6

LECTURES ON PATAÑJALI’S MAHĀBHĀSYA Volume VI (ĀHNIKAS 23—28) P. S. SUBRAHMANYA SASTRI, M.A., PH.D., (Vidyāralna, Vidyānidhi, Vidyābhūṣaṇa, Vāṇī-trivēṇī-prayāga) THIRUVAIYARU 1962 i PRESENTED BY Ministry of Education Government f. Indic LYA VIDYA BHAVAN 41241) LIBRARY ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः || अष्टाध्यायी णेतारं दाक्षीपुत्रं सुपाणिनिम् । वाक्यकारं वररुचिं भाप्यकारं पतञ्जलिम् || चोक्कनाथं मखिवरं भाप्यरत्नावलीकृतम् । वेङ्कटाध्वरिण शिष्यं रामभद्रगुरुं वरम् ॥ नीलकण्ठं यतिवरं क्षेत्रपालनिवासिनम् । अद्वैत मार्गनिष्णातं शब्दशास्त्रमहोदधिम् ॥ वैद्यनाथं द्विजं मित्रं मरूग्रामनिवासिनम् । शब्दशास्त्रप्रवक्तारं गीताद्यर्थप्रकाशकम् ॥ प्रणम्य तान् गुरून् सर्वान् प्रसन्नमनसाऽधुना । कुर्व आङ्गलभारत्या महाभाप्यविमर्शनम् ॥ Printed at The Trichinopoly United Printers, Tiruchirappalli-2 Number of copies-500 For copies, apply to THE AUTHOR or KRISHNAN, M.A,, M.SC.. 12, North Madavilagam, Thiruvaiyaru P. O., South India, Price Rs. 12.50. PREFACE This volume contains six āhnikas and ends with the second adhyāya of Pāṇini’s Aṣṭādhyāyī. The size was cut down on account of unforeseen circumstances. Till now nearly 1500 pages have been printed. The remaining manuscript matter may come to another 2000 pages. I wish it too finds the light of day. I am grateful to the Sahitya Akademi for financial assistance in the publication of this volume. My heartfelt thanks are due to the Government of India, Kāñci Kamakoti Mutt, Kumbaconam, Annamalai University and University of Travancore for their encouragement. May Mother Śivakāmasundari & Lord Naṭarāja enable the remaining volumes to be published, Thiruvaiyaru, 15-11-1962. P. S. SUBRAHMANYA SAStri. CONTENTS TWENTY-THIRD AHNIKA Sutra

  1. अनेकमन्यपदार्थे (7 topics) (4 topics) }
  2. सङ्ख्याव्यय 3. दिङ्नामान्यन्तराले 4. तेन सहेति तुल्ययोगे
  4. चार्थे द्वन्द्व : ( 4 topics ) 7. उपसर्जनं पूर्वम्
  5. अल्पाच्तरम्
  6. सप्तमीविशेषणे बहुव्रीहौ
  7. निष्ठा
  8. कडाराः कर्मधारये TWENTY-FOURTH AHNIKA
  9. अनभिहिते (2 topics )
  10. कर्मणि द्वितीया
  11. तृतीया च होच्छन्दसि
  12. अन्तरान्तरेण युक्ते 5. कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे
  13. अपवर्गे तृतीया : :

Page 1 – 24 24-28 28-31 31-32 32-48 49-50 50-53 53-54 54-57 57 .:. 58-73 73-74 74-75 75-77 77-79 … 79-80 80-81 81-85 9. गत्यर्थकर्मणि 85-87

  1. चतुर्थी सम्प्रदाने 87-90
  2. नमः स्वस्ति स्वाहा 90-9]
  3. मन्यकर्मण्यनादरे … 91-92
  4. कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया
  5. यस्मादधिकं vi TWENTY-FIFTH AHNIKA
  6. कर्तृकरणयोस्तृतीया Sutra
  7. सहयुक्तेऽप्रधाने
  8. येनाङ्गविकारः
  9. इत्थंभूतलक्षणे
  10. संज्ञोऽन्यतरस्यां 6. हेतौ
  11. अपादाने पञ्चमी
  12. अन्यारात्
  13. पष्ट्य नसर्थप्रत्ययेन 10. पृथग्विना 11. दूरान्तिकार्थेभ्यो 12. सप्तम्यधिकरणे च 13. पञ्चमी विभक्ते 14. साधुनिपुणाभ्यां 15. प्रसितोत्सुकाभ्यां .
  14. नक्षत्रे च लुपि
  15. प्रातिपदिकार्थ
Page 93-94
95-97
97
97-98
98-100
100-101
101-103
103
103-104
104-106
106
107-110
1
110
111
111-112
112
TWENTY-SIXTH AHNIKA
(8 topics)
113-121
121-126
126-127
128
  1. पष्ठी शेपे (4 topics)
  2. अधीगर्थदयेशां …
  3. रुजार्थानां
  4. द्वितीया ब्राह्मणे
  5. प्रेष्यत्रुवः
  6. चतुर्थ्यर्थे
  7. कर्तृकर्मणोः कृति
  8. उभयप्राप्तौ कर्मणि कस्य च वर्तमाने
  10. न लोकाव्यय 12. अकेनोः vii Sutra : Page 136-139 139
  11. कृत्यानां कर्तरि वा 139-141 TWENTY-SEVENTH ĀHNIKA
  12. द्विगुरेकवचनम् 142-145
  13. द्वन्द्वश्व प्राणि… 145-146 146 ·
  14. अनुवादे चरणानाम्
  15. विशिष्टलिङ्गो ….
  16. क्षुद्रजन्तवः
  17. येषां च विरोधः … शूद्राणां …
  19. गवाश्वप्रभृतीनि च
  20. विभाषा वृक्ष 10. विभाषा समीपे 11. तत्पुरुषोऽनञ् 12. परवल्लिङ्गं … 13. रात्राह्नाहाः पुंसि 14. अपथं नपुंसकम् 15. अर्द्धर्चाः पुंसि च
  21. इदमोऽन्वादेशे …. ( 3 topics )
  22. एतदत्रतसो
  23. द्वितीयाटौस्खेनः 19. आर्द्धधातुके
  24. अदो जग्धिः … 21. ऌड्सनोर्घस्ल 22. हनो बध लुङि 23. लुङि च 24. इणो गा लुङि 25. णौ गमिरबोधने } : 147 147-148 148 148-149 149 150-153 153-154 154-156 156-161 161 : : : 161-162 162-163 163-166 166-167 167-169 169-173 ५ 173-174 174 : 174-.75 175 175
  25. सनि च
  26. गाल्लिटि viii Sutra : 175 Page 175-178
  27. चक्षिङः ख्याञ् • 29. अजेर्व्वघञपोः
  28. ण्यक्षत्रिय 178-180 180-183 183-‘84 TWENTY-EIGHTH AHNIKA
  29. तद्राजस्य बहुपु 185-195
  30. यञञोश्व 195-196 196-197 197
  31. बह्वच इञः
  32. न गोपवनादिभ्यः 5. उपकादिभ्यो
  33. आगस्त्य 7. यङोऽचि च 8. गातिस्था ….
  34. तनादिभ्यः ….
  36. अभ्ययादाप्लुपः
  37. नाव्ययीभावाद्
  38. तृतीयासप्तम्योः
  1. लुटः प्रथमस्य (2 topics) (i) Index of Sulras. (ii) Index of Varttikas. (iii) Index of Paribhāsās etc. (iv) Index of important Sanskrit words. : : 197-198 198-199 199-200 200-201 201-202 202-206 206-207 207-209 209-210 210-217

LECTURES ON PATANJALI’S MAHABHASYA Volume VI Ahnika-Twentythree (Second adhyāya, second pāda, second āhnika) अनेकमन्यपदार्थे (2,2, 24) There are seven topics here: 1-3. The need for the words pada, anya and anēka in the sūtra (4). The appropriateness or otherwise of using a word denoting individuality after a bahuvrīki as in Citraguḥ Devadattaḥ; (5) The need for the pariganana of Bahuvrihiḥ samānādhikaraṇānām etc.; 6-7. The nature of the samāsa in kimsabrahmacārī and arddhatrtiyā. I पदग्रहणं किमर्थम् ? Why is pada read? इह अनेकमन्यार्थे इति इयत्युच्यमाने वाक्यार्थेऽपि बहुव्रीहिः स्यात् यथा मे माता तथा मे पिता, सुखातं भो इति

If anēkam anyarthe alone is here read, the sentence yathā mē mātā tathā mē pitā tco which suggests the meaning susnātam may compound into bahuvrīhi. NorE :—The sentence yathā…pitā suggests the needlessness of a bath on account of his high pedigree in answer to the injunction snāhi. पदग्रहणे पुनः क्रियमाणे न दोषो भवति But if pada is read, there will be no difficulty. 1 J अथ अन्य ग्रहणं किमर्थम् ? Why is then anya read ? अनेकं पदार्थे इति इयत्युच्यमाने स्वपदार्येऽपि बहुव्रीहिः स्यात् राजपुरुषः, तक्षपुरुष इति ।

[[2]]

