४७ जनकाची प्रेम-मुग्धता

प्रेम मगन मनु जानि नृपु करि बिबेकु धरि धीर।
बोलेउ मुनि पद नाइ सिरु गदगद गिरा गभीर॥ २१५॥

मन प्रेमामध्ये मग्न झाल्याचे पाहून राजा जनकांनी विवेकाने स्वतःला सावरले आणि मुनींच्या चरणी मस्तक ठेवून ते सद्गदित गंभीर वाणीने म्हणाले,॥ २१५॥

कहहु नाथ सुंदर दोउ बालक।
मुनिकुल तिलक कि नृपकुलपालक॥
ब्रह्म जो निगम नेति कहि गावा।
उभय बेष धरि की सोइ आवा॥

‘हे नाथा, सांगा बरे, हे दोघे सुंदर बालक मुनिकुलाचे भूषण आहेत की कुणा राजवंशाचे पालक आहेत? किंवा वेदांनी ‘नेति’ म्हणून ज्यांचे गुणगान केले आहे, ते ब्रह्मच या युगलरूपामध्ये आले आहे?॥ १॥

सहज बिरागरूप मनु मोरा।
थकित होत जिमि चंद चकोरा॥
ताते प्रभु पूछउँ सतिभाऊ।
कहहु नाथ जनि करहु दुराऊ॥

माझे मन स्वभावतःच वैराग्यशील आहे. तरीही यांना पाहून ते असे मुग्ध होत आहे की, ज्याप्रमाणे चंद्राला पाहून चकोर होतो. हे प्रभो, म्हणून मी तुम्हांला मनापासून विचारतो, हे नाथ, काहीही न लपविता सांगा.॥ २॥

इन्हहि बिलोकत अति अनुरागा।
बरबस ब्रह्मसुखहि मन त्यागा॥
कह मुनि बिहसि कहेहु नृप नीका।
बचन तुम्हार न होइ अलीका॥

यांना पाहाताच अत्यंत प्रेमवश होऊन माझ्या मनाने बळेच ब्रह्मसुखाचा त्याग केला आहे.’ तेव्हा मुनी हसून म्हणाले, ‘हे राजा, तुम्ही योग्यच बोललात. तुमचे वचन खोटे असू शकणार नाही.॥ ३॥

ए प्रिय सबहि जहाँ लगि प्रानी।
मन मुसुकाहिं रामु सुनि बानी॥
रघुकुल मनि दसरथ के जाए।
मम हित लागि नरेस पठाए॥

जगात जितके प्राणी आहेत, त्या सर्वांना हे प्रिय आहेत.’ मुनींची ही रहस्यमय वाणी ऐकून श्रीरामांनी मनातल्या मनात स्मित हास्य केले. (जणू त्यांनी संकेत दिला की, हे रहस्य उघड करू नका.) (तेव्हा मुनी म्हणाले,) ‘हे रघुकुलशिरोमणी महाराज दशरथांचे पुत्र आहेत. माझ्या कामासाठी राजाने यांना माझ्याबरोबर पाठविले आहे.॥ ४॥

रामु लखनु दोउ बंधुबर रूप सील बल धाम।
मख राखेउ सबु साखि जगु जिते असुर संग्राम॥ २१६॥

राम व लक्ष्मण नावाचे हे दोघे भाऊ रूप, शील आणि बल यांचे आगर आहेत. सर्व जगाला हे कळले आहे की, यांनीच युद्धामध्ये असुरांना जिंकून माझ्या यज्ञाचे रक्षण केले.’॥ २१६॥

मुनि तव चरन देखि कह राऊ।
कहि न सकउँ निज पुन्य प्रभाऊ॥
सुंदर स्याम गौर दोउ भ्राता।
आनँदहू के आनँद दाता॥

राजे म्हणाले, ‘हे मुनिवर! तुमच्या चरणांचे दर्शन घडले, हा माझा केवढा पुण्य-प्रताप आहे, हे मी सांगू शकत नाही. हे सुंदर श्याम व गौर वर्णाचे दोघे बंधू आनंदालाही आनंद देणारे आहेत.॥ १॥

इन्ह कै प्रीति परसपर पावनि।
कहि न जाइ मन भाव सुहावनि॥
सुनहु नाथ कह मुदित बिदेहू।
ब्रह्म जीव इव सहज सनेहू॥

