०७

1. Or he may rise silently.

सूत्रम्

उत्तिष्ठेतूष्णीं वा ॥१॥

टिप्पनी

उत्तिष्ठेत् तूष्णीं वा। विकल्पः । आमन्त्र्येति लिङ्गात् ¹ उत्थायाप्याचामन्नाचार्यसकाश एवाऽऽचामेत् ॥ १॥

2. Nor shall he (in going away) move around his teacher with his left hand turned towards him; he shall go away after having walked around him with his right side turned towards him.

सूत्रम्

नापपर्यावर्तेत गुरोः प्रदक्षिणीकृत्याऽपेयात् ॥ २॥

टिप्पनी

उत्थाय कार्यवत्तया गन्तुमिच्छन् गुरोरप अपसव्यं न पर्यावर्तेत । किं तु प्रदक्षिणीकृत्याऽपेयात् ॥ २॥

3. He shall not look at a naked woman. ²

सूत्रम्

न प्रेक्षेत नग्नां स्त्रियम् ॥ ३॥

टिप्पनी

यां प्रेक्षमाणस्य मनसो विकारो भवति तां नग्नां स्त्रियं नेक्षेत ॥३॥

4. He shall not cut the (leaves or flowers) of herbs or trees, in order to smell at them. ³

सूत्रम्

⁴ओषधिवनस्पतीनामाच्छिद्य नोपजिघ्रेत् ॥ ४ ॥

टिप्पनी

ओषधयः फलपाकान्ताः । वनस्पतयो ये पुष्पैर्विना फलन्ति । वीरुद्वृक्षाणामप्युपलक्षणम् । तेषां पत्रपुष्पाण्याच्छिद्य नोपजिघ्रेत् । ‘आच्छिद्ये’तिवचना⁵द्यादृच्छिकाघ्राणे न दोषः ॥ ४ ॥

5. He shall avoid (the use of) shoes, of an umbrella a chariot, and the like (luxuries). ⁶

सूत्रम्

उपानहौ छत्रं यानमिति वर्जयेत् ॥ ५ ॥

टिप्पनी

यानं शकटादि । इतिशब्द एवंप्रकाराणामुपलक्षणार्थः । तत्र गौतमः— ⁷वर्जयेन्मधुमांसगन्धमाल्यदिवास्वप्नाञ्जनाभ्यञ्जनयानोपानच्छत्रकाम-क्रोधलोभमोहवादवादनस्नानदन्तधावनहर्षनृत्तगीतपरिवादभयानीति ॥ ५ ॥

6. He shall not smile.

सूत्रम्

न स्मयेत ॥६॥

टिप्पनी

स्मितं न कुर्यात् ॥ ६॥

7. If he smiles, he shall smile covering (the mouth with his hand); thus says a Brāhmaṇa.

सूत्रम्

यदि स्मयेताऽपिगृह्य स्मयेतेति हि ब्राह्मणम् ॥७॥

टिप्पनी

यदि हर्षातिरेकं धारयितुं न शक्यते अपिगृह्य हस्तेन मुखं पिधाय स्मयेत इति ब्राह्मणं ‘न स्मयेते’त्यारभ्य ॥ ७ ॥

8. He shall not touch a woman with his face, in order to inhale the fragrance of her body.

सूत्रम्

¹नोपजितघ्रेत् स्त्रियं मुखेन ॥ ८॥

टिप्पनी

स्नाता⁴मनुलिप्तां वा स्त्रियं बालामपि मुखेन नोपजिघ्रेत् । ‘मुखेने’ति वचनाद्यादृच्छिके गन्धाघ्राणे न दोषः ॥ ८॥

• १. पञ्च ह वा एते ब्रह्मचारिण्यग्नयो धीयन्ते द्वौ पृथग्घस्तयोर्मुखे हृदये उपस्थ एव पञ्चमः । स यद्दक्षिणेन पाणिना स्त्रियं न स्पृशति तेनाहरहर्याजिनां लोकमवरुन्धे, यत्सव्येन तेन प्रव्राजिनाम् , यन्मुखेन, तेनाग्निप्रस्कन्दिनां, यद्धृदयेन तेन शूराणां, यदुपस्थेन तेन गृहमेधिनां, तैश्चेत् स्त्रियं पराहरत्यनग्निरिव शिष्यते ॥ इति गो० ब्रा० १.२. ४.

