०७ भक्तिमय कवितेचा महिमा

जानि कृपाकर किंकर मोहू।
सब मिलि करहु छाड़ि छल छोहू॥
निज बुधि बल भरोस मोहि नाहीं।
तातें बिनय करउँ सब पाहीं॥

मला आपला सेवक मानून सर्व कृपेची खाण असलेल्या तुम्ही लोकांनी निष्कपट भावनेने माझ्यावर कृपा करावी. माझा माझ्या बुद्धि-बलावर विश्वास नाही, म्हणून मी तुम्हा सर्वांना ही विनंती करतो॥ २॥

करन चहउँ रघुपति गुन गाहा।
लघु मति मोरि चरित अवगाहा॥
सूझ न एकउ अंग उपाऊ।
मन मति रंक मनोरथ राऊ॥

मी श्रीरघुनाथांच्या गुणांचे वर्णन करू इच्छितो, परंतु माझी बुद्धी अल्प आहे आणि श्रीरामचंद्रांचे चरित्र हे अथांग आहे. म्हणून या वर्णनासाठी मला कोणताही उपाय सुचत नाही. माझे मन आणि बुद्धी कंगाल आहे, मात्र मनोरथ हा राजा आहे.॥ ३॥

मति अति नीच ऊँचि रुचि आछी।
चहिअ अमिअ जग जुरइ न छाछी॥
छमिहहिं सज्जन मोरि ढिठाई।
सुनिहहिं बालबचन मन लाई॥

माझी बुद्धी अत्यंत हीन आहे आणि इच्छा मात्र फार मोठी आहे. माझी इच्छा अमृत मिळविण्याची आहे, परंतु या जगात मला ताकही मिळत नाही. सज्जन लोक माझ्या धृष्टतेबद्दल क्षमा करतील आणि माझे हे बाल-वचन (प्रेमाने) ऐकतील (अशी आशा आहे.)॥ ४॥

जौं बालक कह तोतरि बाता।
सुनहिं मुदित मन पितु अरु माता॥
हँसिहहिं कूर कुटिल कुबिचारी।
जे पर दूषन भूषनधारी॥

ज्याप्रमाणे बालक बोबडे बोल बोलते, तेव्हा त्याचे आई-वडील ते प्रसन्न मनाने ऐकतात. परंतु जी क्रूर, कुटिल आणि वाईट विचारांची माणसे असतात, ती दुसऱ्यांच्या दोषांनाच भूषण मानून धारण करतात (अर्थात ज्यांना दुसऱ्यांचे दोषच दिसतात) ती हसतील. (हसेनात का?)॥ ५॥

निज कबित्त केहि लागत नीका।
सरस होउ अथवा अति फीका॥
जे पर भनिति सुनत हरषाहीं।
ते बर पुरुष बहुत जग नाहीं॥

रसपूर्ण असो की नीरस, आपली कविता कुणाला आवडत नाही? परंतु जे दुसऱ्याची कविता ऐकून आनंदित होतात, असे उत्तम रसिक पुरुष जगात फार नसतात.॥ ६॥

जग बहु नर सर सरि सम भाई।
जे निज बाढ़ि बढ़हिं जल पाई॥
सज्जन सकृत सिंधु सम कोई।
देखि पूर बिधु बाढ़इ जोई॥

असे पाहा की, जगामध्ये तलाव व नद्यांसारखी माणसेच फार आहेत. तलाव, नद्या पाण्याने भरल्या की स्वतःच्या वाढीने फुगून जातात. (तशी ही माणसे गर्विष्ठ होतात.) मात्र समुद्राप्रमाणे एखादा विरळाच सज्जन असतो, जसा समुद्र पूर्ण चंद्राला पाहून (तसा हा दुसऱ्याचा उत्कर्ष पाहून) आनंदाने उसळू लागतो.॥ ७॥

भाग छोट अभिलाषु बड़ करउँ एक बिस्वास।
पैहहिं सुख सुनि सुजन सब खल करिहहिं उपहास॥ ८॥

माझे भाग्य छोटे आहे आणि इच्छा मात्र मोठी आहे. पण माझी खात्री आहे की, ही कथा ऐकून सज्जन लोक सुखी होतील व दुष्ट लोक चेष्टा करतील.॥ ८॥