If, anēkam padarthe alone is read, the compound expressing the meaning of the component parts like rājapuruṣaḥ and takṣapuruṣaḥ may be considered bahuvrīki. नैतदस्ति प्रयोजनम् । तत्पुरुषः स्वपदार्थे बाधको भविष्यति । This is not the benefit. Tatpurusa which expresses the meaning of component parts may veto it. भवेदेकसंज्ञाधिकारे सिद्धम् । परङ्कार्यत्वे न सिध्यति । आरम्भसामर्थ्याच तत्पुरुषः, परङ्कार्यत्वाच्च बहुव्रीहिः प्राप्नोति । but it will not do if It may be taken as It is secured on adhering to the doctrine that there is only one saṁjñā before the sutra Kaḍārāḥ… ; Prāk kaḍārāt param kāryam is acceded to. tatpuruṣa on the strength of its being at the commencement and bahuvrīhi, since it, being para, may operate. परकार्यत्वे च न दोषः । शेष इति वर्तते । अशेषत्वान्न भविष्यति There is no harm even if paraskāryatva is acceded to. There is anuvṛtti for ŝēṣa. Rājapuruṣa, being away from the range of sēṣa, cannot be taken as bahuvrīhi. शेपवचने उक्तम् It was said with reference to the reading of sēṣa. किमुक्तम् ? What was said ? तत्र शेषवचनाद्दोषः सङ्ख्यासमानाधिकरणनञ्समासेषु बहुव्रीहिप्रतिषेध इति The reading of sesa will lead to bahuvrīhi-pratiṣēdha with reference to sankhyāsamāsa, samānādhikaraṇasamāsa and naīsamāsa,1 अथैकसंज्ञाधिकारे नार्थोऽन्यग्रहणेन ? Is not, then, anya needed in eēkasaṁjñādhikārapakṣa? एकसंज्ञाधिकारे च कर्तव्यम् । अक्रियमाणे धन्यग्रहणे यथैव तत्पुरुषः स्वपदार्थे बहुव्रीहिं बाधते, एवमन्यपदार्थेऽपि बाधेत । It should be read even in ēkasaṁjñādhikārapakṣa. If anya is not read, latpuruṣa will veto bahuvrihi even with reference to anyapadartha, as it does with reference to srapadārtha.

  1. Cf. Vol. V. pp, 16–17. 4.ÁHNİKA TWENTYTHREE-ANÉKAM ANYAPADÁRTHÊ III अथ अनेकग्रहणं किमर्थम् ? Why is, then, anēka read? अन्यपदार्थ इति इयत्युच्यमाने, एकस्यापि पदस्य बहुव्रीहिः स्यात्सर्पिषोऽपि स्यात् मधुनोऽपि स्यात्, गोमूत्रस्यापि स्यात् " If anyapadārthe alone is read, one word also may be taken as bahuvrihi like api (which means a drop) in the expressions sarpiṣōspi syāt, madhunōspi syāt and gōmūlrasyāpi syāt. NorE : — Kaiyata says, that syat, in the opinion of soms, means drop and it will be taken as bahuvrīhi. नैतदस्ति प्रयोजनम् - सुप् सुपा इति वर्तते This is not the benefit. There is anuvṛtti for sup supā. इदं तर्हि प्रयोजनं, बहूनामपि समासो यथा स्यात् सुनताजिनवाससा । सुसूक्ष्मजटकेशेन This, then, is the benefit that even more than two words as in su-sūkesma-jatalesena, and su-nata-ajina-vāsasā can become samāsa. उत्तरार्थं च अनेकग्रहणं कर्तव्यं ’ चार्थे द्वन्द्वः’, अनेकमिति । इहापि यथा स्यात् प्लक्षन्यग्रोधधवखदिरपलाशाः इति The word anēkam has to be read also to reach by anuvṛlli the sūtra Cârthē dvandvaḥ which follows, to allow samāsa in plaksa-nyagrōdha-dhava-khadira-palāsūh. एतदपि नास्ति प्रयोजनम् । आचार्यप्रवृत्तिर्ज्ञापयति बहूनामपि समासो भवतीति यद्वयम् उत्तरपदे द्विगुं शास्ति । This, too, is not the benefit. The procedure of Acarya (Sūtrakāra) suggests that more than two words form samāsa, since he enjoins dvigu when it is followed by another word. NOTE : - Kāiyata reads:Dvigugrahanam Taddhitārtha … ( 2, 1, 51 ) ityanēna vihitasya samāsasya upalalganam. तत्पुरुपोऽपि तर्हि बहूनां प्राप्नोति If so, more than two words may form tatpurusa too. नैष दोषः ग्रहणेन तत्पुरुष उच्यते । तेन बहूनां न भविष्यति S

[[4]]

This difficulty cannot arise, since talpurusa is enjoined with specific reference to the former member and the latter member. Hence there is no chance for more than two words to form tatpuruṣa, अत उत्तरं पठति Hence he (Vārttikakara) reads the answer. अनेकवचनमुपसर्जनार्थम् Reading of aněkam is for the sake of upasarjanatva. अनेकग्रहणं क्रियते उपसर्जनार्थम्, प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् इत्युप- सर्जनसंज्ञा यथा स्यात् - चित्रगुः शबलगुः इति ! The word aněkam is read for the sake of upasarjanatva, so that gō in citraguḥ, and ŝabalagaḥ may take upsarjanasaṁjñā by Prathamānirdistam samāsa upasarianam ( 1, 2, 43 ). न वैकविभक्तित्वात् No, it is secured from their taking the same case-suffix after them.. न चैतदपि प्रयोजनमस्ति This, too, is not the benefit. किं कारणम् ? Why ? चित्रगुः शबलगुः इति 1 एकविभक्तित्वात् । एकविभक्तिचा पूर्वनिपाते इत्युपसर्जनसंज्ञा भविष्यति चित्रा यस्य गावः चित्रगुः तिष्ठति ; चित्रा यस्ग गावः चित्रगुं पश्य ; चित्रा यस्य गावः चित्रगुणा कृतम् ; चित्रा यस्य गावः चित्रगवे देहि ; चित्रा यस्य गावः चित्रगोरानय; चित्रा यस्य गावः चित्रगोः स्वम् ; चित्रा यस्य गावः चित्रगौ निधेहि ; चित्रा यस्य गावः हे चित्रगो इति ॥ On account of their being ēkavibhaktika. Upasarjanasaṁjñā of gō in citraguḥ and sabaluguḥ is secured by the sūtra Ekavibhakti cāpūrvanipālē (1, 2, 44 ). Ekavibhaktitva is seen 44). in the vigrahavākya here:-citragul (citrā gāvah yasya) tisthati; citragum, (citrā gāvah yasya) pasya ; citragunā (citrā gāval yasya) kxlam ; citragave (citrā gāvah yasya) dēhi; citragol (citrū gāvaḥ yasyo) ānaya; citragōḥ (citrā gāvaḥ yasya) svam; citragâu (citrā gāval yasya) nidhihi; He citragā (citrā gāvah yasya ).

  1. Paśyēti is another reading. ĀHNIKA TWENTYTHREE-ANĒKAM ANYAPADĀRTHĔ 1

5 10 यदि तर्हि यतः कुतश्चिदेव किञ्चित्पदमध्याहृत्य एकविभक्तियोगः क्रियते, एतदप्येकविभक्तियुक्तं भवति, इहापि प्राप्नोति राजकुमारी तक्षकुमारी राज्ञो या कुमारी राजकुमारी तिष्ठति ; राज्ञो या कुमारी राजकुमारीं पश्य; राज्ञो या कुमारी राजकुमार्या कृतं राज्ञो या कुमारी राजकुमार्यै देहि ; राज्ञो या कुमारी राजकुमार्या आनय ; राज्ञो या कुमारी राजकुमार्याः स्वं ; राज्ञो या कुमारी राजकुमार्यां निधेहि ; राज्ञो या कुमारी हे राजकुमारि इति । ; If some word is brought in from somewhere and ēka vibhaktiyoga is secured, the following too will be ekavibhaktiyuktu and hence upasarjanatva will appear in kumārī also of rājakumārī and takṣakumārī. Ekavibhaktitva is seen here:Rajakumārī (rājñō yā kumārī) tiṣṭhali; Rājakumārīm (rājñō yā kumārī) paśya; Rājakumāryā (rājñō yā kumārī) kṛtam; Rājakumāryāi (rājñā yō kumārī) dēhi; Rājakumāryāḥ (rājñō yā kumārī) ānaya: Rājakumāryāḥ (rājñō yā kumārī) svam ; Rōjakumāryām (rājñō yā kumārī) nidḥēhi; Hẽ Rājakumāri (rājñō yā kumārī). एकविभक्तियुक्तमेव यन्नित्यम् । न चैतन्नित्यमेकविभक्तियुक्तमेव, राज्ञः कुमारी पश्य राजकुमारीं पश्य इत्यपि भवति । The ekavibhaktiyuktatva which is nitya is alone taken into account. The ekavibhaktiyuktatva mentioned above is not nitya, since both the forms Rājñaḥ kumārīm paśya and Rājukumārīm pasya may be read. किं वक्तव्यमेतत् ? Is this to be so explained ? न हि No, it need not कथमनुच्यमानं गंस्यते ? How is to be understood without its being so explained? एकग्रहणसामर्थ्यात् । यदि हि यदेकविभक्तियुक्तं चानेकविभक्तियुक्तं च तल स्याद्, एकग्रहणमनर्थकं स्यात् । विभक्तियुक्तमपूर्वनिपाते इत्येव ब्रूयात् । By the strength of the reading of ka. If both ekavibhaktiyultatva and anēkavibhaktiyultatra, can be had no purpose will be served by reading ēka and he would have read the sūtra Vibhaktiyuktam apūrvanipātē.

