३८ रावण इत्यादींकडून अत्याचार

भरद्वाज सुनु जाहि जब होइ बिधाता बाम।
धूरि मेरुसम जनक जम ताहि ब्यालसम दाम॥ १७५॥

(याज्ञवल्क्य म्हणतात-) ‘हे भरद्वाज, विधाता जेव्हा प्रतिकूल होतो, तेव्हा एखादा धूलिकण मेरुपर्वतासारखा (अवजड व चिरडून टाकणारा) होतो. प्रत्यक्ष बाप कर्दनकाळ होतो व दोरी सापाप्रमाणे (दंश करणारी) होते.॥ १७५॥

काल पाइ मुनि सुनु सोइ राजा।
भयउ निसाचर सहित समाजा॥
दस सिर ताहि बीस भुजदंडा।
रावन नाम बीर बरिबंडा॥

हे मुनी, ऐका. यथाकाल तोच राजा रावण नावाचा राक्षस झाला. त्याला दहा शिरे व वीस हात होते. तो प्रचंड शूर होता.॥ १॥

भूप अनुज अरिमर्दन नामा।
भयउ सो कुंभकरन बलधामा॥
सचिव जो रहा धरमरुचि जासू।
भयउ बिमात्र बंधु लघु तासू॥

अरिमर्दन नावाचा जो राजाचा धाकटा भाऊ होता, तो बलाढॺ कुंभकर्ण झाला. त्याचा जो धर्मरुची नावाचा मंत्री होता, तो रावणाचा सावत्र धाकटा भाऊ झाला.॥ २॥

नाम बिभीषन जेहि जग जाना।
बिष्नुभगत बिग्यान निधाना॥
रहे जे सुत सेवक नृप केरे।
भए निसाचर घोर घनेरे॥

त्याचे नाव बिभीषण. त्याला सर्व जग जाणते. तो विष्णुभक्त व ज्ञान-विज्ञानाचे भांडार होता. राजाचे जे पुत्र व सेवक होते, ते सर्व फार भयानक राक्षस झाले.॥ ३॥

कामरूप खल जिनस अनेका।
कुटिल भयंकर बिगत बिबेका॥
कृपा रहित हिंसक सब पापी।
बरनि न जाहिं बिस्व परितापी॥

ते सर्व राक्षस अनेक जातींचे, मनास येईल ते रूप धारण करणारे, दुष्ट, कुटिल, भयंकर, विवेकहीन, निर्दयी, पापी आणि जगाला इतकी यातना देणारे होते की, त्यांचे वर्णन करता येत नाही.॥ ४॥

उपजे जदपि पुलस्त्यकुल पावन अमल अनूप।
तदपि महीसुर श्राप बस भए सकल अघरूप॥ १७६॥

जरी ते पुलस्त्य ऋषींच्या पवित्र, निर्मल आणि अनुपमेय कुळात जन्मले होते, तरी ब्राह्मणांच्या शापाने ते सर्व पापरूप झाले.॥ १७६॥

कीन्ह बिबिध तप तीनिहुँ भाई।
परम उग्र नहिं बरनि सो जाई॥
गयउ निकट तप देखि बिधाता।
मागहु बर प्रसन्न मैं ताता॥

तिन्ही भावांनी (रावण, कुंभकर्ण, बिभीषण) अनेक प्रकारची इतकी उग्र तपस्या केली की, ती सांगता येणे शक्य नाही. त्यांचे उग्र तप पाहून ब्रह्मदेव त्यांच्याजवळ जाऊन म्हणाले-‘बाबांनो, मी प्रसन्न झालो आहे. वर मागा.॥ १॥

करि बिनती पद गहि दससीसा।
बोलेउ बचन सुनहु जगदीसा॥
हम काहू के मरहिं न मारें।
बानर मनुज जाति दुइ बारें॥

रावणाने विनयपूर्वक त्यांचे चरण धरले आणि म्हटले, ‘हे जगदीश्वर, ऐका. वानर आणि मनुष्य या दोन जाती सोडून कुणीही मारले, तरी मला मरण येऊ नये.’ (हा वर द्या.)॥ २॥