खल परिहास होइ हित मोरा।
काक कहहिं कलकंठ कठोरा॥
हंसहिं बक दादुर चातकही।
हँसहिं मलिन खल बिमल बतकही॥

परंतु दुष्ट हसल्यामुळे माझे हितच होईल. मधुर कंठाच्या कोकिळेला कावळे कर्कशच म्हणतात. बगळे जसे हंसाला व बेडूक जसे चातकाला हसतात, तसेच वाईट मनाचे दुष्ट लोक निर्मळ वाणीला हसतात.॥ १॥

कबित रसिक न राम पद नेहू।
तिन्ह कहँ सुखद हास रस एहू॥
भाषा भनिति भोरि मति मोरी।
हँसिबे जोग हँसें नहिं खोरी॥

जे काव्याचे रसिकही नाहीत आणि ज्यांना प्रभू रामचंद्रांच्या चरणी प्रेमही नाही, त्यांनासुद्धा हे काव्य सुखद हास्य-रसाचे वाटेल. अगोदर ही प्राकृत भाषेतील (अवधीभाषेतील) कृती आहे. दुसरे म्हणजे माझी बुद्धी भोळी भाबडी आहे. म्हणून ही रचना हसण्यासारखीच आहे. हसण्यामध्ये त्यांचा काही दोष नाही.॥ २॥

प्रभु पद प्रीति नसामुझि नीकी।
तिन्हहि कथा सुनि लागिहि फीकी॥
हरि हर पद रति मति न कुतरकी।
तिन्ह कहुँ मधुर कथा रघुबर की॥

ज्यांना प्रभू श्रीरामांच्या चरणी प्रेम नाही व चांगली समजही नाही, त्यांना ही कथा ऐकताना नीरस वाटेल. ज्यांना श्रीहरिहरांच्या चरणी प्रेम आहे तसेच ज्यांची बुद्धी कुतर्क करणारी नाही, त्यांना श्रीरघुनाथांची ही कथा (खात्रीने) गोड वाटेल.॥ ३॥

राम भगति भूषित जियँ जानी।
सुनिहहिं सुजन सराहि सुबानी॥
कबि न होउँ नहिं बचन प्रबीनू।
सकल कला सब बिद्या हीनू॥

सज्जन लोक ही कथा आपल्या मनात श्रीरामांच्या भक्तीने सुशोभित मानून सुंदर वाणीने कौतुक करीत ऐकतील. मी काही कवी नाही, वाक्य-रचनेमध्येही कुशल नाही. मी तर सर्व कला व सर्व विद्यांनी रहित आहे.॥ ४॥

आखर अरथ अलंकृति नाना।
छंद प्रबंध अनेक बिधाना॥
भाव भेद रस भेद अपारा।
कबित दोष गुन बिबिध प्रकारा॥

नाना प्रकारची अक्षरे, अर्थ, अलंकार, अनेक प्रकारची छंदरचना, भाव आणि रसांचे अपार भेद असतात आणि कवितेमध्ये तऱ्हेतऱ्हेचे गुण-दोष असतात.॥ ५॥

कबित बिबेक एक नहिं मोरें।
सत्य कहउँ लिखि कागद कोरें॥

यांपैकी काव्याविषयीच्या एकाही गोष्टीचे ज्ञान मला नाही, हे मी कोऱ्या कागदावर लिहून शपथेवर खरे-खरे सांगतो.॥ ६॥

भनिति मोरि सब गुन रहित बिस्व बिदित गुन एक।
सो बिचारि सुनिहहिं सुमति जिन्ह कें बिमल बिबेक॥ ९॥

माझी ही कृती सर्व गुणांनी रहित आहे. पण यात फक्त एक जगप्रसिद्ध गुण आहे. त्याचा विचार करून चांगल्या बुद्धीचे व निर्मळ ज्ञानाचे लोक ही कथा ऐकतील.॥ ९॥

एहि महँ रघुपति नाम उदारा।
अति पावन पुरान श्रुति सारा॥
मंगल भवन अमंगल हारी।
उमा सहित जेहि जपत पुरारी॥

या कृतीमध्ये श्रीरघुनाथांचे उदार नाम आहे, जे अत्यंत पवित्र आहे,ते वेद-पुराणांचे सार आहे, कल्याणाचे धाम आहे आणि अमंगलाचे हरण करणारे आहे. पार्वतीसह भगवान शंकर सदैव त्याचा जप करतात.॥ १॥