  1. Yatah is not found in some editions.

[[6]]

IV पदार्थाभिधानेऽनुप्रयोगानुपपत्तिरभिहितत्वात् Inappropriateness of reading after bahuvihi compound a word in apposition, since its meaning has already been denoted by it. पदार्थाभिधानेऽनुप्रयोगस्यानुपपत्तिः चित्रगुर्देवदत्त इति If bahuvrihi is anyapadā; thapradhāna, it is in appropriate to use a word in apposition after it, as Devadattaḥ in Citragur Devadattaḥ. प्राप्नोति किं कारणम् ? Why ? अभिहितत्वात् । चित्रगुशब्देनाभिहितः सोऽर्थ इति कृत्वा अनुप्रयोगो न Since its meaning has already been denoted. Taking that its meaning is denoted by the word citraguḥ, the word Decadattaḥ has no place after it. न चानभिहितत्वात् । सामान्यभिधाने हि विशेषानभिधानम् No, on account of its meaning not being denoted. For the individuality is not denoted, though the species is denoted. 19: This difficulty does not arise. É cong? Why? अनभिहितवान् । चित्रशब्देनानादिनः सोऽयं इति कृत्वा अनुप्रयोगो વિર્ધાન Since it is not denoted. Taking that it meaning is not denoted by the word citraga, the word. Diradatṭaḥ is used after it. #fafa qanufaffen, aftgátka - vadiftmiga viungrafovínfenपदावभिमानेऽनु सोमानुपपणिर्ममदिन- * How can it be and tint the fumanttet is n 2 denote 1, este just 66 th bas tren teid 4, disa T * ĀHNIKA TWENTYTHREE-ANĒKAM ANYAPADĀRTHË सामान्याभिधाने हि विशेषानभिधानम् - सामान्ये हि अभिधीयमाने विशेषोऽनभिहितो भवति । तत्रावश्यं विशेषार्थिना विशेषोऽनुप्रयोक्तव्यः, चित्रगुः कः ? देवदत्त इति । On account of the individuality not being denoted at the mention of the species. For, even though the species, is denoted, the individuality is not denoted. Hence the word denoting the individuality has to be used by one who wants it to be denoted. He puts the question, “Who is Citraguḥ?” and answers “ Dēvadattah.,” भवेत् सिद्धं यदा सामान्ये वृत्तिः । यदा तु खलु विशेषे वृत्तिः, तदा न सिध्यति चित्रा गावो देवदत्तस्येति चित्रगुर्देवदत्त इति । It is true if padarthābhidhāna is with reference to the species. If, on the other hand, it is with reference to individuality as in citrā gāvā Dēvadattasya iti citragur Dēvadattaḥ – it is not achieved. तदापि सिद्धम् It is achieved even then. कथम् : How 2 नेदमुभयं युगपद् भवति वाक्यं समासश्च । यदा वाक्यं न तदा समासः ; यदा समासः, न तदा वाक्यम् यदा समासः, तदा सामान्ये वृत्तिः; तत्र अवश्यं विशेषार्थिना विशेषोऽनुप्रयोक्तव्यः चित्रगुः कः ? देवदत्त इति । Both - sentence and samāsa - cannot be formed at the same time. When it is vākeya, it is not samāsn; when it is samāsa, it is not vākya; when it is samāsa, vṛtti is with reference to species. In that case individuality has to be denoted by one who wants it by putting the question “Who is Citraguh ?” and answering it " Dēvadattah." सामान्यस्यैव तर्ह्यनुप्रयोगो न प्राप्नोति - चित्रगुः कः ? चित्रगु तत्, चित्रगु किञ्चित्, चित्रगु सर्वम् इति । If so, species can have no chance of being the predicate, as in Citragu tal, Citragu kiñcit, Citragu sarvam which serve as answers to the question Citraguḥ kaḥ? 7

[[00]]

NOTE: The purvapakṣin here thinks that no pronoun, definite or indefinite, can be used in apposition with a bahuvrihi compound after it. सामान्यमपि यथा विशेषस्तद्वत् । तत्र चित्रगु इत्युक्ते सन्देहः स्यात् सर्व वा अविश्वं वा इति । तत्रावश्यं सन्देहनिवृत्त्यर्थं विशेषार्थिना विशेषोऽनुप्रयोक्तव्यः, चित्रगु तद् इति If species too has the differentiating capacity like the individuality, it will be used as a predicate. At the mention of Citragu, it is not clear whether the species is referred to or individuality. At this there is absolute need for the individuality to be used as predicate by one who wants it, as citragu tat. NOTE:-Mention of citragu tat (that is citragu) by pointing to it by one serves as the answer to the question of another citragu sarvam asarvam vā? अथवा विभक्त्यर्थोऽभिधीयते । एतच्चात्र युक्तं यद्विभक्त्यर्थोऽभिधीयते, तत्र हि सर्वपश्चात्पदं वर्तते अस्य इति । Or the meaning of the case-suffix (like sambandha) is denoted by samāsa. It is but proper that the meaning of case-suffix is denoted. For, the word asya is used after all the words forming the compound. विभक्त्यर्थाभिधानेऽद्रव्यस्य लिङ्गसङ्ख्योपचारानुपपत्तिः If vibhaklyartha is denoted, there is inappropriateness of the vyavahāra of linga and sankhyā to it on account of its (the sambandha ) being adravya. विभक्त्यर्थाभिधाने अद्रव्यस्य लिङ्गसङ्ख्याभ्यामुपचारोऽनुपपन्नः बहुवा, बहुयवः बहुवौ बहुयवाः इति बहुयवं, If the meaning of vibhakti is denoted by the samāsa, the vyavahāra of linga and sankhya to it is not appropriate, since it is not a dravya as in bahuyavam (neuter), bahuyava (feminine) bahuyavnh (masculine singular), bahuyavāt (masculine dual) and bahuyurāh (masculine plural). * ĀHNIKA TWENTYTHREE-ANĒKAM ANYAPADĀRTHË अपर आह विभक्त्यर्थाभिधाने द्रव्यस्य लिङ्गसङ्ख्योपचारानुपपत्तिः । विभक्त्यर्थाभिधाने द्रव्यस्य ये लिङ्गसङ्ख्ये ताभ्यां विभक्त्यर्थस्योपचारोऽनुपपन्नः - बहुयत्रं, बहुयवा, बहुयत्रः, बहुयवौ, बहुयवाः इति । कथं ह्यन्यस्य लिङ्गसङ्ख्याभ्या मन्यस्योपचारः स्यात् ? } Another interprets Vibhaktyarthabhidhānē dravyasya lingasankhyōpacārānu papattiḥ thus-It is inappropriate to associate with vibhaktyartha, linga and sankhya which are connected with dravya, if the meaning of vibhakti is taken to be conveyed by the samāsa. NOTE:Vibhaktyarthābhidhānē dravyasya is capable of being split in two ways, one having adravyasya and the other dravyasya as the following word. सिद्धं तु यथा गुणवचनेषु It is appropriate as in the words denoting qualities. · सिद्धमतेत् It is appropriate. कथम् ? How ? यथा गुणवचनेषु As in the words denoting qualities. कथं गुणवचनेषु ? How is it found in words denoting qualities? गुणवचनेषूक्तम् It has been said with reference to words denoting qualities. * किमुक्तम् ? What has been said ? गुणवचनानां हि शब्दानामाश्रयतो लिङ्गवचनानि भवन्ति इति । तद्यथा, शुक्लं वस्त्रं, शुक्ला शाटी, शुक्लः कम्बलः, शुक्लौ कम्बलौ, शुक्लाः कम्बला इति । यदसौ द्रव्यं श्रितो भवति गुणः, तस्य यल्लिङ्गं वचनं च तद् गुणस्यापि भवति । एवमिहापि यदसौ द्रव्यं श्रितो भवति विभक्त्यर्थः, तस्य यलिङ्गं वचनं च तत् समासस्यापि भविष्यति ।

  1. Cf. Vol. IV p. 118 & p. 176.
  2. This is not found in some editions. 2 9

[[10]]

That linga and vacana after the words denoting qualities agree with those of the gunivācakas, viz. suklam vastram sukla sati, suklaḥ kambalaḥ, śuklau kambalau, suklāḥ kambalāḥ. The guṇavācaka takes the linga and the vacan a of the gunivacaka. So also the linga and the vacana of the dravya with which vibhaktyartha is associated are used after the samāsa. यदि तर्हि विभक्त्यर्थोऽभिधीयते, कृत्स्नः पदार्थः कथमभिहितो भवति सद्रव्यः सलिङ्गः ससङ्ख्यश्च ? If, then, the meaning of vibhakti is denoted, how is it possible for the meaning of the whole word consisting of dravya, linga and vacana to be denoted by it? अर्थग्रहणसामर्थ्यात् । इह अनेकमन्यपदे इति इयता सिद्धम् । कथं पुनः पदे नाम वृत्तिः स्यात् ? पदं नाम शब्दः शब्दो षः । शब्दे सम्भवादर्थे कार्य विज्ञास्यते । सोऽयम् एवं सिद्धे सति यदर्थग्रहणं करोति तस्यैतत्प्रयोजनं, कृत्स्रः पदार्थो यथाभिधीयते सद्रव्यः सङ्गिः ससङ्ख्यश्चेति । On account of the samarthya of the reading of artha in the sūlra. It is sufficient if the sutra is read Anēkam unyapadē. How can samāsavṛiti take place in pada? Puda means sabda and sabda refers to samāsa. Since kārya is not possible in sabda, it has to take place in its artha. Since Acārya reads the word artha in the sūtra even though the purpose can otherwise be achieved, it suggests that samāsa conveys vibhaktyartha associated with the dravya, the linga and the vacana. aft afê Hoa: qgruīsíùqīað, der: aigua faudì a fàxafa If the whole meaning is conveyed, the rules enjoining linga and sankhyā will serve no purpose. NOTE:-Nāgēsabhaṭṭa says that this is the view of ēkadēŝins, since pratipadika has everywhere the meaning of the five. उक्तं वा It has been answered. f? How has it been answered? ÁHNIKA TWENTY THREE-ANĚKAM ANYAPADARTHE 11 लैङ्गेषु तावदुक्तं, सिद्धं तु स्त्रियाः प्रातिपदिकविशेषणात् स्वार्थे टाबादय इति With reference to the lingas it has been read by the Vārttikakāra ( under 4, 1, 3) that the suffixes tāp etc. are used to suggest strītva after prātipadikas tho’ the latter denote strītva. साङ्ख्येष्वप्युक्तम् It has been answered with reference to number also. किमुक्तम् ! How has it been answered ? कर्मादीनामनुक्ता एकत्वादय इति कृत्वा साङ्ख्या भविष्यन्ति Number-denoting suffixes are used under the assumption that the number associated with karman etc. was not expressed. प्रथमा तर्हि न प्राप्नोति Nominative case-suffix will not, then, have a chance to be added to the stem, (since sankhya is denoted by samāsa.) समयाद्भविष्यति It is used after the stem on the accepted principle that neither the stem nor the pratyaya should be used alone. यदि सामयिकी न नियोगतः, अन्याः कस्मान्न भवन्ति ? If it is so on samaya and not on injunction, why are not other case-suffixes used-after the stem ? कर्मादीनामभावात् On account of karmatva etc. being absent there. षष्ठी तर्हि प्राप्नोति Sixth case - suffix will, then, be added. शेषलक्षणा पष्ठी, अशेषत्वान्न भविष्यति Sixth case suffix is enjoined by the sītra Sasthī sese ( 2, 3, 50 ) . There is no sēṣatva here. एवमपि व्यतिकरः प्राप्नोति - एकस्मिन्नपि द्विवचनबहुवचने प्रातः, द्वयोरप्येक- वचनबहुवचने, बहुष्वपि एकवचन द्विवचने Even then there is chance for one suffix to be used in place of another: Where oneness is to be denoted, dual and plural suffixes also may appear in turn. Where twoness is to be