9. Nor shall he desire her in his heart.

सूत्रम्

न हृदयेन प्रार्थयेत् ॥ ९ ॥

टिप्पनी

हृदयेन मनसा स्त्रियं न प्रार्थयेत्—अपीयं मम स्यादिति ॥ ९ ॥

10. Nor shall he touch (a woman at all) without a particular reason. ⁸

सूत्रम्

नाकारणादुपस्पृशेत् ॥ १० ॥

टिप्पनी

कारणेन विना स्त्रियं नोपस्पृशेत् । कारणं योक्त्रसन्नहनविमोचनविषम-पतनधारणादि ॥१०॥

11. A Brāhmaṇa declares, ‘He shall be dusty, be shall have dirty teeth, and speak the truth.’ ⁹

सूत्रम्

रजस्वलो रक्तदन्सत्यवादी स्यादिति हि ब्राह्मणम् ॥११॥

टिप्पनी

रजस्वलो मलिनगात्रः । रक्ता दन्ता यस्य स रकदन् । छान्दसो दन्नादेशः । पङ्किलदन्त इत्यर्थः । एतदुभय’मुत्सन्नश्लाघ’(१-१-२७) इत्यनेन गतमपि पुनरुच्यते⁵श्रौतप्रायश्चित्तप्राप्त्यर्थम् । अनृतं वोक्त्वे(२-१-२७)ति प्रायश्चित्तं वक्ष्यति । सत्यवादी स्यादिति ब्राह्मणम् ॥ ११ ॥

12. Those teachers, who instructed his teacher in that science which he (the pupil) studies with him, (are to be considered as) spiritual teachers (by the pupil). ¹⁰

सूत्रम्

यां विद्यां कुरुते गुरौ तेऽप्यस्याऽऽचार्या ये तस्यां गुरोर्वंश्याः ॥ १२ ॥

टिप्पनी

आत्मीये गुरौ यां विद्यां कुरुते अधीते तस्यां विद्यायां गुरोर्वंश्या आचार्यास्तेऽप्यस्य माणवकस्याचार्याः । यद्यपि साक्षात्तेभ्यो न गृह्यते विद्या तथापि आचार्यवदुपचरितव्याः। ‘तस्या’मिति वचनाद्विद्यान्तरे ये वंश्यास्तेषु नायं विधिः ॥ १२ ॥

13. But if (a teacher), before the eyes of his (pupil), embraces the feet of any other persons, then he (the pupil also) must embrace their feet, (as long as he remains) in that (state of studentship). ¹¹

सूत्रम्

यानन्यान् पश्यतोऽस्योपसङ्ग्रहीयात्तदात्वे त उपसङ्ग्राह्याः ॥ १३ ॥

टिप्पनी

अस्य माणवकस्य पश्यत अस्मिन् माणवके पश्यति यानन्यानाचार्य उपसङ्गृहीयात्ते माणवकस्याऽप्युपसङ्ग्राह्याः । किं सदा ? नेत्याह-तदात्वे तस्यां दशायाम् । अपर आह—तदा प्रभृति त उपसङ्ग्राह्याः । तुशब्दात् समावृत्तेनापि ॥ १३ ॥

14. If (a pupil) has more than one teacher, the alms (collected by him) are at the disposal of him to whom he is (just then) bound. ¹²

सूत्रम्

गुरुसमवाये भिक्षायामुत्पन्नायां यमनुबद्धस्तदधीना भिक्षा ॥ १४ ॥

टिप्पनी

यदा द्वितीयं तृतीयं वा वेदमधीयानस्य माणवकस्य गुरुसमवायो भवति गुरवः समवेता भवन्ति, तदा भिक्षायामुत्पन्नायां य गुरुमिदानीमनुबद्धो माणवकः यतोऽधीते तदघीना भिक्षा, यच्च यावञ्च लब्धं तत्तस्मै निवेदनीयम् । ¹तदुक्तश्च विनियोगः ॥ १४ ॥

15. When (a student) has returned home (from his teacher), he shall give (whatever he may obtain by begging or otherwise) to his mother.

सूत्रम्

समावृत्तो मात्रे दद्यात् ॥ १५ ॥

टिप्पनी

कृतसमावर्तनो विवाहात्प्रागर्जितं मात्रे दद्यात् ॥ १५ ॥

16. The mother shall give it to her husband;

सूत्रम्

माता भर्तारं गमयेत् ॥ १६ ॥

टिप्पनी

माता पतिं प्रापयेत् ॥ १६ ॥

17. (And) the husband to the (student’s) teacher.