भनिति बिचित्र सुकबि कृतजोऊ।
राम नाम बिनु सोह न सोऊ॥
बिधुबदनी सब भाँति सँवारी।
सोह न बसन बिना बर नारी॥

एखाद्या चांगल्या कवीने रचलेली अप्रतिम कवितासुद्धा राम-नामाशिवाय शोभत नाही. ज्याप्रमाणे चंद्रासारख्या सुंदर मुखाची स्त्री सर्व प्रकारे विभूषित असली, तरी ती वस्त्राशिवाय शोभत नाही.॥२॥

सब गुन रहित कुकबि कृत बानी।
राम नाम जस अंकित जानी॥
सादर कहहिं सुनहिं बुध ताही।
मधुकर सरिस संत गुनग्राही॥

याउलट, कुकवीने रचलेली व सर्व गुणांनी रहित अशी कवितासुद्धा श्रीरामांचे नाव व कीर्ती यांनी अंकित झालेली असेल, तर बुद्धिमान लोक ती आदरपूर्वक सांगतात आणि ऐकतात. कारण संतजन भ्रमराप्रमाणे गुणांचेच ग्रहण करतात.॥ ३॥

जदपि कबित रस एकउ नाहीं।
राम प्रताप प्रगट एहि माहीं॥
सोइ भरोस मोरें मन आवा।
केहिं न सुसंग बड़प्पनु पावा॥

जरी माझ्या या रचनेमध्ये कवितेमधील एकही रस नसला, तरी यामध्ये श्रीरामांचा प्रताप प्रकट झालेला आहे. माझ्या मनात हाच एक विश्वास आहे. चांगल्याच्या संगतीमुळे कुणाला मोठेपणा मिळत नाही बरे?॥ ४॥

धूमउ तजइ सहज करुआई।
अगरु प्रसंग सुगंध बसाई॥
भनिति भदेस बस्तुभलि बरनी।
राम कथा जग मंगल करनी॥

धूरसुद्धा धुपाच्या संगतीमुळे सुगंधित बनून आपला स्वाभाविक कडवटपणा सोडून देतो. माझी कविता नक्की वाईट आहे, परंतु हिच्यामध्येच जगाचे कल्याण करणाऱ्या रामकथारूपी उत्तम वस्तूचे वर्णन केलले आहे. (म्हणून हिलाही चांगलेच मानले जाईल.)॥ ५॥

मंगल करनि कलिमल हरनि तुलसी कथा रघुनाथ की।
गति कूर कबिता सरित की ज्यों सरित पावन पाथ की॥
प्रभु सुजस संगति भनिति भलि होइहि सुजन मन भावनी।
भव अंग भूति मसान की सुमिरत सुहावनि पावनी॥

तुलसीदास म्हणतात की, श्रीरघुनाथांची कथा कल्याण करणारीआणि कलियुगाच्या पापांचे हरण करणारी आहे. माझ्या या नीरस कवितारूपी नदीची चाल पवित्र जलाच्या (गंगेच्या) चालीप्रमाणे वेडीवाकडीआहे. प्रभू श्रीरामांच्या सुंदर कीर्तीच्या संगतीमुळे ही कविता सुंदर व सज्जन लोकांच्या मनाला आवडणारी होईल. स्मशानातली अपवित्र राखसुद्धा श्रीमहादेवांच्या अंगाच्या संगतीमुळे सुशोभित वाटते आणि स्मरण करताच ती पवित्र करणारी बनते.

प्रिय लागिहि अति सबहि मम भनिति राम जस संग।
दारु बिचारु कि करइ कोउ बंदिअ मलय प्रसंग॥ १०(क)॥

श्रीरामांच्या कीर्तीच्या संगतीमुळे माझी कविता सर्वांना अत्यंत आवडेल. ज्याप्रमाणे मलय पर्वताच्या सहवासामुळे कोणतेही लाकूड (चंदन बनून) वंदनीय ठरते, मग कोणी लाकूड म्हणून ते तुच्छ मानील काय?॥

स्याम सुरभि पय बिसद अति गुनद करहिं सब पान।
गिरा ग्राम्य सिय राम जस गावहिं सुनहिं सुजान॥ १०(ख)॥