[[12]]

denoted, singular and plural suffixes also may appear. Where plurality is to be denoted, singular and dual suffixes also may appear (since there is samaya only with reference to the use of the nominative). अर्थतो व्यवस्था भविष्यति Their use will be determined through meaning. अथ वा सङ्ख्या नामेयं परप्रधाना । सख्येयमनया विशेष्यम् । यदि चात्र प्रथमा न स्यात्, सख्येयमविशेषितं स्यात् Or sankhya is that which is subordinate to another. Dravya, the meaning of the stem, is to be qualified by it. If prathamā suffix is not used, sankhyeya will be left unqualified. स्यात् अथ वा वक्ष्यत्येतद् वचनग्रहणस्य प्रयोजनम् उक्तेष्वप्येकत्वादिषु प्रथमा यथा Or he is going to say that the benefit of reading the word vacana in the sūlra Pratipudikārthalingaparimāṇavacanamātré prathamā (2, 3, 46 ) is Uletesvāpi ēkatvādisu prathamā yathā syāt. एवमपि षष्ठी प्राप्नोति Even then there is chance for sastha. किं कारणम् ? Why ? व्यभिचरत्येव ह्ययं समासो लिङ्गसङ्ख्ये, षष्ठ्यर्थं पुनर्न व्यभिचरति This samāsa may convey different lingas and different vacanas, but ever conveys sambandha, the meaning of ṣaṣṭhī. अभिहितः सोऽर्थोऽन्तर्भूतः प्रातिपदिकार्थः सम्पन्नः । तत्र प्रातिपदिकार्थे प्रथमेति प्रथमा भविष्यति That meaning is denoted and it becomes included in the meaning of the prātipadika. Hence nominative suffixes set in on the strength of Pratipadikārthē prathamā. न तर्हि इदानीमिदं भवति - चित्रगोर्देवदत्तस्य In that case there is no possibility here for the expression Citrugōr Dēvadultasya. भवति बाह्यमर्थमपेक्ष्य पष्ठी Sixth case suffix is used to signify its relation to an external objcot.ÁHNIKA TWENTYTHREE-ANĒKAM ANYAPADĀRTHỂ 13 V परिगणनं कर्तव्यम् It is necessary to take an inventory. बहुव्रीहिः समानाधिकरणानाम् Bahuvrihi is among those which are in apposition. समानाधिकरणानां बहुव्रीहिर्वक्तव्यः There is need to enjoin that bahuvrīhi appears only among those which are in apposition. किं प्रयोजनम् ? Why ? व्यधिकरणानां मा भूद् इति पञ्चभिर्भुक्तमस्य To prevent it among those which are not in apposition, as in Pañcabhir bhuktam asya. अव्ययानां च Of avyayas too. अव्ययानां च बहुव्रीहिर्वक्तव्यः - उच्चैर्मुखमस्य इति उच्चैर्मुखः, नीचैर्मुखः । It is necessary to enjoin that avyayas also can be components in bahuvrīhi, as in uccairmukhaḥ (uccaiḥ mukham asya) and nicāirmukhal. सप्तम्युपमानपूर्वपदस्योत्तरपदलोपश्च Ullarapadalōpa in saplami-purvapada-bahuvrihi and upamanapiirvapada-bahuvrīhi. सप्तमीपूर्वस्य उपमानपूर्वस्य च बहुव्रीहिर्वक्तव्यः, उत्तरपदस्य च लोपो वक्तव्यः । कण्ठेस्थः कालोऽस्य कण्ठेकालः, उष्ट्रमुखमिव मुखमस्य उष्ट्रमुखः, खरमुखः It must be read that a bahuvrīhi can have the former member a noun in the seventh case or upamāna-vācake with the latter member dropping itself. Viz. Kanthikalah (kanthêsthah kālah asya ) ; ustramukhal (ustrumukham iva mukham asya), kharamukhah. समुदायविकारपष्ठ्याश्च Bahuvrihi with a word which follows samudāya-vācakapada or vikāravācakapada of a word ending in the sixth case preceding it and the elision of the word following the first. समुदायविकारपष्ट्याश्च बहुव्रीहिर्वक्तव्यः । उत्तरपदस्य च लोपो वक्तव्यः । केशसमाहारश्श्रृडा अस्य केशचूडः । सुवर्णस्य विकारोऽलङ्कारो यस्य सुवर्णालङ्कारः । 14 LECTURES ON PÁTANJALI’S MAHĀBHAṢŸA There is need to enjoin that there is bahuvrihi of a word ending in samudaya or vikara and preceded by a word in relation of the sixth case with another where the latter word elides. Viz. Kēśacūdaḥ (kēśasamāhāraḥ cūḍā asya); suvarṇālankāraḥ (suvarnasya vikārō alaḥnkārō yasya). प्रादिभ्यो धातुजस्य वा Bahuvrihi of verbal nouns preceded by pra etc. with their optional elision. प्रादिभ्यो धातुजस्य बहुव्रीहिर्वक्तव्यः । उत्तरपदस्य च वा लोपो वक्तयः - प्रपतितपर्णः प्रपर्णः, प्रपतितपलाशः प्रपलाशः । It must be enjoined that there is bahuvrihi between verbal nouns preceded by pra etc. (and the word that is samartha) where the verbal noun man be optionally dropped. viz. prapatitaparnal, praparnal; prapatitapalāsah, prapalāsah. नञोऽस्त्यर्थानां च Bahuvrīhi also of the verbal nouns which mean to exist and which are preceded by nai. नञोऽस्त्यर्थानां बहुव्रीहिर्वक्तव्यः । उत्तरपदस्य च वा लोपो वक्तव्यः अविद्यमानः पुत्रोऽअस्य ; अविद्यमानपुत्रः अपुत्रः ; अविद्यमानभार्यः अभार्यः It must be enjoined that there is bahuvrihi between verbal nouns meaning to exist and preceded by nañ (and the word that is samartha) where the verbal noun is optionally dropped. viz. Avidyamānaputral, aputrak (avidyamānal putral asya ) ; aridyamānabhāryaḥ, abhāryah. तत्तईि बहु वक्तव्यम् If so much has to be said. न चानभिधानादसमानाधिकरणेषु समाससंज्ञाभावः There is no need for parigaṇana; the absence of samāsasamjñā in places which are not samānādhikaraṇas on account of the absence of anyapadartha. न वा वक्तव्यम् There is no need to make the pariganana. असमानाधिकरणानां बहुव्रीहिः कस्मान्न भवति पञ्चभिर्भुक्तमस्य इति ? On what authority will there be no bahuvrīki between words which are not in apposition, as in pañcabhir bhuktam asya? ĀHNIKA TWENTYTHREE-ANĒKAM ANYAPADĀRTHE 15 अनभिधानात् On account of the absence of anyapadārthābhidhāna. तच्चावश्यम् अनभिधानमाश्रयितव्यम् । क्रियमाणेऽपि परिगणनं यत्त्राभिधानं न भवति तत्र न बहुव्रीहिः - यथा पञ्च भुक्तवन्तो अस्य इति It is necessary to take recourse to anabhidhāna. There will be no bahuvrīhi if there is anabhidhāna, even though it comes within parigaṇana, as in pañca bhukṭavantuḥ asya. अथैतस्मिन् सति अनभिधाने यदि वृत्तिपरिगणनं क्रियेत, तर्हि वर्तिपरिगणनमपि कर्तव्यम् If the parigaṇana of vṛttyāśrayapadas is made where there is anabhidhāna, there is need for the pariganana of samāsārthas too. Nory : - Kāiyata reads:Vartanam vartah samāsal ; sa vidyatē yasmin arthē sa vartī. तत् कथं कर्तव्यम् ? How is to be done? अर्थनियमे मत्वर्थग्रहणम् Need to include matvartha among the categorical list of arthas. अर्थनियमे मत्वर्थग्रहणं कर्तव्यम्, मत्वर्थे यः स बहुव्रीहिरिति वक्तव्यम् इह मा भूत् कष्टं श्रितमनेन इति 1 It is necessary to include matvartha among the categorical list of arthas thus :-matvarthe yaḥ sa bahuvrihiḥ, so that it may not take place here in kastam śritam anēna. तथा चोत्तरस्य वचनार्थः Then only is the reading of the following sutra fruitful. एवं च कृत्वा उत्तरस्य योगस्य वचनार्थ उपपन्नो भवति Only then the reading of the sutra that follows bears appropriate fruit. इति केचित्तावदाहुः - यद्वृत्तिसूत्रे इति सङ्ख्ययान्ययासन्नादूराधिकसङ्ख्याः सङ्ख्येये Some take that uttarasya refers to the next samāsavidhāyalasitra ( i.e.) Saikhyāvyayāsannādīrādhikasail:hyah saiikhyiyi.