एवमस्तु तुम्ह बड़ तप कीन्हा।
मैं ब्रह्माँ मिलि तेहि बर दीन्हा॥
पुनि प्रभु कुंभकरन पहिं गयऊ।
तेहि बिलोकि मन बिसमय भयऊ॥

(शिव म्हणतात-) ‘मी आणि ब्रह्मदेवांनी मिळून त्याला वर दिला- ‘‘तथास्तु’’. कारण तू मोठे तप केलेले आहेस. मग ब्रह्मदेव कुंभकर्णाकडे गेले. त्याला पाहून त्यांना मोठे आश्चर्य वाटले.॥ ३॥

जौं एहिं खल नित करब अहारू।
होइहि सब उजारि संसारू॥
सारद प्रेरि तासु मति फेरी।
मागेसि नीद मास षट केरी॥

(ब्रह्मदेवांनी विचार केला की,) हा दुष्ट नित्य आहार करू लागला तर जग ओसाड होईल. तेव्हा ब्रह्मदेवांनी सरस्वतीला प्रेरणा केली की, याची बुद्धी पालटून टाक. (त्यामुळे) त्याने एक दिवसाची जाग व सहा महिन्यांची झोप मागितली.॥ ४॥

गए बिभीषन पास पुनि कहेउ पुत्र बर मागु।
तेहिं मागेउ भगवंत पद कमल अमल अनुरागु॥ १७७॥

नंतर ब्रह्मदेव बिभीषणापाशी गेले आणि म्हणाले, ‘पुत्रा, वर माग.’ त्याने भगवंतांच्या चरण-कमलांच्या ठायी निर्मळ प्रेम मागितले.॥ १७७॥

तिन्हहि देइ बर ब्रह्म सिधाए।
हरषित ते अपने गृह आए॥
मय तनुजा मंदोदरि नामा।
परम सुंदरी नारि ललामा॥

त्यांना वर देऊन ब्रह्मदेव गेले आणि ते तीन भाऊ आनंदाने आपल्या घरी परतले. मय या दानवाची परम सुंदर आणि स्त्री-रत्न अशी मंदोदरी नावाची एक कन्या होती.॥ १॥

सोइ मयँ दीन्हि रावनहि आनी।
होइहि जातुधानपति जानी॥
हरषित भयउ नारि भलि पाई।
पुनि दोउ बंधु बिआहेसि जाई॥

मय दानव तिला घेऊन आला. त्याने तिला रावणास अर्पण केले. त्याला माहीत होते की, हा (रावण) राक्षसांचा राजा होणार आहे. सुंदर व गुणी स्त्री मिळाल्यामुळे रावण प्रसन्न झाला आणि नंतर त्याने आपल्या दोन्ही भावांचा विवाह केला.॥ २॥

गिरि त्रिकूट एक सिंधु मझारी।
बिधि निर्मित दुर्गम अति भारी॥
सोइ मय दानवँ बहुरि सँवारा।
कनक रचित मनिभवन अपारा॥

समुद्रामध्ये त्रिकूट पर्वतावर ब्रह्मदेवाने तयार केलेला एक प्रशस्तकिल्ला होता. (महान मायावी व निपुण कलाकार असलेल्या) मय दानवाने तो पुन्हा सजविला. त्यामध्ये रत्ने जडविलेले सोन्याचे असंख्य महाल होते.॥ ३॥

भोगावति जसि अहिकुल बासा।
अमरावति जसि सक्रनिवासा॥
तिन्ह तें अधिक रम्य अति बंका।
जग बिख्यात नाम तेहि लंका॥

नागकुलाला राहाण्यासाठी पाताल लोकात जशी भोगावती पुरी आहे आणि इंद्राला राहाण्यासाठी (स्वर्गलोकात) अमरावती आहे. त्यांपेक्षा अधिक सुंदर आणि अभेद्य असा तो दुर्ग होता. जगात त्याचे नाव लंका म्हणून प्रसिद्ध झाले.॥ ४॥

खाईं सिंधु गभीर अति चारिहुँ दिसि फिरि आव।
कनक कोट मनिखचित दृढ़ बरनि न जाइ बनाव॥ १७८(क)॥