गाय जरी काळी असली तरी तिचे दूध शुभ्र व गुणकारी असते, असे समजून सर्व लोक ते पितात. त्याप्रमाणे लोकभाषेत असली तरी श्रीसीता-रामांची कीर्ती बुद्धिमान लोक मोठॺा आवडीने गातील व ऐकतील.॥

मनि मानिक मुकुता छबि जैसी।
अहि गिरि गज सिर सोह न तैसी॥
नृप किरीट तरुनी तनु पाई।
लहहिं सकल सोभा अधिकाई॥

मणी, माणिक आणि मोती ही जशी राजाच्या मुकुटावर व नवयुवतीच्या अंगावर शोभतात, तशी साप, पर्वत व हत्तीच्या मस्तकावर शोभत नाहीत.॥ १॥

तैसेहिं सुकबि कबितबुध कहहीं।
उपजहिं अनत अनत छबि लहहीं॥
भगति हेतु बिधि भवन बिहाई।
सुमिरत सारद आवति धाई॥

त्याचप्रमाणे सुकवीची कवितासुद्धा कुठेतरी उत्पन्न होते आणि इतर कुठेतरी तिला शोभा प्राप्त होते. (अर्थात कवीच्या वाणीतून उत्पन्न झालेली कविता जेथे तिचा विचार, प्रचार आणि त्यात सांगितलेले आदर्श ग्रहण केले जातात व त्यांचे अनुसरण केले जाते तेथेच ती शोभते.) कवीने स्मरण करताच त्याच्या भक्तीमुळे देवी सरस्वतीसुद्धा ब्रह्मलोक सोडून धावत येते.॥ २॥

राम चरित सर बिनु अन्हवाएँ।
सो श्रम जाइ न कोटि उपाएँ॥
कबि कोबिद अस हृदयँ बिचारी।
गावहिं हरि जस कलि मल हारी॥

धावत आल्यामुळे सरस्वतीदेवीला आलेला थकवा, रामचरितरूपी सरोवरामध्ये स्नान केल्याशिवाय इतर कोटॺवधी उपाय केले तरी दूर होत नाही. कवी आणि पंडित आपल्या मनात असा विचार करून कलियुगातील पापांचे हरण करणाऱ्या श्रीहरीच्या कीर्तीचेच गायन करतात.॥ ३॥

कीन्हें प्राकृत जन गुन गाना।
सिर धुनि गिरा लगत पछिताना॥
हृदय सिंधु मति सीप समाना।
स्वाति सारदा कहहिं सुजाना॥

संसारी मनुष्यांचे गुणगान केल्यामुळे देवी सरस्वती डोके बडवून घेऊन पश्चात्ताप करू लागते (तिला वाटते की, कवीच्या बोलावण्यावर मी कोठून आले?) बुद्धिमान मनुष्य हृदयाला समुद्र, बुद्धीला शिंपला आणि सरस्वतीला स्वाती नक्षत्रासारखे मानतात.॥ ४॥

जौं बरषइ बर बारि बिचारू।
होहिं कबित मुकुतामनि चारू॥

या प्रसंगी जर श्रेष्ठ विचाररूपी जलाचा वर्षाव झाला, तर कविता मोत्यासारखी सुंदर बनते.॥ ५॥

जुगुति बेधि पुनि पोहिअहिं रामचरित बर ताग।
पहिरहिं सज्जन बिमल उर सोभा अति अनुराग॥ ११॥

त्या कवितारूपी मोत्यांना युक्तीने छिद्र पाडून तसेच त्यांना रामचरित्ररूपी सुंदर धाग्यामध्ये ओवून सज्जन लोक आपल्या निर्मळ हृदयात धारण करतात, त्यामुळे अत्यंत अनुरागाची शोभा उजळते. (त्यांना अतिशय प्रेम लाभते.)॥ ११॥

जे जनमे कलिकाल कराला।
करतब बायस बेष मराला॥
चलत कुपंथ बेद मग छाँड़े।
कपट कलेवर कलि मल भाँड़े॥

जे घोर कलियुगात जन्मले आहेत, ज्यांची कर्मे कावळॺासारखी आहेत. परंतु वेष हंसासारखा सोज्ज्वळ आहे, असे ढोंगी आहेत, जे वेदविहित मार्ग सोडून कुमार्गावर चालतात, जे कपटाची मूर्ती आहेत व कलियुगातील पापांची (भरलेली) भांडी आहेत.॥ १॥