[[6]]

अपर आहुः, ‘यद्वार्त्तिके इति ’ Others take it to refer to the following vārttika." कर्मवचनेनाप्रथमायाः Bahuvrihi of a word not having the meaning of the first case (i.e. past participle) with the noun serving as the object is to be enjoined. | कर्मवचनेन अप्रथमाया बहुबीहिर्वक्तव्यः । ऊढो रथो येन ऊढरथोऽनान् । उपहृतः पशू रुद्राय उपहृतपशू रुद्रः ; उद्धृत ओदनः स्थाल्याःउद्धृतौदना स्थाली । It must be enjoined that a word not having the meaning of the first case with the noun serving as the object forms bahuorihi. Viz. ūdharathah (ūdho rathā yēna) anadvān; Upahxlapaśuḥ (upahṛtaḥ paśuḥ rudrāya) Rudraḥ; Uddhṛtāudanā (uddhṛtaḥ ōdanaḥ sthālyāḥ) sthālī. NOTE:-1. Ratha is karmavāśaka and ñḍha is karmabödhaka. यदि कर्मवचनेनेत्युच्यते, अथ कर्तृवचनेन कथम् प्राप्तमुदकं ग्रामं प्राप्तोदको ‘ग्रामः आगता अतिथयो ग्रामम् आगतातिथिर्ग्रामः ? If it is said that karmabōdhaka and kurmavacana compound into bakuvrīki, what sanctions the compound of kartṛbödhaka and kortrracana, as in praptōdakaḥ (prāptam udakam grāmam) grāmah and āgatātithih (āgatāh atithayō grāmam) grāmal ? कर्तुवचनेनापि With kartrvacana too. कर्तृवचनेनापि इति वक्तव्यम् It must be enjoined that kartṛbödhaka compounds with kartṛrūcaka too. अपथमाया इति किमर्थम् ? Why is aprathamāyāl rend P पृष्ठे देवे गतः To prevent samāsa between vrsti and dież which precede gataḥ (i.x.) when sumūsūrtha is that of the nominative enge. अग अभगायाः इत्युच्या हकमा भवनि इस्युध्यमानेान गर्न पश्य इति । Why is there no samira hetween erste and did in ersti divi gatam jagr on the strength of apratlamūyal ? ÁHNIKA ĪWENTÝTHREE-ANĒKAM ANÝAPADARTHË 17 बहिरङ्गात्राप्रथमा Aprathamā here is bahiranga. NOTE: The question arises on seeing the second case in gatam. Since the samāsārtha-prathama is antaranga, it vetoes dvitiya after gata which is bahiranga. सुबधिकारे अस्तिक्षीरादिवचनम् Reading of astiksīra etc. in sub-adhikāra. सुबधिकारे अस्तिक्षीरादीनामुपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - अस्तिक्षीरा ब्राह्मणी There is need for upasañkhyāna of expressions like asti-kṣīra in sub-adhikāra. Viz. astikṣīrā brāhmaṇī. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must, then, be enjoined. NOTE: This arises on the assumption that asti is a finite verb. न वाव्ययत्वात् No, since it is avyaya. न वा कर्तव्यम् It need not be enjoined. किं कारणम् ? Why ? अव्ययत्वात् । अव्ययमेषोऽस्तिशब्दः, नैषोऽस्तेर्लट् Since it is avyaya. This asti is avyaya and not the third person singular, present, of as. कथमव्ययत्वम् ? How is it avyaya ? उपसर्गविभक्तिस्वरप्रतिरूपकाश्च निपातसंज्ञा भवन्तीति निपातसंज्ञा, निपातोs- व्ययमित्यव्ययसंज्ञा । It, being a nipāla, gets avyaya-samjña on the strength of Nipātōsvyayam and it gets nipātasamjñā since it is tiñantapratirūpaka, on the strength of the statement upasargovibhaktisvara-pratirupakās ca. VI अथ किंसव्रह्मचारी इति कोऽयं समासः ? What samāsa is, then, the word kimsabrahmacârī in the sentence kimsabrahmacārī tvam ? 3 बहुव्रीहिरित्याह " Bahuvrīhi" say he. 18 LECTURES ON PATAÑJALI’S MAHÁBHĀṢYA कोsस्य विग्रहः ? What is its vigraha ? के सब्रह्मचारिणः अस्य इति Kī sabrahmacārinal asya. यद्येवं कठ इति प्रतिवचनं नोपपद्यते If so, the answer kathah to that question does not suit well. NOTE:-Kaiyaṭa says that singular in kathaḥ does not agree with the plural in ke. एवं तर्हि एवं विग्रहः करिष्यते केषां सब्रह्मचारी किंसब्रह्मचारीति If so, the vigraha of kimsabrahmacārī will be worded thus:kēṣām sabrahmacārī. प्रतिवचनं चैवं नोपपद्यते, `स्वरे च दोषो किंसब्रह्मचारी इत्येवं स्वरः प्रसज्येत, किसब्रह्मचारीति चेष्यते । Even then the answer (kathah) does not suit. There will be difficulty with reference to the udatta syllable also. It will chance to have antōdāttatva thus-kimsabrahmacārī’, though adyudallalva is desired thus-kim’sabrahmacārī. एवं तर्हि एवं विग्रहः करिष्यते, कः सब्रह्मचारी किंसब्रह्मचारी इति If so, the vigraha of kimsabrahmacarī will be worded thus:kaḥ sabrahmacārī. भवेत् प्रतिवचनमुपपन्नम् । स्वरे च दोषो भवति The answer will suit the question; but there will be difficulty with reference to the udātṭa syllable. एवं तर्हि एवं विग्रहः करिष्यते - कः सहचारी तव, किसनसचारी त्वम् इति If so, the vigraha of the first word in kimsabrahmacārī Ivam will be worded thus:~kaḥ sabrahmacārī lava. अथ वा पुनरस्त्वयमेव विग्रहः - के सत्रह्मचारिणोऽस्य इति Or, let this alone be the vigraha-kē sabrahmacāriṇō asya. ननु चोकं फठ इति प्रतिवचनं नोपपद्यत इति Oh, it has been said that the answer kathaḥ does not suit well (since the word will refer to him and not to his classmates). ĀHNIKA TWENTYTHREE-ANĒKAM ANYAPADĀRTHË 19 नैष दोषः । अग्नौकरवाणिन्यायेन भविष्यति This difficulty does not arise. It may be met with by the application of agnāu-karavāṇi-nyāya. तद्यथा It is as follows :- कश्चित् कञ्चिद् आह अग्नौ करवाणि इति । स आह कुरु इति । कर्तरि अनुज्ञाते कर्माप्यनुज्ञातं भवति । अपर आह - अग्नौ करिष्ये इति । क्रियताम् इति कर्मण्यनुज्ञाते कर्ताप्यनुज्ञातो भवति । One doer of a religious rite says to another (brahmā in the rite) ‘Agnāu · karavāṇi’ (Let me offer the oblation in fire). He replies, “Kuru.” “Kuru.” When he who gives the offering is permitted, it is implied that the offering also is permitted to be thrown in fire. Another says, “Agnāu karisye" ([ shall offer the oblation in fire). The other permits him thus, “Kriyatām " (let it be offered). When the offering is permitted to be thrown in fire, it is implied that the giver of the offering too is permitted to offer it in fire. यथैव खल्वपि के सब्रह्मचारिणोऽस्य ! इति, कठाः इत्युक्ते सम्बन्धादेतद्गम्यते नूनमयमपि कठः इति । एवं कठ इत्युक्ते सम्बन्धादेतद् गन्तव्यं स्याद् नूनं तेऽपि कठाः इति । न खल्वपि ते समासेन शक्याः प्रतिनिर्देष्टुम् उपसर्जनं हि ते भवन्ति ; As he who answers kaṭhāḥ to the question kē sabrahmacāriṇaḥ asya? is understood from the relation to be a katha himself, so also if the answer here is katha, it is to be understood from the sambandha that they (his classmates) are also certainly kaṭhās. It is not possible for them too to be expressed in the samāsa, they being upasarjana. VII अथ अर्द्धतृतीया इति कोऽयं समासः ? What samāsa is, then, the word arddhatṛlīyāḥ? NOTE:-Arddhatṛlīyāḥ means two and a half. बहुव्रीहिरित्याह " Bahurrīhi” says he.

