१९ शिवांकडून सतीचा त्याग

परम पुनीत न जाइ तजि किएँ प्रेम बड़ पापु।
प्रगटि न कहत महेसु कछु हृदयँ अधिक संतापु॥ ५६॥

सती ही परम पवित्र आहे. या महासाध्वीचा त्यागही करता येत नाही आणि तिच्यावर प्रेम करण्यामध्ये मोठे पाप आहे.’ श्रीशिवांनी उघडपणे काही सांगितले नाही, परंतु त्यांच्या मनाचा भडका उडाला होता.॥ ५६॥

तब संकर प्रभु पद सिरु नावा।
सुमिरत रामु हृदयँ अस आवा॥
एहिं तन सतिहि भेट मोहि नाहीं।
सिव संकल्पु कीन्ह मन माहीं॥

तेव्हा शिवांनी श्रीरामांच्या चरणी मस्तक नम्र केले आणि श्रीरामांचे स्मरण करताच त्यांच्या मनात आले की, सती या देहामध्ये असताना तिची माझी (पति-पत्नी या नात्याने) भेट होणे योग्य नाही, मग त्यांनी आपल्या मनात संकल्प केला.॥ १॥

अस बिचारि संकरु मतिधीरा।
चले भवन सुमिरत रघुबीरा॥
चलत गगन भै गिरा सुहाई।
जय महेस भलि भगति दृढ़ाई॥

दृढनिश्चयी श्रीशंकर असा विचार करून श्रीरामांचे स्मरण करीत आपल्या स्थानी (कैलासाला) निघाले. जाताना सुंदर आकाशवाणी झाली की, ‘हे महेशा, तुमचा विजय असो. तुम्ही भक्तीचा चांगल्याप्रकारे दृढनिश्चय दाखविला.॥ २॥

अस पन तुम्ह बिनु करइ को आना।
रामभगत समरथ भगवाना॥
सुनि नभगिरा सती उर सोचा।
पूछा सिवहि समेत सकोचा॥

तुमच्याशिवाय दुसरा कोण अशी प्रतिज्ञा करणार? तुम्ही श्रीरामांचे भक्त आहात, सर्व प्रकारे समर्थ आहात आणि भगवान आहात.’ ही आकाशवाणी ऐकून सतीच्या मनात चिंता उत्पन्न झाली. तिने संकोचाने शिवांना विचारले की,॥ ३॥

कीन्ह कवन पन कहहु कृपाला।
सत्यधाम प्रभु दीनदयाला॥
जदपि सतीं पूछा बहु भाँती।
तदपि न कहेउ त्रिपुर आराती॥

‘हे कृपाळू, तुम्ही कोणती प्रतिज्ञा केली आहे, ते सांगा. हे प्रभो, तुम्ही सत्य-धाम आहात आणि दीनदयाळू आहात.’ जरी सतीने पुष्कळ तऱ्हेने विचारले, तरी श्रीशिव काही बोलले नाहीत.॥ ४॥

सतीं हृदयँ अनुमान किय सबु जानेउ सर्बग्य।
कीन्ह कपटु मैं संभु सन नारि सहज जड़ अग्य॥ ५७(क)॥

सतीला मनात अंदाज आला की, सर्वज्ञ शिवांनी सर्व जाणले आहे. मी एका अर्थी शिवांशी कपट केले. स्त्री ही स्वभावतः मूर्ख आणि अज्ञानी असते.॥ ५७(क)॥

जलु पय सरिस बिकाइ देखहु प्रीति कि रीति भलि।
बिलग होइ रसु जाइ कपट खटाई परत पुनि॥ ५७(ख)॥

प्रेमाची रीत कशी आहे पाहा! पाणीसुद्धा (दुधात मिसळल्यावर) दुधाच्या भावानेच विकले जाते. दुधात कपटाचा आंबटपणा पडला की, पाणी वेगळे होते. (दूध नासते) आणि त्याची गोडी नाहीशी होते.॥ ५७(ख)॥

हृदयँ सोचु समुझत निज करनी।
चिंता अमित जाइ नहिं बरनी॥
कृपासिंधु सिव परम अगाधा।
प्रगट न कहेउ मोर अपराधा॥

आपल्या कृत्यामुळे सतीला घोर लागला. तिला इतकी चिंता लागून राहिली की सांगता येत नाही. (तिला उमजले की) शिव हे कृपेचे अथांग सागर आहेत. म्हणून त्यांनी उघडपणे माझा अपराध बोलून दाखविला नाही.॥ १॥

संकर रुख अवलोकि भवानी।
प्रभु मोहि तजेउ हृदयँ अकुलानी॥
निज अघ समुझि न कछु कहि जाई।
तपइ अवाँ इव उर अधिकाई॥

शिवांचा कल पाहून सतीला उमजले की, स्वामींनी माझा त्याग केलेला आहे. ती मनात फार व्याकूळ झाली. आपले पाप समजून आल्यामुळे काही बोलता येत नव्हते, परंतु हृदय कुंभाराच्या आव्यासारखे पोळून निघत होते.॥ २॥

सतिहि ससोच जानि बृषकेतू।
कहीं कथा सुंदर सुखहेतू॥
बरनत पंथ बिबिध इतिहासा।
बिस्वनाथ पहुँचे कैलासा॥

श्रीशिवांनी पाहिले की, सती चिंतित झाली आहे, तेव्हा तिला प्रसन्न करण्यासाठी त्यांनी वाटेने जाताना सुंदर कथा सांगितल्या. वेगवेगळ्या ऐतिहासिक गोष्टी सांगितल्या आणि ते कैलासावर पोहोचले.॥ ३॥

