१७ सतीचा भ्रम आणि खेद

रामकथा ससि किरन समाना।
संत चकोर करहिं जेहि पाना॥
ऐसेइ संसय कीन्ह भवानी।
महादेव तब कहा बखानी॥

रामकथा ही चंद्रकिरणांसारखी आहे आणि संतजन हे चकोर होत. ते तिचे अखंड पान करतात. अशीच शंका पार्वतीला आली होती, तेव्हा भगवान शंकरांनी तिचे निरसन केले.॥ ४॥

कहउँ सो मति अनुहारि अब उमा संभु संबाद।
भयउ समय जेहि हेतु जेहि सुनु मुनि मिटिहि बिषाद॥ ४७॥

आता मी माझ्या बुद्धीप्रमाणे शिवपार्वतींचा संवाद सांगतो. हे मुने! तो जेव्हा व ज्या कारणाने झाला, तो तुम्ही ऐका. त्यामुळे तुमचे दुःख दूर होईल.॥ ४७॥

एक बार त्रेता जुग माहीं।
संभु गए कुंभज रिषि पाहीं॥
संग सती जगजननि भवानी।
पूजे रिषि अखिलेस्वर जानी॥

त्रेता युगात भगवान शंकर हे अगस्त्य ऋषींना भेटण्यास गेले. त्यांच्याबरोबर जगज्जननी भवानी सतीसुद्धा होती. ऋषींनी शंकरांची संपूर्ण जगाचे ईश्वर समजून पूजा केली.॥ १॥

रामकथा मुनिबर्ज बखानी।
सुनी महेस परम सुखु मानी॥
रिषि पूछी हरिभगति सुहाई।
कही संभु अधिकारी पाई॥

ऋषींनी त्यांना रामकथा विस्ताराने सांगितली. ती ऐकून शंकर संतुष्ट झाले. त्यानंतर ऋषींनी त्यांना हरिभक्तीविषयी सुंदर प्रश्न विचारला. त्यावेळी शंकरांनी अगस्त्य ऋषी हे अधिकारी आहेत, असे समजून त्यांना भक्तीचे रहस्य समजावून सांगितले.॥ २॥

कहत सुनत रघुपति गुन गाथा।
कछु दिन तहाँ रहे गिरिनाथा॥
मुनि सन बिदा मागि त्रिपुरारी।
चले भवन सँग दच्छकुमारी॥

त्या प्रसंगी शंकर हे श्रीरामांच्या गुणांच्या कथा सांगत-ऐकत काही दिवस तेथे राहिले. मग ऋषींचा निरोप घेऊन शंकर सतीबरोबर आपल्या निवासस्थानी (कैलास पर्वताकडे) निघाले.॥ ३॥

तेहि अवसर भंजन महिभारा।
हरि रघुबंस लीन्ह अवतारा॥
पिता बचन तजि राजु उदासी।
दंडक बन बिचरत अबिनासी॥

त्याकाळी पृथ्वीचा भार नाहीसा करण्यासाठी श्रीहरींनी रघुवंशामध्ये अवतार घेतला होता.ते अविनाशी भगवान राम हे पित्याच्या आज्ञेनुसारराज्य-त्याग करून तपस्वी साधूच्या वेषात दंडकारण्यातून चालले होते.॥ ४॥

हृदयँ बिचारत जात हर केहि बिधि दरसनु होइ।
गुप्त रूप अवतरेउ प्रभु गएँ जान सबु कोइ॥ ४८ (क)॥

श्रीशिव हे मनात विचार करीत होते की, भगवंतांचे दर्शन मला कसे लाभेल? प्रभू श्रीरामांनी गुप्तपणे अवतार घेतलेला आहे. मी गेलो तर सर्व लोकांना ते कळेल.॥ ४८(क)॥

संकर उर अति छोभु सती न जानहिं मरमु सोइ।
तुलसी दरसन लोभु मन डरु लोचन लालची॥ ४८ (ख)॥

