संस्कृते विश्वासटिप्पन्यः

परिचयः

“सम्भवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदस्तु नेष्यते।”
वाक्यभेददोषः
- अत्र परीक्षा नाना भवन्ति प्रकारशः।
- लोके ऽयं न प्रायेण दोषाय। वेदे त्व् अवगमन-सौलभ्याय निवार्यते।
- वाक्यभेददोषा यदि लक्ष्यन्ते, वाक्यभेदः समीचीनः परिहारः।

आवृत्तिलक्षणो वाक्यभेदः

अत्र पदावृत्तिर् अपेक्ष्यते ऽन्वयसाधनाय भिन्नवाक्ययोः। अध्याहारो+++(=अनुक्त-शब्दाकर्षणम्)+++ वा स्याद्, अनुषङ्गो+++(=अन्यत्रोक्त-शब्दाकर्षणम्)+++ ऽपि वा।
यथा - रामो ग्रामं गच्छति। कृष्णोऽपि।
यथा - “वाजपेयेन स्वाराज्यकामो यजेत।” → (पूर्वपक्षे) “वाज+++(=अन्न)+++पेयेन+++(=पेयान्नद्रव्येण)+++ [यजेत]। स्वाराज्यकामो यजेत।” = “वाजपेयेन यागम् भावयेत्। यागेन स्वाराज्यम् भावयेत्।”

गौरवलक्षणो वाक्यभेदः

एकस्मिन् वाक्ये एकमेव +उद्देश्यम्, एकमेव विधेयम्। नो चेद् दोषः - एकेनैव वाक्येन +अनेकवाक्यकार्यं क्रियमाणम्।

सम्भवोदाहरणम्

“किं नाम? किं करोषि?” इत्यस्योत्तरे - “देवदत्त नामाहं मीमांसाशास्त्रम् पाठयामि” इत्यस्मिन् विधेयद्वयम्।
- प्रश्नयोः “त्वम्” इति समानांश इति हेतुना +एकेनैवोत्तरम्।
“कालिदासेन किं नाटकं रचितम्? भवभीतिना किम्?” इत्यस्योत्तरे - “कालिदासभवभूतिभ्यां क्रमेण +अभिज्ञानशाकुन्तलम् उत्तररामचरितम् इति नाटके रचिते।” इति वा, “कालिदासेन अभिज्ञानशाकुन्तलम्, भवभूतिना +उत्तररामचरितं च रचितम्।”
- प्रश्नयोः “किं नाटकं रचितम्” इति समानांशः।
“कालिदासेन किं महाकाव्यं रचितम्? भवभीतिना किं नाटकं रचितम्?” इत्यस्योत्तरे - “कालिदासेन कुमारसम्भवं नाम महाकाव्यम्, भवभूतिना +उत्तररामचरितं नाम नाटकं च रचितम्।”
- प्रश्नयोः “किं रचितम्” इति समानांशः।
“सोमेन यजेत। ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत।” = (पूर्वपक्षे) “सोमेन यजेत” +++(सोमद्रव्यविधानम्, याग उद्देश्यः)+++, “ज्योतिष्ठोमेन स्वर्गकामो यजेत” +++(यागविधानम्, फलविधानम् - अधिकारविधिः)+++। अत्र द्वितीयवाक्ये गौरवलक्षणो वाक्यभेद इष्यते।
- सिद्धान्तपक्षे तु नास्ति वाक्यभेदः - “सोमेन यजेत” +++(सोमविशिष्ट-यागविधानम्, इष्टम् उद्देश्यम् - उत्पत्तिविधिः)+++, “ज्योतिष्ठोमेन स्वर्गकामो यजेत” +++(फलविधानम् - अधिकारविधिः)+++।

प्रत्युदाहरणम्

“सोमेन यजेत।” इति श्रुतवाक्यम्। ततः कल्पितविधिः - “सोमद्रव्येण यागम् भावयेत्”। अत्र वाक्यं कल्पितम् इति हेतुना श्रुतवाक्येवाक्यभेदो न जातः - वाक्यान्तरस्य कल्पनात्।
- श्रुतवाक्यस्यार्थः - “सोमविशिष्ट-यागेन+++(→विधेयम्)+++ +इष्टम्+++(√इष्+क्त →साध्यम्, उद्देश्यम्)+++ भावयेत्।”
- कारिका - “श्रूयमाणस्य वाक्यस्य न्यूनाधिकविकल्पने। लक्षणावाक्यभेदादिदोषो नानुमिते ह्यसौ॥”