यांचे परस्पर-प्रेम अतिशय पवित्र व सुंदर आहे. मनाला ते खूप आवडते, परंतु बोलून दाखविता येत नाही.’ विदेह जनक आनंदाने म्हणाले, ‘हे मुनिवर्य! ऐका. ब्रह्म व जीव यांच्यासारखे यांचे स्वाभाविक प्रेम आहे.’॥ २॥

पुनि पुनि प्रभुहि चितव नरनाहू।
पुलक गात उर अधिक उछाहू॥
मुनिहि प्रसंसि नाइ पद सीसू।
चलेउ लवाइ नगर अवनीसू॥

राजे वारंवार प्रभूंकडे पाहात होते. प्रेमामुळे त्यांचे शरीर पुलकित झाले होते आणि मनात उत्साह दाटला होता. मग मुनींची प्रशंसा करीत आणि त्यांच्या चरणी मस्तक ठेवून राजे त्यांना नगरामध्ये घेऊन गेले.॥ ३॥

सुंदर सदनु सुखद सब काला।
तहाँ बासु लै दीन्ह भुआला॥
करि पूजा सब बिधि सेवकाई।
गयउ राउ गृह बिदा कराई॥

सर्वकाळी (सर्व ऋतूंमध्ये) सुखदायक असणाऱ्या एका सुंदर महालात राजांनी त्यांना उतरविले. नंतर सर्व प्रकारे पूजा-सेवा करून राजांनी त्यांचा निरोप घेऊन ते आपल्या वाडॺात गेले.॥ ४॥

रिषय संग रघुबंस मनि करि भोजनु बिश्रामु।
बैठे प्रभु भ्राता सहित दिवसु रहा भरि जामु॥ २१७॥

रघुकुल-शिरोमणी प्रभू श्रीरामचंद्रांनी ऋषींच्या बरोबर भोजन केले, विश्रांती घेतली आणि ते लक्ष्मणासोबत बसले. त्यावेळी दिवस एक प्रहर उरला होता.॥ २१७॥

लखन हृदयँ लालसा बिसेषी।
जाइ जनकपुर आइअ देखी॥
प्रभु भय बहुरि मुनिहि सकुचाहीं।
प्रगट न कहहिं मनहिं मुसुकाहीं॥

जनकपूर पाहण्यास जावे, अशी लक्ष्मणाला प्रबळ इच्छा झाली. प्रभू श्रीरामांचे भय वाटत होते आणि मुनींच्यासमोर संकोच वाटत होता. म्हणून तो स्पष्टपणे बोलून न दाखविता तो मनातल्या मनात हसत होता.॥ १॥

राम अनुज मन की गति जानी।
भगत बछलता हियँ हुलसानी॥
परम बिनीत सकुचि मुसुकाई।
बोले गुर अनुसासन पाई॥

(अंतर्यामी) श्रीरामांनी धाकटॺा भावाच्या मनातला विचार ओळखला. त्यांच्या मनात भक्तवत्सलता जागी झाली. त्यांनी गुरूंच्या आज्ञेने मोठॺा विनयपूर्वक पण काहीशा संकोचाने हसत म्हटले,॥ २॥

नाथ लखनु पुरु देखन चहहीं।
प्रभु सकोच डर प्रगट न कहहीं॥
जौं राउर आयसु मैं पावौं।
नगर देखाइ तुरत लै आवौं॥

‘हे नाथ, लक्ष्मणाला नगर पाहायचे आहे. परंतु तुमच्या भीतीने व संकोचामुळे तो स्पष्टपणे बोलत नाही. जर तुमची आज्ञा असेल, तर मी त्याला नगर दाखवून लगेच घेऊन येतो.’॥ ३॥

सुनि मुनीसु कह बचन सप्रीती।
कस न राम तुम्ह राखहु नीती॥
धरम सेतु पालक तुम्ह ताता।
प्रेम बिबस सेवक सुखदाता॥

हे ऐकून मुनीश्वर विश्वामित्र प्रेमाने म्हणाले, ‘हे राम, तुम्ही नीति-नियमांचे पालन करणार नाही, असे कसे होईल? तुम्ही धर्माचे पालन करणारे आणि प्रेमवश होऊन सेवकांना सुख देणारे आहात.॥ ४॥