त्याच्या चारी बाजूंना समुद्रातील अत्यंत खोल खंदक होते. त्या दुर्गाची रत्नांनी जडविलेली तटबंदी होती. तिच्या कलाकुसरीचे तर वर्णनही करता येणार नाही.॥ १७८(क)॥

हरि प्रेरित जेहिं कलप जोइ जातुधानपति होइ।
सूर प्रतापी अतुलबल दल समेत बस सोइ॥ १७८(ख)॥

भगवंतांच्या प्रेरणेने ज्या कल्पामध्ये जो राक्षसांचा राजा असतो,तो शूर, प्रतापी, अतुल्य बलवान होऊन आपल्या सेनेसह त्या पुरीत राहतो.॥ १७८(ख)॥

रहे तहाँ निसिचर भट भारे।
ते सब सुरन्ह समर संघारे॥
अब तहँ रहहिं सक्र के प्रेरे।
रच्छक कोटि जच्छपति केरे॥

प्रथम तेथे मोठमोठे राक्षस योद्धे राहात होते. देवांनी त्या सर्वांना युद्धात मारून टाकले. आता इंद्राच्या प्रेरणेने कुबेराचे एक कोटी रक्षक यक्ष तेथे राहू लागले.॥ १॥

दसमुख कतहुँ खबरि असि पाई।
सेन साजि गढ़ घेरेसि जाई॥
देखि बिकट भट बड़ि कटकाई।
जच्छ जीव लै गए पराई॥

रावणाला जेव्हा ते समजले, तेव्हा त्याने सेना सज्ज करून किल्‍ल्याला वेढा घातला. रावणाचे भयानक योद्धे आणि त्यांची प्रचंड सेना पाहून यक्ष प्राण घेऊन पळाले.॥ २॥

फिरि सब नगर दसानन देखा।
गयउ सोच सुख भयउ बिसेषा॥
सुंदर सहज अगम अनुमानी।
कीन्हि तहाँ रावन रजधानी॥

मग रावणाने चहूकडे फिरून संपूर्ण नगर पाहिले. त्याची (स्थानासंबंधीची) काळजी मिटली आणि त्याला खूप आनंद झाला. ती पुरी स्वाभाविकच सुंदर आणि (परक्यांसाठी) दुर्गम आहे, असे पाहून रावणाने ती आपली राजधानी केली.॥ ३॥

जेहि जस जोग बाँटि गृह दीन्हे।
सुखी सकल रजनीचर कीन्हे॥
एक बार कुबेर पर धावा।
पुष्पक जान जीति लै आवा॥

योग्यतेप्रमाणे येथील घरे रावणाने राक्षसांना वाटून दिली. ते खूष झाले.एकदा त्याने कुबेरावर चढाई करून त्याच्याकडून पुष्पक विमान जिंकून आणले.॥ ४॥

कौतुकहीं कैलास पुनि लीन्हेसि जाइ उठाइ।
मनहुँ तौलि निज बाहुबल चला बहुत सुख पाइ॥ १७९॥

नंतर जाऊन त्याने एकदा मजेने कैलास पर्वत उचलला आणि आपल्या भुजांचे बल अजमावून तो आनंदाने तेथून परतला.॥ १७९॥

सुख संपति सुत सेन सहाई।
जय प्रताप बल बुद्धि बड़ाई॥
नित नूतन सब बाढ़त जाई।
जिमि प्रतिलाभ लोभ अधिकाई॥

सुख, संपत्ती, पुत्र, सेना, सहायक, जय, प्रताप, बल, बुद्धी आणि महिमा हे सर्व त्याचे प्रत्येक लाभ मिळाल्यावर, लोभ वाढतो तसे नित्य वृद्धिंगत होत होते.॥ १॥

अतिबल कुंभकरन अस भ्राता।
जेहि कहुँ नहिं प्रतिभट जग जाता॥
करइ पान सोवइ षट मासा।
जागत होइ तिहूँ पुर त्रासा॥

प्रचंड शक्ती असलेला कुंभकर्ण हा त्याचा भाऊ होता. त्याच्या जोडीचा योद्धा जगात कुठेही नव्हता. तो मदिरा पिऊन सहा सहा महिने झोपत असे. तो जागा होताच तिन्ही लोकांमध्ये खळबळ माजायची.॥ २॥

