोदय झाल्यामुळे कुमुदिनी मिटली आणि तारांगणांचा प्रकाश निस्तेज झाला. ज्याप्रमाणे तुम्ही आल्याचे समजताच सर्व राजे बलहीन व्हावे.॥ २३८॥

नृप सब नखत करहिं उजिआरी।
टारि न सकहिं चाप तम भारी॥
कमल कोक मधुकर खग नाना।
हरषे सकल निसा अवसाना॥

सर्व राजेरूपी तारे मंद प्रकाश देतात, परंतु ते धनुष्यरूपी महान अंधकाराला दूर करू शकत नाहीत. रात्रीचा अंत झाल्यामुळे कमल, चक्रवाक पक्षी, भ्रमर आणि नाना प्रकारचे पक्षी आनंदून गेले आहेत.॥ १॥

ऐसेहिं प्रभु सब भगत तुम्हारे।
होइहहिं टूटें धनुष सुखारे॥
उयउ भानु बिनु श्रम तम नासा।
दुरे नखत जग तेजु प्रकासा॥

त्याप्रमाणे हे प्रभो, धनुष्य मोडल्यावर तुमचे सर्व भक्त सुखी होतील. सूर्योदय झाला आणि अनायासे अंधार नष्ट झाला. तारे मावळले आणि जगात तेजाचा प्रकाश पडला.॥ २॥

रबि निज उदय ब्याज रघुराया।
प्रभु प्रतापु सब नृपन्ह दिखाया॥
तव भुज बल महिमा उदघाटी।
प्रगटी धनु बिघटन परिपाटी॥

हे रघुनाथ, सूर्याने आपल्या उदयाने सर्व राजांना तुमचा प्रताप दाखवून दिला आहे. तुमच्या भुजांच्या बलाचा महिमा प्रकट करण्यासाठीच धनुष्य मोडण्याचा पण लावण्यात आला आहे.’॥ ३॥

बंधु बचन सुनि प्रभु मुसुकाने।
होइ सुचि सहज पुनीत नहाने॥
नित्यक्रिया करि गुरु पहिं आए।
चरन सरोज सुभग सिर नाए॥

लक्ष्मणाचे बोल ऐकून श्रीरामांनी मंद हास्य केले. नंतर स्वभावतःच पवित्र असलेल्या श्रीरामांनी प्रातर्विधीनंतर स्नान केले आणि नित्यकर्म आटोपून ते गुरूंजवळ आले. त्यांनी गुरूंच्या पूज्य चरण-कमलांवर मस्तक ठेवले.॥ ४॥

सतानंदु तब जनक बोलाए।
कौसिक मुनि पहिं तुरत पठाए॥
जनक बिनय तिन्ह आइ सुनाई।
हरषे बोलि लिए दोउ भाई॥

एवढॺात राजा जनकांनी शतानंदांना बोलावून विश्वामित्रांच्याकडे पाठविले. त्यांनी येऊन जनकांची विनंती निवेदन केली. विश्वामित्रांनी आनंदाने दोघा भावांना बोलाविले.॥ ५॥

सतानंद पद बंदि प्रभु बैठे गुर पहिं जाइ।
चलहु तात मुनि कहेउ तब पठवा जनक बोलाइ॥ २३९॥

शतानंदांच्या चरणांना वंदन करून प्रभू श्रीराम गुरुजींच्याजवळ बसले. तेव्हा मुनी म्हणाले, ‘वत्सांनो, चला. जनक राजांनी आपल्याला बोलावणे पाठविले आहे.॥ २३९॥