  1. The word arddhapañcamān followed by māsān in Apastamba Dharmasūtra is of the same type.

[[0]]

कोsस्य विग्रहः ? What is its vigraha ? अर्द्ध तृतीयमेषाम् इति Arddham tṛtīyam ēṣām (those of which half of third forms a part). कः समासार्थः ? समासार्थो नोपपद्यते । अन्यपदार्थो हि नाम स भवति, येषां पदानां समासः ततोऽन्यस्य पदस्य अर्थो अन्यपदार्थः । What is samāsārtha ? Samāsārtha cannot be satisfactorily enunciated. For it is evidently anyapadartha. Anyapadartha is one which is not denoted by the parts which form the compound. एवं तर्हि एवं विग्रहः करिष्यते - अर्द्ध तृतीयमनयोः इति If so, the vigraha will be worded thus:-Arddham tṛliyam anayoh. एवमपि कः षष्ठ्यर्थः ? षष्ठ्यर्थो नोपपद्यते । किं हि तयोरधं भवति ? Even then, what is the meaning of ṣaṣthĩ? The relationship denoted by ṣaṣṭhī in anayōḥ cannot satisfactorily qualify tyliyam, which becomes half of them ? (i.e.) can the third become half of them? अस्तु तर्हि अयमेव विग्रहः - अर्द्ध तृतीयमेपाम् इति If so, the original vigraha alone arddhum tṛtīyam ēṣām may be resorted to. ननु चोक्तम समासार्थो नोपपद्यते इति Oh, it was said that the samāsārtha cannot be satisfactorily enunciated. नैष दोषः । अवयवेन विग्रहः । समुदायः समासार्थः This difficulty does not arise. Vigrahavakya is on avayavārtha and samudāya (two plus half of the third ) is samāsārtha. यद्यवयवेन विग्रहः समुदायः समासार्थः, असिद्वितीयोऽनुससार पाण्डवम्, सङ्घर्षणद्वितीयस्य वलं कृष्णस्य वर्द्धताम् इति द्वयोद्विवचनमिति द्विवचनं प्राप्नोति । If it is admitted that the vigraha is on avayavārtha and samudāya is samāsārtha, there is chance for the dual suffix at the end of osidvitiyah and Sankarṣaṇa-dritiyasya in sentences ĀHNIKA TWENTYTHREE-ANĒKAM ANYAPADĀRTHE 21 Asi-dvitīyösnusasāra Pāndavam. Sankarṣaṇadvitiyasya balam Kṛṣṇasya varddhaṭām on the authority of Dvayor dvivacanam (1, 4, 22 ). अस्तु तर्हि अयमेव विग्रहः - अर्द्ध तृतीयमनयोः इति Let this alone be then the vigraha arddham tṛlīyam anayōḥ. ननु चोक्तं षष्ठ्यर्थो नोपपद्यत इति Oh, it has been said that it is not possible to give a satisfactory meaning to ṣaṣṭhī. नैष दोषः । इदं तावदयं प्रष्टव्यः - अथेह देवदत्तस्य भ्राता इति कः षष्ठ्यर्थं इति This defect cannot stand. The objector is to be put this question – what is the meaning of the ṣaṣṭhi in the expression Dēvadaltasya bhrātā ? तत्रैतत् स्यात् - एकस्मात् प्रादुर्भाव इति It is possible to state that the meaning there is the origin from the same source. एतच्च वार्तम् । तद्यथा - सार्थिकानामेकप्रतिश्रये उपितानां प्रातरुत्थाय प्रतिष्ठमानानां न कश्चित् परस्परमभिसम्बन्धो भवति । एवंजातयिकं भ्रातृत्वं नाम | अत्र चेद्युक्तः षष्ठयर्थो दृश्यते, इहापि युक्तो दृश्यताम् । It is a flimsy answer. There is absolutely no relationship among travellers who stay at a certain place for the night and go away in different directions at sunrise. The relationship between brothers is of the same nature. If it is considered that ṣaṣṭhyartha is appropriate there, it may be considered that it is appropriate here also. इह तर्हि, अर्द्धतृतीया आनीयन्ताम् इत्युक्ते अर्द्धस्यानयनं न प्राप्नोति If so, when it is said Arddhatṛtīyā ānīyantām, there is no chance for the arddha to be brought. NorE:Kāiyaṭa rends :Dvayōr anayanam syād nārdhasya. अस्तु तर्हि अयमेव विग्रहः अर्द्ध तृतीयमेपाम् इति êva samāsārthatvād If so, let the vigraha be arddham tṛlīyam ēṣām,

[[22]]

ननु चोक्तम् - असिद्वितीयोऽनुससार पाण्डवम् सङ्कर्षणद्वितीयस्य बलं कृष्णस्य वर्द्धताम् इति द्वयोर्द्विवचनमिति द्विवचनं प्राप्नोति इति । Oh, it has been said that dual suffix may appear on the strength of Dvayōr dvivacanam, in the words asidvitiyah and Sankarṣaṇadvitiyasya of the sentences Asi-dvitiyōsnusasara Pandavam. Sankarṣaṇa-dvitiyasya balam Kṛṣṇasya varddhatām. नैष दोषः । अयं तीयान्तः शब्दोऽस्त्येव पूरणे वर्तते, अस्ति सहायवाची । तयः सहायवाची तस्येदं ग्रहणम्, असिद्वितीयः - असिसहाय इति गम्यते This difficulty does not arise. The word ending in tīya has the sense of pūraṇa and also sahāya. It means sahāya in the word asi-dvitīyaḥ, so that it means asi-sahāyaḥ. एवमपि अर्द्धतृतीयाः इत्येकस्मिन्नेकवचनं प्राप्नोति । एकार्था हि समुदाया भवन्ति । तद्यथाशतं यूथं, वनम् इति , Even then there is chance for the singular in place of the plural in the word arddhatrliyah on the strength of Ekasmin ēkavacanam. For samudāyas are collective in sense, as the words salam, yutham and vanam. अस्तु तर्हि अयमेव विग्रहः - अर्द्ध तृतीयमनयोरिति If so, let the vigraha be arddham txtiyam anayol. ननु चोक्तम् अर्द्धतृतीया आनीयन्ताम् इत्युक्ते अर्द्धस्य आनयतं न प्राप्नोति इति Oh, it has been said that there is no chance for bringing arddha when one says Arddhatṛtiyā ānīyanlām. नेप दोषः । भवति बहुव्रीहौ तद्गुणसंविज्ञानमपि । तद्यथा शुक्लवाससमानय, लोहितोष्णीषाः ऋलिजः प्रचरन्ति इति तद्रुग आनीयते, तद्गुगाथ प्रचरन्ति । This difficulty does not arise. Tadguṇasaṁvijñāna-bahuvrīki too is included under bahuvriki. For instance, if one says Śuklavāsasam ānaya and Lōhitōṣṇīṣāḥ ṛtvijaḥ pracaranti, the man who wears the white cloth is brought and the ṛtriks who wear red turbans walk. अथवा पुनरम्तु जयमेव विग्रहः अर्द्ध तृतीयमेषामिति Or let the rigraha be arddham tṛlīyam éṣūm itself. |ĀHNIKA TWENTYTHREE-ANĚKAM ANYAPADARTHÉ ननु चोक्तम् एकवचनं प्राप्नोति इति 23 Oh, it has been said that the singular-suffix may appear there. नैष दोषः । सङ्ख्या नामेयं परप्रधाना । सङ्ख्येयमनया विशेष्यम् । यदि चाल एकवचनं स्यात् सख्येयमविशेषितं स्यात् This difficulty does not arise. Number depends upon another. The object to be numbered is to be restricted in its application by this. It ěkavucana is used here, it cannot serve as the visēṣaṇa to the viśēṣya. नोपपद्यते इह तर्हि अर्द्धतृतीया द्रोणा इति, अयं द्रोणशब्दः समुदाये प्रवृत्तो अवयवे Here, then, in arddhatrtiya drōnāḥ the word drōna is used to denote samudāya and hence cannot be taken to denote avayava. नैष दोषः । समुदायेषु हि प्रवृत्ताः शब्दा अवयवेष्वपि वर्तन्ते । तद्यथा - पूर्वे पञ्चालाः, उत्तरे पञ्चालाः ; तैलं भुक्तं घृतं भुक्तम् ; शुक्लो नीलः कपिल इति । एवमयं समुद्राये द्रोणशब्दः प्रवृत्तोऽवयवेष्वपि वर्तते 1 This defect cannot arise. For words denoting wholes are used to denote parts also., Viz. East Puñcala, North Pañcala; taila is taken in, ghrla is taken in; white, blue and brown, objects.1 So also the word drōṇa used to denote the whole may also denote a part also. कामं तर्हि अनेनैव हेतुना यदा द्वौ द्रोणौ अर्धाढकं च तदा कर्तव्यम् अर्धतृतीया द्रोणा इति It may then be possibe that, on the same basis, the expression arddhatṛliyā drōnāḥ may be used to denote 2 dronas and a half ādhaka. न कर्तव्यम् । समुदायेषु वृत्ताः शब्दाः केण्ववयवेषु वर्तन्ते ! योऽवयवस्तं समुदायं न व्यभिचरति No, it cannot be used. Which avayavas can be denoted by words denoting wholes? The avayava which co-exists with the whole. कं च समुदाय न व्यभिचरति ? Which avayava co-exists with which whole?