बंचक भगत कहाइ राम के।
किंकर कंचन कोह काम के॥
तिन्ह महँ प्रथम रेख जग मोरी।
धींग धरमध्वज धंधक धोरी॥

ते लोक आपणास श्रीरामांचे भक्त म्हणवून घेऊन लोकांना फसवितात, जे धनलोभ, क्रोध आणि कामाचे गुलाम आहेत, जे धांगडधिंगा घालणारे, धर्माचा मिथ्या झेंडा फडकविणारे ढोंगी आणि कपटी धंद्याचा भार वाहणारे आहेत, जगातील अशा लोकांमध्ये सर्वांत प्रथम माझी गणना होणार आहे.॥ २॥

जौं अपने अवगुन सब कहऊँ।
बाढ़इ कथा पार नहिं लहऊँ॥
ताते मैं अति अलप बखाने।
थोरे महुँ जानिहहिं सयाने॥

जर मी आपल्या सर्व अवगुणांचा पाढा वाचूू लागलो, तर कथा फार वाढेल आणि मला पलीकडे पोहोचताही येणार नाही. म्हणून मी फारच थोडॺा अवगुणांचे वर्णन केले आहे. यावरून शहाणी माणसे थोडक्यात जाणून घेतील.॥ ३॥

समुझि बिबिधि बिधि बिनती मोरी।
कोउ न कथा सुनि देइहि खोरी॥
एतेहु पर करिहहिं जे असंका।
मोहि ते अधिक ते जड़ मति रंका॥

माझी अनेक प्रकारची विनंती समजून घेऊन कोणीही ही (राम) कथा ऐकून मला दोष देणार नाही. यावरही जे शंका घेतील, ते तर माझ्यापेक्षा जास्त मूर्ख आणि बुद्धीने दरिद्री होत.॥ ४॥

कबि न होउँ नहिं चतुर कहावउँ।
मति अनुरूप राम गुन गावउँ॥
कहँ रघुपति के चरित अपारा।
कहँ मति मोरि निरत संसारा॥

मी तर कवी नाही आणि चतुरही म्हणविला जात नाही. केवळ आपल्या बुद्धीनुसार मी श्रीरामांचे गुण गात आहे. कुठे श्रीरामांचे अपार चरित्र आणि कुठे माझी संसारामध्ये आसक्त असलेली बुद्धी!॥ ५॥

जेहिं मारुत गिरि मेरु उड़ाहीं।
कहहु तूल केहि लेखे माहीं॥
समुझत अमित राम प्रभुताई।
करत कथा मन अति कदराई॥

ज्या वाऱ्यामुळे सुमेरूसारखे पर्वत उडून जातात, तिच्या समोर कापसाची गणती ती काय? सांगा बरे? श्रीरामांची अनंत प्रभुता जाणल्यामुळे कथेची रचना करण्यास माझे मन कचरत आहे.॥ ६॥

सारद सेस महेस बिधि आगम निगम पुरान।
नेति नेति कहि जासु गुन करहिं निरंतर गान॥ १२॥

सरस्वती, शेष, शिव, ब्रह्मदेव, शास्त्रे, वेद आणि पुराण—हे सर्व ‘नेति नेति’ (थांग न लागल्यामुळे ‘हे नाही,’ ‘हे नाही’ असे म्हणून) नित्य ज्यांचे गुणगान करत असतात.॥ १२॥

सब जानत प्रभु प्रभुता सोई।
तदपि कहें बिनु रहा न कोई॥
तहाँ बेद अस कारन राखा।
भजन प्रभाउ भाँति बहु भाषा॥

जरी प्रभू श्रीरामचंद्राची प्रभुता अशी (अवर्णनीय) आहे, हे सर्वजण जाणतात, तरीही ती सांगितल्याशिवाय कोणी राहिला नाही. यासंबंधी वेदाने याचे असे कारण सांगितले आहे की, भजनाचा प्रभाव पुष्कळ तऱ्हेने वर्णन केला गेला आहे. (भगवंतांचा महिमा पूर्णपणे कोणी वर्णन करू शकत नाही, परंतु ज्याला जितके शक्य होईल, तितके त्याने भगवंतांचे गुणगान केले पाहिजे; कारण भगवंतांच्या गुणगानरूपी भजनाचा प्रभाव मोठा विलक्षण आहे, त्याचे वर्णन शास्त्रांमध्ये नाना प्रकारे आलेले आहे. थोडेसेही भगवद्भजन मनुष्याला सहजपणे भवसागरातून तारून नेते.)॥ १॥