जौं दिन प्रति अहार कर सोई।
बिस्व बेगि सब चौपट होई॥
समर धीर नहिं जाइ बखाना।
तेहि सम अमित बीर बलवाना॥

जर तो दररोज भोजन करता, तर संपूर्ण विश्व लवकरच उजाड झाले असते. तो रणधीर असा होता की, ज्याचे वर्णन करणे शक्य नाही. लंकेमध्ये त्याच्यासारखे असंख्य बलवान वीर होते.॥ ३॥

बारिदनाद जेठ सुत तासू।
भट महुँ प्रथम लीक जग जासू॥
जेहि न होइ रन सनमुख कोई।
सुरपुर नितहिं परावन होई॥

मेघनाद रावणाचा वडील मुलगा होता, ज्याचा जगाच्या योद्धॺांमध्ये पहिला क्रमांक होता. युद्धात त्याची बरोबरी करणारा कोणी नव्हता. स्वर्गातसुद्धा (त्याच्या भीतीमुळे) नेहमी तारांबळ उडायची.॥ ४॥

कुमुख अकंपन कुलिसरद धूमकेतु अतिकाय।
एक एक जग जीति सक ऐसे सुभट निकाय॥ १८०॥

(याशिवाय) दुर्मुख, अकंपन, वज्रदंत, धूमकेतू, अतिकाय इत्यादी असे अनेक योद्धे होते. ते एक-एकटेच सर्व जगाला जिंकणारे होते.॥ १८०॥

कामरूप जानहिं सब माया।
सपनेहुँ जिन्ह कें धरम न दाया॥
दसमुख बैठ सभाँ एक बारा।
देखि अमित आपन परिवारा॥

सर्व राक्षस हवे तसे रूप घेऊ शकत होते आणि आसुरी (माया) जाणत होते. दया, धर्म हे कधी त्यांच्या स्वप्नातच येत नसत. एकदा सभेत बसलेल्या रावणाने आपला असंख्य परिवार पाहिला.॥ १॥

सुत समूह जन परिजन नाती।
गनै को पार निसाचर जाती॥
सेन बिलोकि सहज अभिमानी।
बोला बचन क्रोध मद सानी॥

पुत्र-पौत्र, कुटुंबीय आणि सेवक अगणित होते. त्या संपूर्ण राक्षस जातीला मोजणार कोण? आपली सेना पाहून स्वभावतःच घमेंडखोर रावण रागाने व गर्वाने म्हणाला,॥ २॥

सुनहु सकल रजनीचर जूथा।
हमरे बैरी बिबुध बरूथा॥
ते सनमुख नहिं करहिं लराई।
देखि सबल रिपु जाहिं पराई॥

‘हे सर्व राक्षसगण हो! ऐका. देव हे आपले शत्रू आहेत. ते समोर येऊन युद्ध करीत नाहीत. बलाढॺ शत्रू पाहिला की, पळून जातात.॥ ३॥

तेन्ह कर मरन एक बिधि होई।
कहउँ बुझाइ सुनहु अब सोई॥
द्विजभोजन मख होम सराधा।
सब कै जाइ करहु तुम्ह बाधा॥

त्यांना एकाच उपायाने मारता येते. तो मी तुम्हांला सांगतो. ऐका. (त्यांना बळ देणारे) ब्राह्मणभोजन, यज्ञ, हवन आणि श्राद्ध, हे आहेत. या सर्वांमध्ये तुम्ही जाऊन विघ्न आणा.॥ ४॥

छुधा छीन बलहीन सुर सहजेहिं मिलिहहिं आइ।
तब मारिहउँ कि छाड़िहउँ भली भाँति अपनाइ॥ १८१॥

भुकेने दुर्बळ आणि अशक्त झाल्यावर देव सहजपणे शरण येतील. त्यांना मी ठार मारीन किंवा पूर्णपणे आपल्या अधीन करून सोडून देईन.’॥ १८१॥