  1. Cf Vol. I ( 2nd edu. ) P. 63 24 LECTURES ON PATANJALI’S MAHÁBHÁṢYA अर्द्धद्रोणो द्रोणम् Arddhadrōna co-exists with dröṇa. अर्द्धाढकं पुनर्व्यभिचरति But arddhāḍhaka exists even where drōna does not exist. NOTE :-Bhaṭṭōjidīkṣita says in his Śabdakāustubha thus:— Dvžu drīṇāu arddhadrõṇaś ca arddhatṛlīyā drīṇā iti vyavahriyatë Drōṇaśabdaś ca drōṇayōr urddhadrōṇē ca lakṣaṇayā. सङ्ख्ययाव्ययासन्नादूराधिकसङ्ख्याः सङ्ख्येये ( 2, 2, 25) There are four topics here:-1-3, The nature of the samāsa and the vigrahavākya of dvitrāh, dvidasāh, and upadasal ( 4 ) The need for sankhya in the sutra. ६ I द्वित्राः, त्रिचतुराः इति कोऽयं समासः १ What is the nature of the samāsa in dvitrāḥ and tricaturāḥ? बहुव्रीहिरित्याह “Bahuvrīhi,” says he. कोऽस्य विग्रहः ? What is its rigraha (of dvitrāh) ? द्वौ वा त्रयो वा इति Doāu vā trayā vā. भवेद्यदा बहूनामानयनं तदा बहुवचनमुपपन्नम् ; यदा तु खलु द्वावानीयेते तदा न सिध्यति The use of the plural (in dvitrāḥ) will be appropriate when many are referred to and it is not so when only two aro referred to, तदापि सिद्धम् It is appropriate even in the latter ease. कथम् ? How ? केचिचावदाहुः, अनिर्ज्ञातेऽर्थे बहुवचनं प्रयोक्तव्यम् इति । तद्यथा - भवतः पुत्राः ? कति भवतो भार्याः ! इति कति Some opine that plural number should be used in the question when the speaker is unaware of the number of objects ho refers to, as in kati bhavataḥ putrāḥ (how many sons bavo you?) and kati bhavatō bhāryal (how many wives have you ?) ÁHNIKA TWENTYTHREE SANKHYAYĀSANNÁ…… 25 अपर आह - द्वौ वा इत्युक्ते त्रयो वा इति गम्यते ; त्रयो वा इत्युक्ते द्वौ वा इति गम्यते । सैषा पञ्चाधिष्ठाना वाक्, तत्र युक्तं बहुवचनम् Another says, “When dvau va is expressed, trayo va is suggested ; and vice versa. The expression here is concerned with five and hence plural number fits in. NorE :Vā here expresses doubt and not option, II अथ द्विदशाः त्रिदशाः इति कोऽयं समासः ? Of what nature is the samāsa in dvidaśāḥ and tridaśāḥ? बहुव्रीहिरित्याह " Bahuvrīhi,” says he. कोsस्य विग्रह : ? What is its vigraha (of dvidaśāh) ? 1 द्विर्दश द्विदशा इति The vigraha of dvidaśals is dvil daśa. सङ्ख्यासमासे सुजन्तत्वात्सङ्ख्याप्रसिद्धिः Absence of sankhyāvācitva (of dviḥ) on account of sujantalva in sankhyāsamāsa. सङ्ख्यासमासे सुजन्तत्वात् सङ्ख्या इति अप्रसिद्धिः । न हि सुजन्ता सङ्ख्या अस्ति There is no possibility of sankhyāvācitva (of dviḥ) on account of sujantatva in sankhyāsamāsa; for sujanta cannot be called sankhyā. एवं तर्हि एवं विग्रहः करिष्यते, द्वौ दशतौ द्विदशा इति If so, the vigraha of dvidaŝāḥ is taken to be dvāu daśatāu. 3 एवमपि अत्कारान्तत्वात् सङ्ख्येत्य-सिद्धिः । न ह्यत्कारान्ता सङ्ख्या अस्ति Even then there is no possibility of sankhyāvācitra (of daśal) on account of atkārāntatva; for the word ending in at is not a sankhyāvācaka,
  2. Suc in drih is from the sutra Dvitricaturbhyah suc (5, 4, 1$).
  3. Daŝat is secured from the sūtra Pañcad daśatāu vargē vā (5, 1, CO). 3. Saikhyaya is another reading. 4

[[26]]

अस्तु तर्ह्ययमेव विग्रहः, द्विर्दश द्विदशा इति If so, let the vigraha be dvir dasa itself. ननु चोक्तम् सख्यासमासे सुजन्तत्वात् सङ्ख्येत्यप्रसिद्धिः इति Oh, it was said that there is aprasiddhi of saṅkhyā of dviḥ on account of sujantatva in sankhyāsamāsu. न वासुजन्तत्वात् No, it being asujanta. न वैप दोषः This difficulty does not arise. किं कारणम् ? Why ? असुजन्तत्वात् । सुजन्तत्वादिच्युच्यते, न चात्र सुजन्तं पश्यामः Since it is not sujanta. The objection is raised on the basis of its being sujanta and we do not see sujanta here. किं पुनः कारणं वाक्ये सुज् दृश्यते, समासे तु न दृश्यते ? Why is suj present in vigrahavakya and absent in samasa? सुजभावोऽभिहितार्थत्वात् समासे Absence of suc in samāsa on account of its meaning being conveyed by samāsa. समासे सुजभावः There is no suc in samāsa. किं कारणम् ? Why ? अभिहितार्थत्वात् । अभिहितः सुजर्थः समासेनेति कृत्वा समासे सुज् न भविष्यति । On account of abhihitārthatva. Suc is absent in samāsa, sinco its meaning is conveyed by samāsa. किं च भोः सुजर्थे इति समास उच्यते ! Oh, sir! is the samāsa enjoined to convey sujartha ? न खलु सुजर्थ इत्युच्यते, गभ्यते तु सुजर्थः No, the samāsa is not enjoined to convey sujartha; but sujartha is secured through implication. कथम् ! How? यावता सख्येयो यः सख्यया सङ्ख्यायते । स च क्रियान्यावृत्त्यर्थः । स चोक्तः समासेनेति कृत्वा समासे मुज् न भविष्यति । AHNIKA TWENTYTHREE — SANKHYAYĀSANNĀ…… 27 Since the sankhyēya which is denoted by sankhyā is secured through the repetition of kriyā and since it is conveyed by the samāsa, suc does not present itself in the samāsa, अशिष्यः सङ्ख्योत्तरपदः सङ्ख्येयवाभिधायित्वात् Sankhyottara padabahuvrīhi need not be enjoined on account of its conveying the sense of sankhyēya and vā. अशिष्यः सङ्ख्योत्तरपदो बहुव्रीहिः The bahuvrīhi which has saṁkhyā-vācīka for the second member need not be enjoined. किं कारणम् Why ? सख्येयवाभिधायित्वात् Since the sense of sankhyēya and va is conveyed by the samāsa. सङ्ख्येयं वार्थश्च अभिधीयते, तत्रान्यपदार्थ इत्येव सिद्धम् The sense of both sankhyeya and the meaning of va is conveyed and hence it is secured on the strength of anyapadārthe. भवेत् सिद्धमधिकविंशाः अधिकत्रिंशा इति, यत्रैतद् विचार्यते विंशत्यादयो दशदर्थे वा स्युः परिमाणिनि वा इति । इदं तु न सिध्यति - अधिकदशा इति यत्र नियोगतः सङ्ख्या सङ्ख्येये एव वर्तते । । It may be achieved with reference to adhikaviṁśāḥ and adhikatrimsūh, since it is discussed ( under 5, 1, 59 ) that vimsati etc. may refer to daśadartha (saikshya) or parimānin (sanilckyiya). But the form adhikadaśõḥ cannot be secured, where the number daŝa denotes only the sankhyĕya by injunction and not the saiilchyā. 1 II अथ उपदेशाः इति कोऽयं समासः ? To which samāsa does the word upadaśāḥ belong? NOTE: The word upadaśāḥ means those which are near daśa and upa means sāmīpyavantaḥ by lakṣaṇā. बहुव्रीहिरित्याह " Bahuvrīhi,” says he. कोऽस्य विग्रहः ! That is its vigraha ? 28 LECTURES ON PATANJALI’S MAHABHAṢYA दशानां समीपे उपदशाः इति Dasānām samīpē. sta ga: arĤcan&: ? Whose meaning is sāmīpya? NOTE:-Samīpyam means sāmīpyavān. उपस्य Of upa. यद्येवं, नान्यपदार्थो भवति If so, the samāsa does not have anyapadarthatva. NOTE:-Kaiyaṭa writes that, if saptami prominently refers to samīpa, the samāsa is avyayībhāva and if it refers to samīpin, it is bahuvrīhi. IV तत्र च प्रथमानिर्दिष्टं सङ्ख्याग्रहणं शक्यमकर्तुम् Sankhyā read in the first case in the sutra may be dropped. NOTE:-Kaiyaṭa says that sankhyā need not be read since dvitrāḥ etc, are anyapaḍārthaka. मत्वर्थे वा पूर्वस्य विधानात Or on account of the previous sutra being enjoined with reference to malvariha, अथवा मत्वर्थे पूर्वो योगः | अमत्वर्थार्थोऽयमारम्भः Or the previous sutra is with reference to matvartha and this sūtra is with reference to amalvarth 1. कवभावार्थ वा Or for the sake of prohibiting kap. Or it is intended to prohibit kap. दिनामान्यन्तराले ( 2, 2, 20) तेन सहेति तुल्ययोगे (2,2, 28) Whether these two sūlras are necessary or not is discussed here. दिक्समासमहयोग योधान्तरालप्रधानाभिधानात् No need to enjoin bahurrīkitea with reference to diksamūra and sakayiga on account of the abhidhāng of antarūla and pradhāna respectively. AHNIKA TWENTYTHREE — DIŃNĀMĀNYANTARĀLE… TÊNA… 29 दिक्समाससहयोगयोश्च अशिष्यो बहुव्रीहिः Bahuvrihi need not be enjoined with reference to diksamāsa and sahayoga. NOTE :-Sahayōga refers to the samāsa saputraḥ and its vigraha is sahēna yōgōssya. किं कारणम् ? Why ? अन्तरालप्रधानाभिधानात् । दिक्समासे सहयोगे च अन्तरालं प्रधानं च अभिधीयते तत्र अन्यपदार्थ इत्येव सिद्धम् On account of antarālatva and pradhānatva being expressed by them. Antarālatva is expressed in diksamāsa and pradhānatva in sahayōga and hence they are secured on the strength of anyapadārthē. यद्येवं दक्षिणपूर्वा दिक्, समानाधिकरणलक्षणः पुंवद्भावो न प्राप्नोति । अद्य पुनरियं सैव दक्षिणा सैव पूर्वेति कृत्वा समानाधिकरणलक्षणः पुंवद्भावः सिद्धो भवति If so, puṁrādbhāva in dakṣiṇapūrvā which is based on sāmānādhikaraṇya cannot be secured. If, on the other hand, this sutra is read, pumvadbhava based on sāmānādhikaranya is secured by taking dakṣinā refer to south east which is near to it and by thus securing sāmānādhikaranya. न सिध्यति । भाषितपुंस्कस्य पुंवद्भावो, न चैतौं भाषितपुंस्कौ No, it is not accomplished. Puṁvadbhāva is enjoined only in the case of words which can be used to denote males also. These two are not bhāṣitapumska. ननु च भोः दक्षिणशब्दः पूर्वशब्दश्च पुंसि भाप्येते Oh, sir! the words dakṣiṇā and pūrva are used in the masculine gender. समानायामाकृतौ यद्भाषितपुंस्कम् । आकृत्यन्तरे चतौ भाषितपुंस्को । दक्षिणा पूर्वा इति दिक्शब्दौ दक्षिणः पूर्व इति व्यवस्थाशब्दौ Bhāṣitapumskatra refers to those which have the same pravṛllinimitta. The pravṛttinimilla of these two, being different, the bhāṣitapumska here is different from them. The words dakṣiṇā and purvā refer to directions (south and east) and the words