विध्यावृत्तिलक्षणो वाक्यभेदः

यदि कृतेर् अनेकानि विशेषणानि बोध्येरन्, तत्र गुरुतालक्षणवाक्यभेदो ऽपेक्ष्येत। “प्राप्ते कर्मणि नानेको विधातुं शक्यते गुणः। अप्राप्ते तु विधीयन्ते बहवो ऽप्येकयत्नतः॥”
“अग्निहोत्रं जुहोति। दध्ना ऽऽहवनीये जुहुयात्।”
‘चित्रया यजेत पशुकाम’ इत्यत्र विधायकप्रत्यय एकः । विधेयौ च चित्रत्वं स्त्रीत्वञ्चेति द्वौ वर्तेते । एकेन च विधिना एक एव विधातुं शक्यते । अपरस्य विधानार्थं श्रतप्रत्ययस्याऽऽवृत्तिः करणीया । तत्र ‘न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या नाऽपि प्रत्यय इति न्यायेन केवलप्रत्ययप्रयोगानुपपत्तेः प्रकृतिरप्यावर्तनीया । तथा च ‘यजेत, यजेत’ इति पदद्वयं निष्पन्नम् । तत्र पृथक्पृथक् विधेयसम्बन्धसिध्यर्थं चित्रयेति पदमप्याव र्तनीयम् । तथा सति विध्यावृत्तिलक्षणो वाक्यभेदस्स्यात्।

वाक्यभेद-परिहाराः

वार्यते वाक्यभेदः क्वचिद् उपायैः।
प्रकरणेषु प्राथमिकवाक्येषु - अन्वयानुपपत्तिनिवृत्तये लक्षणया विशिष्टस्य विधानम्।
- सोमेन यजेत। सोमविशिष्ट-यागविषिष्ट-भावना विधीयते।
अर्थान्तरकलनम्
- “उद्भिदा यजेत पशुकामः” इत्यत्र।
  - पूर्वपक्षे - “उद्भिदा +++(द्रव्येण)+++ यागम् भावयेत्। यागेन पशून् भावयेद्” इति वाक्यद्वयं स्यात्। यत उभयत्र साध्यम्, साधनम् इति स्पष्टम् उक्तम् भवति, न किञ्चिद् अनन्वितम् भवति।
  - तस्य स्थाने “उद्भिन्नामयागेन पशून् भावयेत्” इत्यवगतं चेत् तत्र वाक्यभेदो नापेक्ष्येत।
  - उभयत्रापि साधनम् एव विधेयम् भवति। साध्यं चोद्देश्यम्।
(लक्षणां विनापि) विशिष्टभावनाविधानम्।
- यद् आग्नेयो ऽष्टाकपालो ऽमावास्यायाञ् च पौर्णमास्याञ् चाच्युतो भवति।
  - अत्र हविर्देवतासम्बन्धो यागं विना सम्भवतीति यागशब्दो ऽर्थापत्त्या ऽध्याहृतः।
  - अग्निदेवताक+अष्टाकपालपुरोडाशद्रव्यक-अमावास्यापौर्णमासीकालाधिकरणक-यागविशिष्ट-भावनाद्वयम्। अग्नि-दैवत्य-पुरोडाश-द्रव्यकामावास्यादि-काल-कर्तव्य-यागेनेष्टं फल्म् भावयेदिति वा।
- अत्र “विशिष्टोद्देश्य-लक्षण-वाक्यभेद” इति कथ्यते। उद्देश्यस्य विशेषणं पदान्तरेणोक्तं स्यात्, न तु समानपदेन - यथा “घटमानय” इत्यत्र घटत्व-विशिष्टं वस्त्व् आनयेति बोधे।
विशिष्ट-भावनान्तर-विधानम्।
- “यावज्जीवम् अग्निहोत्रं जुहोति।” इत्यस्मिन् विधेयद्वयम् आपाद्येत - “यावज्जीवम्”, “अग्निहोत्रम्” इत्येताभ्याम्, येन वाक्यभेद इष्टः स्यात्। [“अग्निहोत्रं जुहोति।” इत्यस्मिन् स्वर्गदायकत्वेन विहितम् अग्निहोत्रम् काम्यप्रयोगः।] “यावज्जीवम् अग्निहोत्रं जुहोति।” इत्यस्मिन् तु विहितम् अग्निहोत्रम् नित्यप्रयोगः। अत्र भावनाभेदः। नित्यप्रयोगस्य +इतिकर्तव्यतायां न भवति काम्यार्थसङ्कल्पः, अङ्गानि यथाशक्त्य् अनुष्ठीयन्ते।