सूत्रम्

मतो गुरुम् ॥ १७॥

टिप्पनी

⁴ प्रापयेत् । माणवकस्य गुरुम् , माणवकार्जितं द्रव्यं तद्गामि युक्तम् ॥ १७॥

18. Or he may use it for religious ceremonies. ¹³

सूत्रम्

धर्मकृत्येषु वोपयोजयेत् ॥ १८ ॥

टिप्पनी

धर्मकृत्यानि विवाहादीनि । तेषु वोपयोजयेत् । गुरोरभावे भर्ता, तदभावे माता, सर्वेषामभावे समावृत्तस्स्वयमेव वा ॥ १८ ॥

19. After having studied as many (branches of) sacred learning as he can, he shall procure in a righteous manner the fee for (the teaching of) the Veda (to be given to his teacher), according to his power. ¹⁴

सूत्रम्

कृत्वा विद्यां यावतीं शक्नुयात् वेददक्षिणामाहरेद्धर्मतो यथाशक्ति ॥ १९ ॥

टिप्पनी

यावतीं विद्यां कर्तुं शक्नुयात् वेदं वेदौ वेदान्वा तावतीं कृत्वा अधीत्य गुरवे दक्षिणामाहरेत् दद्यात् । यथाशक्ति धर्मत उपलब्धां न्यायार्जिताम् ॥१९॥

20. But, if the teacher has fallen into distress, he may take (the fee) from an Ugra or from a Śūdra. ¹⁵

सूत्रम्

विषमगते त्वाचार्य उग्रतः शुद्रतो वाऽऽहरेत् ॥२०॥

प्रस्तावः

धर्मत इत्यस्यापवादः-

टिप्पनी

यदा त्वाचार्यो विषमगतः आपद्गतः तदा उग्रतः शूद्रतो वाऽपि प्रतिगृह्य दक्षिणामाहरेत् । वैश्याच्छूद्रायां जात उग्रः, उग्रकर्मा वा द्विजातिः ॥२०॥

21. But some declare, that it is lawful at any time to take the money for the teacher from an Ugra or from a Śūdra.

सूत्रम्

सर्वदा शूद्रत उग्रतो वाऽऽचार्यार्थस्याहरणं धर्म्यमित्येके ॥२१॥

टिप्पनी

सर्वदा आपद्यनापदि च, आचार्यार्थस्याचार्याय यो देयोऽर्थः तस्य, उग्रतः शूद्रतो वाऽऽहरणं धर्म्यं धर्मादनपेतमित्येके मन्यन्ते । ‘धार्म्य’मिति पाठे स्वार्थे ष्यञ् ॥२१॥

22. And having paid (the fee), he shall not boast of having done so.

सूत्रम्

दत्वा च नाऽनुकथयेत् ॥ २२ ॥

टिप्पनी

आचार्याय एवमाहृत्य दत्वा न कीर्तयेत्,-एतन्मया दत्तमिति ॥ २२ ॥

23. And he shall not remember what he may have done (for his teacher).

सूत्रम्

कृत्वा च नाऽनुस्मरेत् ॥२३॥

टिप्पनी

गुरवे प्राणसंशयादौ महान्तमप्युपकारं कृत्वा नानुस्मरेत् नाऽनुचिन्तयेत्- अहो मयैतत्कृतमिति ॥ २३ ॥

24. He shall avoid self-praise, blaming others, and the like. ¹⁶

सूत्रम्

आत्मप्रशंसा परगर्हामिति च वर्जयेत् ॥ २४ ॥

टिप्पनी

इतिकरणादेवंप्रकाराणामात्मनिन्दादीनामपि प्रतिषेधः ॥ २४ ॥

25. If he is ordered (by his teacher to do something), he shall do just that.

सूत्रम्

प्रेषित¹स्तदैव प्रतिपद्येत ॥ २५ ॥

टिप्पनी

इदं कुर्वित्याचार्येण प्रेषितस्तदैव प्रतिपद्येत कुर्यात् क्रियमाणमपि कर्म विहाय, यद्यपि ⁴तदाचार्यस्य भवति ॥ २५ ॥