मेघनाद कहुँ पुनि हँकरावा।
दीन्हीं सिख बलु बयरु बढ़ावा॥
जे सुर समर धीर बलवाना।
जिन्ह कें लरिबे कर अभिमाना॥

मग त्याने मेघनादाला बोलावले. सांगून समजावून त्याचे सामर्थ्य वाढेल व देवांविषयी शत्रुभाव वाढेल, असे प्रोत्साहन दिले. (मग तो म्हणाला,) ‘हे पुत्रा, जे देव युद्धवीर आहेत, बलवान आहेत आणि ज्यांना लढण्याची खुमखुमी आहे,॥ १॥

तिन्हहि जीति रन आनेसु बाँधी।
उठि सुत पितु अनुसासन काँधी॥
एहि बिधि सबही अग्या दीन्ही।
आपुनु चलेउ गदा कर लीन्ही॥

त्यांना युद्धात जिंकून पकडून आण.’ मुलाने उठून पित्याची आज्ञा शिरोधार्य मानली. त्याने सर्वांना आज्ञा दिली आणि तो स्वतः हातात गदा घेऊन निघाला.॥ २॥

चलत दसानन डोलति अवनी।
गर्जत गर्भ स्रवहिं सुर रवनी॥
रावन आवत सुनेउ सकोहा।
देवन्ह तके मेरु गिरि खोहा॥

रावण चालू लागला, तेव्हा त्याच्या चालण्याने पृथ्वी डळमळू लागली आणि गर्जनेमुळे देवांगनांचे गर्भपात होऊ लागले. रावण रागारागाने येत असल्याचे पाहून देवगण सुमेरू पर्वतातील गुहांमधून आसरा शोधू लागले.॥ ३॥

दिगपालन्ह के लोक सुहाए।
सूने सकल दसानन पाए॥
पुनि पुनि सिंघनाद करि भारी।
देइ देवतन्ह गारि पचारी॥

दिक्पालांचे जे लोक होते, ते रावणाला ओसाड पडलेले दिसले. तो वारंवार प्रचंड सिंहगर्जना करून देवांना ललकारून शिव्या देत होता.॥ ४॥

रन मद मत्त फिरइ जग धावा।
प्रतिभट खोजत कतहुँ न पावा॥
रबि ससि पवन बरुन धनधारी।
अगिनि काल जम सब अधिकारी॥

मदाने उन्मत्त झालेला रावण रणामध्ये आपल्या जोडीचा योद्धा शोधत जगभर फिरला, परंतु त्याला आपल्या तोडीचा योद्धा कुठेही मिळाला नाही. सूर्य, चंद्र, वायू, वरुण, कुबेर, अग्नी, काल, यम इत्यादी सर्व अधिकारी,॥ ५॥

किंनर सिद्ध मनुज सुर नागा।
हठि सबही के पंथहिं लागा॥
ब्रह्मसृष्टि जहँ लगि तनुधारी।
दसमुख बसबर्ती नर नारी॥

किन्नर, सिद्ध, मनुष्य, देव आणि नाग या सर्वांच्या मागे तो हट्टाने लागला. (कुणालाही त्याने शांतपणे बसू दिले नाही.) ब्रह्मदेवाच्या सृष्टीतील जितके शरीरधारी स्त्री-पुरुष होते, ते सर्व रावणाच्या अधीन झाले.॥ ६॥

आयसु करहिं सकल भयभीता।
नवहिं आइ नित चरन बिनीता॥

भयामुळे सर्वजण त्याची आज्ञा पाळत होते आणि नित्य येऊन त्याच्या पायांवर मस्तक ठेवीत होते.॥ ७॥

भुजबल बिस्व बस्य करि राखेसि कोउ न सुतंत्र।
मंडलीक मनि रावन राज करइ निज मंत्र॥ १८२(क)॥

रावणाने बाहुबलाने संपूर्ण विश्वाला आपल्या ताब्यात घेतले. कुणालाही स्वतंत्र ठेवले नाही. अशा प्रकारे मांडलिक राजांचा अधिपतीसार्वभौम सम्राट असलेला रावण मन मानेल तसे राज्य करू लागला.॥ १८२(क)॥