श्रीशंकरांच्या मनात या विचाराने अस्वस्थता उत्पन्न झाली, परंतु सतीला हे रहस्य माहीत नव्हते. तुलसीदास म्हणतात की, शंकरांना मनात (रहस्य उघड होण्याचे) भय वाटत होते, परंतु दर्शनासाठी त्यांचे नेत्र आसुसले होते.॥ ४८(ख)॥

रावन मरन मनुज कर जाचा।
प्रभु बिधि बचनु कीन्ह चह साचा॥
जौं नहिं जाउँ रहइ पछितावा।
करत बिचारु न बनत बनावा॥

रावणाने (ब्रह्मदेवांना) आपले मरण मनुष्याच्या हातून मिळावे, असे मागितले होते. प्रभू श्रीराम हे ब्रह्मदेवांचे वचन खरे करू इच्छित होते. मी जर आता त्यांच्याजवळ गेलो नाही, तर नंतर मला पश्चात्ताप करावा लागेल. असा विचार श्रीशिवांच्या मनात येत होता, परंतु कोणतीही नेमकी युक्ती सुचत नव्हती.॥ १॥

एहि बिधि भए सोचबस ईसा।
तेही समय जाइ दससीसा॥
लीन्ह नीच मारीचहि संगा।
भयउ तुरत सोइ कपट कुरंगा॥

अशाप्रकारे श्रीशंकर काळजीत पडले. त्याचवेळी नीच रावणाने जाऊन मारीचाला आपल्या सोबत घेतले आणि तो (मारीच) लगेच खोटा हरीण झाला.॥ २॥

करि छलु मूढ़ हरी बैदेही।
प्रभु प्रभाउ तस बिदित न तेही॥
मृग बधिबंधु सहित हरि आए।
आश्रमु देखि नयन जल छाए॥

मूर्ख (रावणाने) कपट करून सीतेचे हरण केले. त्याला श्रीरामांचा खरा प्रभाव ठाऊक नव्हता. श्रीहरी हरिणाला मारून लक्ष्मणासह आश्रमात आले आणि तेथे सीता न दिसल्याने त्यांचे डोळे पाण्याने भरले.॥ ३॥

बिरह बिकल नर इव रघुराई।
खोजत बिपिन फिरत दोउ भाई॥
कबहूँ जोग बियोग न जाकें।
देखा प्रगट बिरह दुखु ताकें॥

श्रीराम हे माणसाप्रमाणे विरहाने व्याकूळ झाले आणि दोघे भाऊ सीतेला शोधत वनात फिरू लागले. ज्यांना कधी संयोग-वियोग होत नाही, त्यांच्यामध्ये प्रत्यक्ष विरहाचे दुःख दिसत होते.॥४॥

अति बिचित्र रघुपति चरित जानहिं परम सुजान।
जे मतिमंद बिमोह बस हृदयँ धरहिं कछु आन॥ ४९॥

श्रीरघुनाथांचे चरित्र मोठे विचित्र आहे. ते सिद्ध ज्ञानीजनच जाणतात. जे मंदबुद्धीचे आहेत, ते मोहाला बळी पडून मनात काही विपरीतच समजतात.॥ ४९॥

संभु समय तेहि रामहि देखा।
उपजा हियँ अति हरषु बिसेषा॥
भरि लोचन छबिसिंधु निहारी।
कुसमय जानि न कीन्हि चिन्हारी॥

त्यावेळी श्रीशंकरांनी श्रीरामांना पाहिले. त्यांना पाहून त्यांच्या मनात फार आनंद झाला. अतिशय सुंदर श्रीरामांना श्रीशंकरांनी डोळे भरून पाहिले, परंतु अप्रासंगिक होईल, म्हणून त्यांना ओळख दिली नाही.॥ १॥

जय सच्चिदानंद जग पावन।
अस कहि चलेउ मनोज नसावन॥
चले जात सिव सती समेता।
पुनि पुनि पुलकत कृपानिकेता॥

‘जगाला पवित्र करणाऱ्या सच्चिदानंदांचा विजय असो’ असे म्हणत कामदेवाचा नाश करणारे श्रीशंकर पुढे चालू लागले. कृपानिधान श्रीशंकर आनंदाने रोमांचित होऊन सतीबरोबर जात होते.॥ २॥