26. On account of the incompetence of his teacher, (he may go) to another (and) study (there). ¹⁷

सूत्रम्

शास्तुश्चाऽनागमाद्वृत्तिरन्यत्र ॥ २६ ॥

टिप्पनी

तस्मिंश्च ‘विद्याकर्मान्त’मित्यस्यापवादः । यद्यधिगन्तुमिष्टा विद्या शास्तुः शाशितुराचार्यस्य सम्यङ्नाऽगच्छति तदा तस्यानागमात् अन्यत्र पुरुषान्तरे वृत्तिर्भवत्येव यस्य सम्यगागच्छति । ⁵येषामाचार्यविधिप्रयुक्तमध्ययनं तेषामेतन्नोपपद्यत’ इत्यवोचाम ॥ २६॥

27. He shall behave towards his teacher’s wife as towards the teacher himself, but he shall not embrace her feet, nor eat the residue of her food. ¹⁸

सूत्रम्

अन्यत्रोपसङ्ग्रहणादुच्छिष्टाशनाच्चाऽऽचार्यवदाचार्यदारे वृत्तिः ॥२७॥

टिप्पनी

अन्यत्रेत्युभयोश्शेषः । आचार्यवदाचार्यदारे वृत्तिः कर्तव्या । किमविशेण ? अन्यत्रोपसङ्ग्रहणादुच्छिष्टाशनाच्च, पादोपसङ्ग्रहणमुच्छिष्टाशनं च इत्येतदुभयं वर्जयित्वा । अत्र मनुः— ¹‘गुरुवद्गुरुपत्नीषु युवतीर्नाभिवादयेत् ।’ इति । गौतमस्तु, ⁴ ‘तद्भार्यापुत्रेषु चैवं नोच्छिष्टाशनस्नापनप्रसाधनपादप्रक्षालनोन्मर्दनोपसङ्ग्रहणानि’ इति । ‘दार’ इत्येकवचनं छान्दसम् ॥२७॥

28. So also (shall he behave) towards him who teaches him at (the teacher’s) command, ¹⁹

सूत्रम्

तथा समादिष्टेऽध्यापयति ।। २८ ॥

टिप्पनी

य आचार्येण समादिष्टो नियुक्तोऽध्यापयति तस्मिन्नाचार्यदारवद्वृत्तिः । ‘अध्यापयतीति वर्तमाननिर्देशा⁵द्यावदध्यापनमेवायमतिदेशः ॥ २८ ॥

29. And also to a fellow-student who is superior (in learning and years). ²⁰

सूत्रम्

वृद्धतरे च सब्रह्मचारिणि ॥ २९ ॥

टिप्पनी

अध्यापयतीति नाऽनुवर्तते । तरनिर्देशात् ज्ञानवयोभ्यामुभाभ्यां वृद्धो गृह्यते । सब्रह्मचारी सहाध्यायी, समाने ब्रह्मणि व्रत चरतीति । तस्मिन्नप्याचार्यदारवद्वृत्तिः।
‘आचार्यात्पादमादत्ते पादं शिष्यः स्वमेधया।
पादं सब्रह्मचारिभ्यः पादः कालेन पच्यते ॥’ इत्यध्ययने उपयोगसम्भवात् ॥ २९॥

30. He shall behave to his teacher’s son (who is superior to himself in learning or years) as to his teacher, but not eat the residue of his food. ²¹

सूत्रम्

उच्छिष्टाशनवर्जमाचार्यवदाचार्यपुत्रे वृत्तिः ॥ ३० ॥

टिप्पनी

‘उच्छिष्टाशनवर्जमिति वचनादुपसङ्ग्रहणं भवति । एतच्च ज्ञानवयोभ्यामुभाभ्यां वृद्धे । तदर्थं वृद्धतर इत्यनुवर्तते । गौतमीयस्तूपसङ्ग्रहणप्रतिषेधो वृद्धतरादन्यविषयः ॥ ३० ॥

31. Though he may have returned home, the behaviour towards his (teacher and the rest) which is prescribed by the rule of conduct settled by the agreement (of those who know the law, must be observed by him to the end),

सूत्रम्

समावृत्तस्याप्येतदेव सामयाचारिकमेतेषु ॥ ३१॥

टिप्पनी

कृतसमावर्तनस्याप्येतदेवानन्तरोक्तम् । एतेष्वाचार्यादिषु पुत्रान्तेषु सामयाचारिकं समयाचारप्राप्तं वृत्तमान्तात् । समादिष्टे त्वध्यापयीतेति⁴ विशेष उक्तः ॥ ३१॥

॥ इत्यापस्तम्बीयधर्मसूत्रवृत्तावुज्वलायां सप्तमी कण्डिका ॥