तहँ पुनि संभु समुझि पन आपन।
बैठे बट तर करि कमलासन॥
संकर सहज सरूपु सम्हारा।
लागि समाधि अखंड अपारा॥

नंतर शिवांना आपली प्रतिज्ञा आठवली. ते वटवृक्षाखाली पद्मासन घालून बसले. ते स्व-स्वरूपात मग्न होऊन गेले. त्यांना अखंड व अपार अशी समाधी लागली.॥ ४॥

सती बसहिं कैलास तब अधिक सोचु मन माहिं।
मरमु न कोऊ जान कछु जुग सम दिवस सिराहिं॥ ५८॥

तेव्हा सती कैलासावर राहू लागली. तिच्या मनात फार मोठे दुःख भरलेले होते. हे रहस्य कोणीही जाणत नव्हते. तिचा एक एक दिवस एक एक युगाप्रमाणे जात होता.॥ ५८॥

नित नव सोचु सती उर भारा।
कब जैहउँ दुख सागर पारा॥
मैं जो कीन्ह रघुपति अपमाना।
पुनि पतिबचनु मृषा करि जाना॥

सतीच्या मनावर नित्य चिंतेचे ओझे वाढत होते. या दुःख-सागरातून मी केव्हा एकदा पार पडेन, (असे तिला झाले होते.) मी श्रीरामांचा अपमान केला आणि पतीचे म्हणणे खोटे मानले.॥ १॥

सो फलु मोहि बिधाताँ दीन्हा।
जो कछु उचित रहा सोइ कीन्हा॥
अब बिधि अस बूझिअ नहिं तोही।
संकर बिमुख जिआवसि मोही॥

त्याचे फळ मला दैवाने दिले. दैवाने जे योग्य होते, तेच केले, परंतु हे दैवा, श्रीशंकर विन्मुख झाल्यावर मला जिवंत तरी का ठेवतोस?॥ २॥

कहि न जाइ कछु हृदय गलानी।
मन महुँ रामहि सुमिर सयानी॥
जौं प्रभु दीनदयालु कहावा।
आरति हरन बेद जसु गावा॥

सतीच्या मनातील ही वेदना काही सांगता येणे शक्य नव्हती. शहाण्या सतीने मनात श्रीरामांचे स्मरण करून म्हटले, ‘हे प्रभू, तुम्हांला दीनदयाळू असे म्हणतात आणि तुम्ही दुःख हरण करणारे आहात, अशी तुमची कीर्ती वेदांनी गाईली आहे.॥ ३॥

तौ मैं बिनय करउँ कर जोरी।
छूटउ बेगि देह यह मोरी॥
जौं मोरें सिव चरन सनेहू।
मन क्रम बचन सत्य ब्रतु एहू॥

तेव्हा मी हात जोडून विनंती करते की, माझे हे शरीर लवकर पडावे. जर माझे शिवांचे चरणी प्रेम असेल आणि माझे हे (प्रेमाचे) व्रत कायावाचामनाने सत्य असेल,॥ ४॥

तौ सबदरसी सुनिअ प्रभु करउ सो बेगि उपाइ।
होइ मरनु जेहिं बिनहिं श्रम दुसह बिपत्ति बिहाइ॥ ५९॥

तर हे सर्वदर्शी प्रभो, ऐका आणि माझे मरण लवकर यावे, असा काही उपाय करा. मग विनासायास हे (पति-परित्यागरूपी) असह्य दुःख नाहीसे होईल.॥ ५९॥

एहि बिधि दुखित प्रजेसकुमारी।
अकथनीय दारुन दुखु भारी॥
बीतें संबत सहस सतासी।
तजी समाधि संभु अबिनासी॥

अशाप्रकारे दक्षकन्या सती ही फार दुःखी होती. तिला इतके भयंकर दुःख होते की, त्याचे वर्णन करता येत नाही. सत्त्याऐंशी हजार वर्षानंतर अविनाशी शिवांनी समाधी उतरविली.॥ १॥

राम नाम सिव सुमिरन लागे।
जानेउ सतीं जगतपति जागे॥
जाइ संभु पद बंदनु कीन्हा।
सनमुख संकर आसनु दीन्हा॥

श्रीशंकर रामनामाचे स्मरण करू लागले, तेव्हा जगाचे स्वामी (शंकर) जागे झाले आहेत, हे सतीला कळले. तिने जाऊन त्यांच्या चरणी प्रणाम केला. शिवांनी तिला बसण्यासाठी समोर आसन दिले.॥ २॥

लगे कहन हरिकथा रसाला।
दच्छ प्रजेस भए तेहि काला॥
देखा बिधि बिचारि सब लायक।
दच्छहि कीन्ह प्रजापति नायक॥

श्रीशंकर तिला श्रीहरींच्या रसाळ कथा सांगू लागले. त्याचवेळी दक्ष हा प्रजापती झाला. ब्रह्मदेवाने सर्वप्रकारे योग्य समजून प्रजापतींचा नायक म्हणून त्याला निवडले.॥ ३॥

बड़ अधिकार दच्छ जब पावा।
अति अभिमानु हृदयँ तब आवा॥
नहिं कोउ अस जनमा जग माहीं।
प्रभुता पाइ जाहि मद नाहीं॥

दक्षाला जेव्हा मोठा अधिकार प्राप्त झाला, तेव्हा त्याच्या मनात अभिमान जागा झाला. सत्ता मिळाल्यावर मद चढत नाही, असा जगात कोणी झालेला नाही.॥ ४॥