सतीं सो दसा संभु कै देखी।
उर उपजा संदेहु बिसेषी॥
संकरु जगतबंद्य जगदीसा।
सुर नर मुनि सब नावत सीसा॥

सतीने श्रीशंकरांची ती अवस्था पाहिली. तिच्या मनात मोठा संदेह उत्पन्न झाला. (ती मनात म्हणू लागली,) शंकरांना सर्व जग वंदन करते, ते जगदीश्वर आहेत. देव, मनुष्य, मुनी, हे सर्वजण त्यांच्यापुढे मस्तक नम्र करतात.॥ ३॥

तिन्ह नृपसुतहि कीन्ह परनामा।
कहि सच्चिदानंद परधामा॥
भए मगन छबि तासु बिलोकी।
अजहुँ प्रीति उर रहति न रोकी॥

त्यांनी एका राजपुत्राला सच्चिदानंद परमधाम म्हणून प्रणाम केला आणि त्यांचे सौंदर्य पाहून ते त्यांच्या प्रेमात इतके बुडून गेले की, अजूनही त्यांच्या मनातील प्रेम त्यांना आवरत नाही.॥ ४॥

ब्रह्म जो ब्यापक बिरज अज अकल अनीह अभेद।
सो कि देह धरि होइ नर जाहि न जानत बेद॥ ५०॥

जे ब्रह्म सर्वव्यापक, मायारहित, जन्मरहित, अगोचर, इच्छारहित व भेदरहित आहे, ज्याला वेदही जाणत नाहीत, ते देह धारण करून मनुष्य कसे होऊ शकेल?॥ ५०॥

बिष्नु जो सुर हित नरतनु धारी।
सोउ सर्बग्य जथा त्रिपुरारी॥
खोजइ सो कि अग्य इव नारी।
ग्यानधाम श्रीपति असुरारी॥

देवांच्या हितासाठी मनुष्यशरीर धारण करणारे जे भगवान विष्णू आहेत, तेसुद्धा शंकरांच्यासारखे सर्वज्ञ आहेत. ज्ञानभांडार, लक्ष्मीपती, असुरांचे शत्रू असलेले भगवान विष्णू काय अज्ञान्याप्रमाणे स्त्रीचा शोध घेत फिरतील?॥ १॥

संभुगिरा पुनि मृषा न होई।
सिव सर्बग्य जान सबु कोई॥
अस संसय मन भयउ अपारा।
होइ न हृदयँ प्रबोध प्रचारा॥

परंतु शंकरांचे वचनही खोटे असू शकणार नाही. शंकर हे सर्वज्ञ आहेत, हे सर्वांना माहीत आहे. सतीच्या मनात अशा प्रकारे संदेहाचे काहूर उठले. कशाही प्रकारे तिच्या मनात ज्ञानाचा प्रकाश पडत नव्हता.॥ २॥

जद्यपि प्रगट न कहेउ भवानी।
हर अंतरजामी सब जानी॥
सुनहि सती तव नारि सुभाऊ।
संसय अस न धरिअ उर काऊ॥

भवानी जरी काही बोलली नाही, तरी अंतर्यामी शंकरांनी सर्व जाणले. ते म्हणाले, ‘हे सती! माझे ऐक. तुझा स्त्रीस्वभाव आहे. असा संशय मनात आणू नकोस.॥ ३॥

जासु कथा कुंभज रिषि गाई।
भगति जासु मैं मुनिहि सुनाई॥
सोइ मम इष्टदेव रघुबीरा।
सेवत जाहि सदा मुनि धीरा॥

जी कथा अगस्त्य ऋषींनी गाईली आणि ज्यांची भक्ती मुनींना मी सांगितली, ते हेच माझे इष्टदेव श्रीराम आहेत. त्यांची सेवा ज्ञानी, मुनी नित्य करीत असतात.॥ ४॥

