१६ याज्ञवल्क्य-भरद्वाज-संवाद

अब रघुपति पद पंकरुह हियँ धरि पाइ प्रसाद।
कहउँ जुगल मुनिबर्य कर मिलन सुभग संबाद॥ ४३(ख)॥

मी आता श्रीरघुनाथांच्या चरण-कमलांना हृदयी धारण करून आणि त्यांचा प्रसाद मिळवून दोन्ही श्रेष्ठ मुनींच्या भेटीतील सुंदर संवाद वर्णन करीत आहे.॥ ४३(ख)॥

भरद्वाज मुनि बसहिं प्रयागा।
तिन्हहि राम पद अति अनुरागा॥
तापस सम दम दया निधाना।
परमारथ पथ परम सुजाना॥

भरद्वाज मुनी प्रयाग क्षेत्री रहात होते. त्यांची श्रीरामांच्या चरणी अत्यंत भक्ती होती. ते तपस्वी, मनोनिग्रही, जितेंद्रिय, दयेचे निधान आणि परमार्थ मार्गामध्ये अत्यंत निष्णात होते.॥ १॥

माघ मकरगत रबि जब होई।
तीरथपतिहिं आव सब कोई॥
देव दनुज किंनर नर श्रेनीं।
सादर मज्जहिं सकल त्रिबेनीं॥

माघ महिन्यात सूर्य जेव्हा मकर राशीत येतो, तेव्हा असंख्य लोक तीर्थराज प्रयाग क्षेत्री येत असत. देव, दैत्य, किन्नर आणि मानव हे सर्वजण येऊन आदराने त्रिवेणीमध्ये स्नान करीत असत.॥ २॥

पूजहिं माधव पद जलजाता।
परसि अखय बटु हरषहिं गाता॥
भरद्वाज आश्रम अति पावन।
परम रम्य मुनिबर मन भावन॥

ते श्रीवेणीमाधवाचे पूजन करीत आणि अक्षयवटाला स्पर्श करीत. त्यामुळे त्यांचे शरीर रोमांचित होत असे. भरद्वाज मुनींचा आश्रम फारच पवित्र, अत्यंत रमणीय आणि थोर मुनींच्या मनाला आवडणारा होता.॥ ३॥

तहाँ होइ मुनि रिषय समाजा।
जाहिं जे मज्जन तीरथ राजा॥
मज्जहिं प्रात समेत उछाहा।
कहहिं परसपर हरि गुन गाहा॥

त्या आश्रमात प्रयाग तीर्थात स्नान करणाऱ्या ऋषि-मुनींचा मेळावा भरत असे. प्रातःकाळी सर्वजण उत्साहाने स्नान करीत आणि मग हरींच्या गुणांचे कथन परस्परांना करीत.॥ ४॥

ब्रह्म निरूपन धरम बिधि बरनहिं तत्त्व बिभाग।
कहहिं भगति भगवंत कै संजुत ग्यान बिराग॥ ४४॥

ते सर्वजण ब्रह्म-निरूपण, धर्माचे विधान आणि तत्त्वांचे विभाग यांचे वर्णन, विवेचन करीत व ज्ञान-वैराग्ययुक्त भगवद्भक्ती सांगत.॥

एहि प्रकार भरि माघ नहाहीं।
पुनि सब निज निज आश्रम जाहीं॥
प्रति संबत अति होइ अनंदा।
मकर मज्जि गवनहिं मुनिबृंदा॥

अशाप्रकारे माघ महिनाभर सर्वजण स्नान करीत आणि आपापल्या आश्रमाकडे परतत. प्रत्येकवर्षी तेथे असा आनंदोत्सव चाले. मकर-संक्रांतीत स्नान करून सर्वजण परत जात.॥ १॥

एक बार भरि मकर नहाए।
सब मुनीस आश्रमन्ह सिधाए॥
जागबलिक मुनि परम बिबेकी।
भरद्वाज राखे पद टेकी॥

एकदा पूर्ण मकर-संक्रांतीच्या पर्वातील स्नाने झाल्यावर सर्व मुनी आपआपल्या आश्रमाकडे परतले. मात्र भरद्वाजांनी परमज्ञानी याज्ञवल्क्यांचे चरण धरून मोठॺा आग्रहाने त्यांना ठेवून घेतले.॥ २॥

सादर चरन सरोज पखारे।
अति पुनीत आसन बैठारे॥
करि पूजा मुनि सुजसु बखानी।
बोले अति पुनीत मृदु बानी॥

त्यांनी आदराने त्यांची पाद्य-पूजा केली आणि त्यांना पवित्र आसन दिले. पूजा केल्यावर त्यांनी याज्ञवल्क्य मुनींच्या कीर्तीची वाखाणणी केली आणि अत्यंत पवित्र व गोड शब्दांत भरद्वाज मुनी त्यांना म्हणाले,॥ ३॥

नाथ एक संसउ बड़ मोरें।
करगत बेदतत्त्व सबु तोरें॥
कहत सो मोहि लागत भय लाजा।
जौं न कहउँ बड़ होइ अकाजा॥