एक अनीह अरूप अनामा।
अज सच्चिदानंद पर धामा॥
ब्यापक बिस्वरूप भगवाना।
तेहिं धरि देह चरित कृत नाना॥

जो परमेश्वर एक आहे, ज्याला कोणतीही इच्छा नाही, ज्याला कोणतेही रूप आणि नाम नाही, जो अजन्मा, सच्चिदानंद आणि परमधाम आहे, जो सर्वांमध्ये व्यापक व विश्वरूप आहे, त्याच भगवंतांनी दिव्य शरीर धारण करून नाना प्रकारची लीला केली आहे.॥ २॥

सो केवल भगतन हित लागी।
परम कृपाल प्रनत अनुरागी॥
जेहि जन पर ममता अति छोहू।
जेहिं करुना करि कीन्ह न कोहू॥

ती लीला फक्त भक्तांच्या कल्याणासाठीच आहे, कारण भगवंत परम दयाळू आहेत आणि शरणागतांवर फार प्रेम करणारे आहेत. त्यांची भक्तांवर मोठी माया आणि कृपा आहे. त्यांनी एकदा ज्याच्यावर कृपा केली, त्याच्यावर मग कधी राग धरला नाही.॥ ३॥

गई बहोर गरीब नेवाजू।
सरल सबल साहिब रघुराजू॥
बुध बरनहिं हरि जस अस जानी।
करहिं पुनीत सुफल निज बानी॥

ते प्रभू श्रीराम गेलेली वस्तू पुन्हा मिळवून देणारे, दीनबंधू, सरळ स्वभावाचे, सर्व शक्तिमान व सर्वांचे स्वामी आहेत, असे मानून बुद्धिमान लोक त्या श्रीहरीच्या कीर्तीचे वर्णन करून आपली वाणी पवित्र आणि उत्तम फल (मोक्ष आणि दुर्लभ भगवत्प्रेम) देणारी बनवितात.॥ ४॥

तेहिं बल मैं रघुपति गुन गाथा।
कहिहउँ नाइ राम पद माथा॥
मुनिन्ह प्रथम हरि कीरति गाई।
तेहिं मग चलत सुगम मोहि भाई॥

त्याच आधारे (नव्हे, तर भजन हे महान फल देणारे समजून भगवत्कृपेच्या बळावरच)मी श्रीरामचंद्र्रांच्या चरणी मस्तक ठेवून त्यांच्या गुणांची कथा सांगत आहे. शिवाय (वाल्मीकी,व्यास इत्यादी) मुनींनी श्रीहरींची कीर्ती पूर्वी गाइली असल्यामुळे मला त्या मार्गाने जाणे सुलभ होईल.॥ ५॥

अति अपार जे सरित बर जौं नृप सेतु कराहिं।
चढ़ि पिपीलिकउ परम लघु बिनु श्रम पारहि जाहिं॥ १३॥

ज्या अत्यंत मोठॺा नद्या आहेत, त्यांच्यावर जर राजाने पूल बांधला, तर अत्यंत छोटॺा मुंग्यादेखील त्यावर चढून विनासायास पलीकडे जातात. (तसाच मीसुद्धा मुनींच्या वर्णनाच्या आधारे श्रीरामचरित्राचे वर्णन सहजपणे करू शकेळ.)॥ १३॥

एहि प्रकार बल मनहि देखाई।
करिहउँ रघुपति कथा सुहाई॥
ब्यास आदि कबि पुंगव नाना।
जिन्ह सादर हरि सुजस बखाना॥

अशाप्रकारे मनाला धीर देत मी श्रीरघुनाथांच्या सुंदर कथेची रचना करीन. व्यास इत्यादी जे अनेक श्रेष्ठ कवी होऊन गेले आहेत, त्यांनी मोठॺा आदराने श्रीहरींच्या कीर्तीचे वर्णन केलेले आहे.॥ १॥