मुनि धीर जोगी सिद्ध संतत बिमल मन जेहि ध्यावहीं।
कहि नेति निगम पुरान आगम जासु कीरति गावहीं॥
सोइ रामु ब्यापक ब्रह्म भुवन निकाय पति माया धनी।
अवतरेउ अपने भगत हित निजतंत्र नित रघुकुलमनी॥

ज्ञानी, मुनी, योगी आणि सिद्ध पुरुष हे निर्मल मनाने निरंतर ज्यांचे ध्यान करतात आणि वेद, पुराणे व शास्त्रे ‘नेति नेति’ असे म्हणत ज्यांचे यशोगान करतात, तेच सर्वव्यापक, संपूर्ण ब्रह्मांडांचे स्वामी, मायापती, नित्य परम स्वतंत्र परब्रह्म असलेल्या भगवान श्रीरामांनी आपल्या भक्तांच्या कल्याणासाठी रघुकुल-भूषण म्हणून अवतार घेतला आहे.’

लाग न उर उपदेसु जदपि कहेउ सिवँ बार बहु।
बोले बिहसि महेसु हरिमाया बलु जानि जियँ॥ ५१॥

अशाप्रकारे श्रीशिवांनी अनेकवार सांगितले, परंतु सतीच्या मनाला तो उपदेश मानवला नाही. तेव्हा श्रीशिव मनात भगवंतांच्या मायेचा हा प्रभाव समजून हसत म्हणाले,॥ ५१॥

जौं तुम्हरें मन अति संदेहू।
तौ किन जाइ परीछा लेहू॥
तब लगि बैठ अहउँ बटछाहीं।
जब लगि तुम्ह ऐहहु मोहि पाहीं॥

‘जर तुझ्या मनात फार मोठा संदेह आहे, तर तू जाऊन परीक्षा का घेत नाहीस? तू परत येईपर्यंत मी या वटवृक्षाच्या सावलीत बसतो.॥ १॥

जैसें जाइ मोह भ्रम भारी।
करेहु सो जतनु बिबेक बिचारी॥
चलीं सती सिव आयसु पाई।
करहिं बिचारु करौं का भाई॥

ज्यामुळे तुझा अज्ञानजनित भ्रम दूर होईल, ते तू योग्य प्रकारे विवेकपूर्वक पूर्ण विचारांती कर.’ शिवांची आज्ञा मिळताच सती निघाली आणि मनात विचार करू लागली की, ‘आता काय करू?’ (कशी परीक्षा घेऊ?)॥ २॥

इहाँ संभु अस मन अनुमाना।
दच्छसुता कहुँ नहिं कल्याना॥
मोरेहु कहें न संसय जाहीं।
बिधि बिपरीत भलाई नाहीं॥

इकडे श्रीशिवांनी मनोमन ताडले की, ‘दक्षकन्या सतीचे काही खरे नाही. जर मी समजावून सांगूनही तिचा संदेह दूर होत नाही, तर तिचे दैवच फिरले आहे. आता सतीची धडगत नाही.॥ ३॥

होइहि सोइ जो राम रचि राखा।
को करि तर्क बढ़ावै साखा॥
अस कहि लगे जपन हरिनामा।
गईं सती जहँ प्रभु सुखधामा॥

श्रीरामांनी जे योजले आहे, तेच होणार. तर्काचे फाटे फोडून काय उपयोग?’ असे म्हणत भगवान श्रीशिव भगवान श्रीहरीच्या नामाचा जप करू लागले आणि जेथे सुख-धाम प्रभू श्रीराम होते, तेथे ती गेली.॥ ४॥

पुनि पुनि हृदयँ बिचारु करि धरि सीता कर रूप।
आगें होइ चलि पंथ तेहिं जेहिं आवत नरभूप॥ ५२॥

सतीने पुष्कळ विचारांती सीतेचे रूप धारण केले आणि नराधिप श्रीराम ज्या वाटेने येत होते, त्या वाटेने ती निघाली.॥ ५२॥