देव जच्छ गंधर्ब नर किंनर नाग कुमारि।
जीति बरीं निज बाहुबल बहु सुंदर बर नारि॥ १८२(ख)॥

देव, यक्ष, गंधर्व, मनुष्य, किन्नर आणि नाग यांच्या कन्या व इतरही सुंदर तसेच उत्तम स्त्रिया त्याने बाहुबलाने जिंकून आणून त्यांच्याशी विवाह केला.॥ १८२(ख)॥

इंद्रजीत सन जो कछु कहेऊ।
सो सब जनु पहिलेहिं करि रहेऊ॥
प्रथमहिं जिन्ह कहुँ आयसु दीन्हा।
तिन्ह कर चरित सुनहु जो कीन्हा॥

मेघनादाला त्याने जे सांगितले होते, ते त्याने (मेघनादाने) पूर्वीच करून टाकलेले असे. (अर्थात रावणाने सांगताच मेघनाद आज्ञापाळण्यास जरासुद्धा वेळ लावत नसे.) ज्यासाठी त्याला पूर्वीच आज्ञा दिल्या होत्या, त्या पाळताना त्याने गाजविलेले कर्तृत्व ऐका.॥ १॥

देखत भीमरूप सब पापी।
निसिचर निकर देव परितापी॥
करहिं उपद्रव असुर निकाया।
नाना रूप धरहिं करि माया॥

सर्व राक्षसांचे समुदाय दिसायला भयंकर, पापी आणि देवांना दुःख देणारे होते. ते समुदाय फार उपद्रव देत व मायेने अनेक प्रकारची रूपे धरीत असत.॥ २॥

जेहि बिधि होइ धर्म निर्मूला।
सो सब करहिं बेद प्रतिकूला॥
जेहिं जेहिं देस धेनु द्विज पावहिं।
नगर गाउँ पुर आगि लगावहिं॥

ज्यामुळे धर्म समूळ नष्ट होईल, अशी वेदविरुद्ध सर्व कामे ते करीत. ज्या ज्या ठिकाणी गाई व ब्राह्मण दिसत, त्या नगरांना, गावांना व वस्त्यांना ते आगी लावत.॥ ३॥

सुभ आचरन कतहुँ नहिं होई।
देव बिप्र गुरु मान न कोई॥
नहिं हरिभगति जग्य तप ग्याना।
सपनेहुँ सुनिअ न बेद पुराना॥

त्यांच्या भयाने कुठेही शुभ आचरण (ब्राह्मण भोजन, यज्ञ, श्राद्ध इत्यादी) होत नसे. देव, ब्राह्मण, गुरू यांना कोणीही जुमानत नसे. हरिभक्ती नव्हती, यज्ञ नव्हते, तप व ज्ञान नव्हते. वेद आणि पुराणांचे नाव स्वप्नातही ऐकू येत नसे.॥ ४॥

जप जोग बिरागा तप मख भागा श्रवन सुनइ दससीसा।
आपुनु उठि धावइ रहै न पावइ धरि सब घालइ खीसा॥
अस भ्रष्ट अचारा भा संसारा धर्म सुनिअ नहिं काना।
तेहि बहुबिधि त्रासइ देस निकासइ जो कह बेद पुराना॥

जप, योग, वैराग्य, तप आणि यज्ञात देवांना भाग मिळाल्याचे कळताच, तो तत्क्षणी स्वतः धावून जात असे. तेथे मग काहीही उरत नसे. तो सर्वांना पकडून विध्वंस करीत असे. जगात असे भ्रष्ट आचरण पसरले की, धर्माचे नावही ऐकू येत नसे. जो कोणी वेद व पुराण सांगत असे, त्याला रावण त्रास देत असे व देशातून हाकलून देत असे.

बरनि न जाइ अनीति घोर निसाचर जो करहिं।
हिंसा पर अति प्रीति तिन्ह के पापहि कवनि मिति॥ १८३॥

राक्षस जे घोर अत्याचार करीत, त्यांचे वर्णनही करता येणार नाही. हिंसे बद्दलच ज्यांना प्रेम वाटे, त्यांच्या पापांबद्दल किती सांगावे?॥ १८३॥