महाराज! माझ्या मनात एक मोठा संशय आहे. वेदांची सर्व तत्त्वे आपल्याला करतलामलकवत आहेत. पण मनातला हा संशय आपणापुढे सांगताना मला भय आणि लाज वाटते. (तुम्हांला असे वाटू नये की, मी तुमची परीक्षा घेत आहे, म्हणून भय वाटते आणि इतके आयुष्य सरले तरी ज्ञान झाले नाही, म्हणून लाजवाटते.) मी जर विचारले नाही, तर माझे मोठे नुकसान होईल. (कारण मी अज्ञानीच राहीन.)॥ ४॥

संत कहहिं असि नीति प्रभु श्रुति पुरान मुनि गाव।
होइ न बिमल बिबेक उर गुर सन किएँ दुराव॥ ४५॥

हे प्रभो! संत, वेद, पुराणे आणि मुनिजन असा उपदेश करतात की, गुरूपासून मनातले लपविले तर हृदयात सत्य ज्ञान प्रकट होत नाही.॥ ४५॥

अस बिचारि प्रगटउँ निज मोहू।
हरहु नाथ करि जन पर छोहू॥
राम नाम कर अमित प्रभावा।
संत पुरान उपनिषद गावा॥

हाच विचार करून मी आपले अज्ञान आपल्यासमोर मांडत आहे. आपण या सेवकावर कृपा करून त्याचे निरसन करावे. रामनामाचा अपार प्रभाव आहे, असे संत, पुराणे, उपनिषदे यांनी म्हटले आहे.॥ १॥

संतत जपत संभु अबिनासी।
सिव भगवान ग्यान गुन रासी॥
आकर चारि जीव जग अहहीं।
कासीं मरत परम पद लहहीं॥

कल्याणस्वरूपी ज्ञान आणि गुण यांचे भांडार असलेले अविनाशी भगवान शंकर हे रामनामाचा निरंतर जप करीत असतात. जगात चार प्रकारचे जीव आहेत. त्यातील जे जीव काशीत मृत्यू पावतात, त्यांना मोक्षाचीच प्राप्ती होते.॥ २॥

सोपि राम महिमा मुनिराया।
सिव उपदेसु करत करि दाया॥
रामु कवन प्रभु पूछउँ तोही।
कहिअ बुझाइ कृपानिधि मोही॥

हे मुनिराज! हाही रामनामाचाच महिमा आहे. कारण भगवान शंकर हे (काशीमध्ये मरणाऱ्याला) दया करून रामनामाचा उपदेश करीत असतात. (त्यामुळे त्यांना परमपद मिळते.) तेव्हा हे महाराज, मला विचारावेसे वाटते की, हे राम कोण आहेत? हे कृपानिधान, हे मला समजावून सांगा.॥ ३॥

एक राम अवधेस कुमारा।
तिन्ह कर चरित बिदित संसारा॥
नारि बिरहँ दुखु लहेउ अपारा।
भयउ रोषु रन रावनु मारा॥

एक अयोध्यापती दशरथाचे पुत्र राम आहेत. त्यांचे चरित्र सर्व जगाला माहीत आहे. पत्नीच्या विरहामुळे त्यांनी अपार दुःख सहन केले आणि संतप्त झाल्यावर युद्धात रावणाला ठार मारले.॥ ४॥

प्रभु सोइ राम कि अपर कोउ जाहि जपत त्रिपुरारि।
सत्यधाम सर्बग्य तुम्ह कहहु बिबेकु बिचारि॥ ४६॥

शंकर ज्यांचा निरंतर जप करतात, तेच हे राम की, अन्य कोणी आहेत?आपण सत्याचे निवासस्थान आहात आणि सर्वज्ञ आहात. तेव्हा याविषयी मला सांगा.॥ ४६॥

जैसें मिटै मोर भ्रम भारी।
कहहु सो कथा नाथ बिस्तारी॥
जागबलिक बोले मुसुकाई।
तुम्हहि बिदित रघुपति प्रभुताई॥

माझ्या मनातील भ्रम नष्ट होईल अशारीतीने पूर्ण कथा, हे महाराज, मला विस्ताराने सांगा. त्यावर याज्ञवल्क्य हसून म्हणाले, तुम्ही श्रीरघुनाथांचा प्रभाव जाणता.॥ १॥

रामभगत तुम्ह मन क्रम बानी।
चतुराई तुम्हारि मैं जानी॥
चाहहु सुनै राम गुन गूढ़ा।
कीन्हिहु प्रस्न मनहुँ अति मूढ़ा॥

काया-वाचा-मने करून तुम्ही रामभक्तच आहात. तुमचे हे चातुर्य माझ्या लक्षात आले आहे. श्रीरामांचे गूढ गुण तुम्हांला जाणून घेण्याची इच्छा आहे. म्हणून अजाणतेपण स्वतःकडे घेऊन तुम्ही असे विचारले आहे.॥ २॥

तात सुनहु सादर मनु लाई।
कहउँ राम कै कथा सुहाई॥
महामोहु महिषेसु बिसाला।
रामकथा कालिका कराला॥

ठीक आहे. आता मी श्रीरामांची सुंदर कथा सांगतो, ती तुम्ही आदरपूर्वक मन लावून ऐका. महामोह हा एक महिषासुरच होय आणि राम-कथा ही (त्याला नष्ट करणारी) भयंकर कालीमाता आहे.॥ ३॥