लछिमन दीख उमाकृत बेषा।
चकित भए भ्रम हृदयँ बिसेषा॥
कहि न सकत कछु अति गंभीरा।
प्रभु प्रभाउ जानत मतिधीरा॥

सतीचे हे वेषांतर पाहून लक्ष्मण चकित झाला. त्याचे मन चक्रावून गेले. तो फार गंभीर झाला, त्याला बोलणे सुधरेना. धीरबुद्धीचा लक्ष्मण प्रभू रामांचा प्रभाव जाणत होता.॥ १॥

सती कपटु जानेउ सुरस्वामी।
सबदरसी सब अंतरजामी॥
सुमिरत जाहि मिटइ अग्याना।
सोइ सरबग्य रामु भगवाना॥

सर्व काही पाहणारे आणि सर्वांचे हृदय जाणणारे असे देवांचे स्वामी श्रीरामांनी सतीचे कपट ओळखले. ज्यांचे स्मरण होताच अज्ञानाचा नाश होतो, तेच ते सर्वज्ञ भगवान श्रीराम होते.॥ २॥

सती कीन्ह चह तहँहुँ दुराऊ।
देखहु नारि सुभाव प्रभाऊ॥
निज माया बलु हृदयँ बखानी।
बोले बिहसि रामु मृदु बानी॥

स्त्रीस्वभावाचा नमुना पाहा. सतीला तेथे (सर्वज्ञ श्रीरामांच्यासमोरही) कपट करण्याची इच्छा झाली. आपल्या माया-बलाचे मनात स्मरण करून श्रीरामचंद्र हसून कोमल वाणीने म्हणाले.॥ ३॥

जोरि पानि प्रभु कीन्ह प्रनामू।
पिता समेत लीन्ह निज नामू॥
कहेउ बहोरि कहाँ बृषकेतू।
बिपिन अकेलि फिरहु केहि हेतू॥

प्रभूंनी दोन्ही हात जोडून सतीला म्हटले, ‘मी दशरथपुत्र राम तुम्हांला प्रणाम करीत आहे. नंतर विचारले की, भगवान शिव कोठे आहेत? तुम्ही येथे वनात एकटॺाच का फिरत आहात?’॥ ४॥

राम बचन मृदु गूढ़ सुनि उपजा अति संकोचु।
सती सभीत महेस पहिं चलीं हृदयँ बड़ सोचु॥ ५३॥

श्रीरामांचे कोमल व गूढ बोलणे ऐकून सती ओशाळून गेली. ती घाबरून गप्पपणे शिवांच्या जवळ परतू लागली. तिला आता काळजी लागून राहिली.॥ ५३॥

मैं संकर कर कहा न माना।
निज अग्यानु राम पर आना॥
जाइ उतरु अब देहउँ काहा।
उर उपजा अति दारुन दाहा॥

‘आपण शंकरांचे म्हणणे मानले नाही आणि आपल्या अज्ञानाचा आरोप श्रीरामांच्यावर केला. आता मी परत जाऊन शंकरांना काय उत्तर देऊ?’ (असा विचार करता करता) सतीचे मन फारच उद्विग्न झाले.॥ १॥

जाना राम सतीं दुखु पावा।
निज प्रभाउ कछु प्रगटि जनावा॥
सतीं दीख कौतुकु मग जाता।
आगें रामु सहित श्री भ्राता॥

सतीला दुःख झाले आहे, हे श्रीरामांनी ओळखले. तेव्हा त्यांनी आपला प्रभाव दाखविला. सती वाटेने जात असता, तिला चमत्कार दिसला की, श्रीरामचंद्र हे सीता व लक्ष्मण यांचेसह समोरून जात आहेत. (या प्रसंगी श्रीरामांनी सतीला सीता दाखविली. कारण, तिने श्रीरामांचे सच्चिदानंद रूप पहावे, वियोग व दुःखाची जी कल्पना तिच्या मनात आली होती, ती दूर व्हावी आणि तिने पहिल्यासारखे व्हावे.)॥ २॥

फिरि चितवा पाछें प्रभु देखा।
सहित बंधु सिय सुंदर बेषा॥
जहँ चितवहिं तहँ प्रभु आसीना।
सेवहिं सिद्ध मुनीस प्रबीना॥

मग सतीने मागे वळून पाहिले, तेव्हा तेथेही बंधू लक्ष्मण आणिसीतेसह श्रीराम सुंदर वेषात दिसून आले. जिकडे पाहावे तिकडे प्रभू श्रीराम विराजमान आहेत आणि चतुर सिद्ध मुनीश्वर त्यांची सेवा करीत आहेत.॥ ३॥

देखे सिव बिधि बिष्नु अनेका।
अमित प्रभाउ एक तें एका॥
बंदत चरन करत प्रभु सेवा।
बिबिध बेष देखे सब देवा॥

सतीने तेथे अनेक शिव, विष्णू, ब्रह्मदेव पाहिले. ते एकापेक्षा एक प्रभावी होते. तऱ्हेतऱ्हेची वेशभूषा करून सर्व देव श्रीरामांची चरण-वंदना करीत सेवा करीत होते.॥ ४॥

सती बिधात्री इंदिरा देखीं अमित अनूप।
जेहिं जेहिं बेष अजादि सुर तेहि तेहि तन अनुरूप॥ ५४॥

तिला अनेक अनुपम सती, सावित्री, लक्ष्मी दिसत होत्या. ज्या रूपांमध्ये ब्रह्मदेव इत्यादी देव होते, त्यांना शोभतील अशा रूपात (त्यांच्या) या सर्व शक्तीसुद्धा होत्या.॥ ५४॥

देखे जहँ तहँ रघुपति जेते।
सक्तिन्ह सहित सकल सुर तेते॥
जीव चराचर जो संसारा।
देखे सकल अनेक प्रकारा॥

सतीने जिकडे-तिकडे जितके श्रीराम पाहिले, तितकेच देवही आपल्या शक्तींसह तिला दिसले. जगात जितके चराचर जीव आहेत, तेसुद्धा अनेक प्रकारचे दिसून आले.॥ १॥

पूजहिं प्रभुहि देव बहु बेषा।
राम रूप दूसर नहिं देखा॥
अवलोके रघुपति बहुतेरे।
सीता सहित न बेष घनेरे॥

(तिला दिसले की,) अनेक वेष धारण केलेले देव हे प्रभू श्रीरामांची पूजा करीत आहेत. परंतु श्रीरामांचे दुसरे रूप कुठे दिसले नाही. सीतेसह अनेक श्रीराम दिसले, परंतु त्यांचे अनेक वेष नव्हते.॥ २॥

सोइ रघुबर सोइ लछिमनु सीता।
देखि सती अति भईं सभीता॥
हृदय कंप तन सुधि कछु नाहीं।
नयन मूदि बैठीं मग माहीं॥

(सर्व ठिकाणी) तेच रघुनाथ, तेच लक्ष्मण आणि तीच सीता- हे पाहून सती घाबरून गेली. तिच्या मनाचा थरकाप उडाला आणि देहाची शुद्ध हरपली. तेव्हा ती डोळे मिटून वाटेतच बसली.॥ ३॥

बहुरि बिलोकेउ नयन उघारी।
कछु न दीख तहँ दच्छकुमारी॥
पुनि पुनि नाइ राम पद सीसा।
चलीं तहाँ जहँ रहे गिरीसा॥

तिने डोळे उघडून बघितले, तर सतीला तेथे काहीच दिसले नाही. तेव्हा तिने श्रीरामांच्या चरणी वारंवार मस्तक नम्र केले आणि जेथे शिव बसले होते, तेथे ती परत गेली.॥ ४॥

गईं समीप महेस तब हँसि पूछी कुसलात।
लीन्हि परीछा कवन बिधि कहहु सत्य सब बात॥ ५५॥

जेव्हा ती शिवांच्याजवळ गेली, तेव्हा त्यांनी हसून विचारले की, ‘तू श्रीरामांची परीक्षा कशी घेतलीस, ते खरे खरे सांग.’॥ ५५॥