[[30]]

dakṣiṇa and purva refer to respective position (to the right, in front of). यदि पुनर्दिक्शब्दा अपि व्यवस्थाशब्दाः स्युः Suppose dikŝabɗas too are taken as vyavasthāśabdas. कथं यानि दिगुपदिष्टानि कार्याणि ? How is it then possible for the kāryas enjoined with reference to dikŝabdas to operate with reference to these two words? यदा दिशो व्यवस्थां वक्ष्यन्ति When they refer to the vyavastha of direction. यदि हि यो यो दिशि वर्तते स स दिक्शब्दः, रमणीयादिषु अतिप्रसङ्गो भवति रमणीया दिक्, शोभना दिग् इति If it is taken that whatever is in the direction is dikŝabda, there is atiprasanga with reference to ramaṇīya etc. etc. Of ramaniyā dik, sobhanā dik. अथ मतमेतत् - दिशि दृष्टः दिग्दृष्टः, दिग्दृष्टः शब्दो दिक्शब्दः यो दिशं न व्यभिचरतीति न रमणीयादिषु अतिप्रसङ्गो भवति, पुंवद्भावस्तु न प्राप्नोति । Suppose it is taken thus:Diksabdaḥ is split into digdṛṣṭaḥ sabdaḥ and digdṛṣṭaḥ into diŝi dṛṣṭaḥ (which means that is seen used to denote direction through rūḍhi or established usage). Then on the basis that it does not go beyond the denotation of dik, there may not be atiprasanga in ramaṇīyā dik etc. But there is no chance for puivadbhāva. एवं तर्हि If so, सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्भावो वक्तव्यो दक्षिणोत्तरपूर्वाणामित्येवमर्थम् There is need to enjoin puṁvadbhava in vṛtti alone for sarvanāman, to secure the form daksina-uttara pūrvānām. एवं च कृत्वास्तु दिक्समास सहयागेयोरन्तरालप्रधानाभिधानात् इत्येव In that case let it be Diksamāsasahayōgayōr antarālapradhānābhidhanat. ननु चोक्तम् दक्षिणपूर्वा दिक्, समानाधिकरणलक्षणः पुंवद्भावो न प्राप्नोति Oh, it was said that there will be no chance for pusvadbhāva based on sāmānādhikaranya with reference to dakṣiṇapūrvā dik ÁHNIKA TWENTYTHREE-TATRA TÊNĖDAMITI SARŪPĒ 31 नैष दोषः । सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्भावेन परिहृतः This difficulty does not arise. It is solved by admitting puṁvadbhāva for sarvanāmans in vṛtti alone. मत्वर्थे वा पूर्वस्य विधानात् Or since the previous sutra dealing with matvartha. अथ वा मत्वर्थे पूर्वो योगः । अमत्वर्थार्थोऽयमारम्भः Or the previous sūtra deals with matvartha and this sūtra with amatvartha. कवभावार्थो वा Or for the sake of the absence of kap. अथ वा कव् मा भूदिति Or, to prevent kap. तत्र तेनेदमिति सरूपे (2, 2, 28) तृतीयाससम्यन्तेषु च क्रियाभिधानादशिष्यो बहुव्रीहिः Bahuvrihi need not be enjoined since kriyā related to tṛtiyanta and saptamyanta is expressed. तृतीयासप्तम्यन्तेषु चाशिष्यो बहुव्रीहिः There is no need to enjoin bahuvrihi with reference to tṛliyānta and saptamyanta. किं कारणम् ? Why ? क्रियाभिधानात् । क्रिया अभिधीयते । तत्र अन्यपदार्थे इत्येव सिद्धम् । On account of kriya being expressed; kriya is expressed by samāsa. Hence bahuvrihi is decidedly there on the strength of anyapadārthe. न कशेपप्रतिषेधार्थम् No, it is necessary to prohibit Elkaseṣa. a ar afgca: It cannot be said that it is unnecessary. किं कारणम् ? Why ? एकशेषप्रतिषेधार्थमिदं वक्तव्यम् This sūtra must be read to prohibit ēkasēṣa. पूर्वदीर्घार्थ च For the sake of lengthening the final vowel of the former member also.

[[2]]

पूर्वदीर्घार्थ चेदं वक्तव्यम् - केशाकेशि This sūtra must be read also to lengthen the final vowel of the former member, as in kesakesi. स्यादेतत् प्रयोजनं यदि नियोगतोऽस्य अनेनैव दीर्घत्वं स्यात्; अथेदानीम् अन्येषामपि दृश्यते इति दीर्घत्वं न प्रयोजनं भवति । There is possibility of this benefit if the lengthening of the former member is enjoined only by this sūtra; but if the sūtra Anyēsām api dr syate ( 6, 3, 137 ) enjoins it, this sūtra does not have that benefit. मत्वर्थे वा पूर्वस्य विधानात् Or since the previous sūtra is concerned with matvartha. अथ वा मत्वर्थे पूर्वो योगः अमत्वर्थार्थोऽयमारम्भः Or the previous sūtra operates where there is malvartha and this sūtra operates where there is no matvartha. कवभावार्थ वा Or, for the suke of the absence of kap. अथ वा कव् मा भूदिति Or, to prevent lap. चार्थे द्वन्द्व : (2, 2, 29) There are four topics here:-(1) Is dvandva avyaya or not? (2) Why do not the pairs yāiñikaś cāyam Vāiyākaraṇaś ca etc. form into a dvandva compound? (3) What are the relative advantages and disadvantages reaped by replacing the sutra Cārthē di andvaḥ by Yugapad-adhikaranē dvandvaḥ? (4) What is the nature of samāsa in ēkādaśa and dvādaśa ? I चार्थ इत्युच्यते ; चश्च अव्यय तेन समासस्य अव्ययसंज्ञा प्राप्नोति The expression cārthē is read in the sūtra; ca is evidently an avyaya; hence, (through similarity), samāsa may take avyayasanjna. नैष दोषः । पाठेन अव्ययसंज्ञा क्रियते । न च द्वन्द्वः समासस्तत्र पठ्यते । No, this difficulty does not arise. avyayasaṁjñā is given to those that are read in the list in the gaṇapāṭha. Dvandvasamāsa samāsa is not read there.ĀHNIKA TWENTYTHREE-TATRA CÂRTHE DVANDVAḤ 33 पाठेनाप्यव्ययसंज्ञायां सत्यामभिधेयवल्लिङ्गवचनानि भविष्यन्ति । यश्चेहार्थोऽ- भिधीयते न तस्य लिङ्गसङ्ख्याभ्यां योगोऽस्ति । Granting that it gets avyayasamiña even through paṭha, the gender and the number should agree with those of the pradhānārtha. The pradhānārtha here is not connected with any gender or number. NOTE:-Nagōjibhaṭṭa says that this remark holds good only to itarētarayōga-dvandva and not to samāhāra-dvandva. नेदं वाचनिकम् अलिङ्गता असङ्ख्यता च It cannot be stated that the states of having no gender and no number exist at all periods. किं तर्हि ? How then ? स्वाभाविकमेतत् It is but natural not to possess them at one stage and to possess them at another. तद्यथा - समानमीहमानानां चाधीयानानां च केचिदर्थेयुज्यन्ते अपरे न । न चेदानीं कश्चिदर्थवानिति कृत्वा सर्वैरर्थवद्भिः शक्यं भवितुं कश्चिद्वानर्थक इति सर्वैरनर्थकैः । तत्र किमस्माभिः शक्यं कर्तुं यत् प्राक् समासाच्चार्थस्य लिङ्गसङ्ख्याभ्यां योगो नास्ति, समासे च भवति । स्वाभाविकमेतत् For instance, of those persons who study equally with the same hope (of getting money), some get it and others do not. Because one gets money, it need not be that all have got money, and because one has not got money, it need not be that all have not got money. What can be done by us there? It is but natural for an expression denoting a meaning not to possess gender and number before it becomes a compound and to possess the same after it has become a compound. अथ वा आश्रयतो लिङ्गवचनानि भविष्यन्ति - यथा गुणवचनेषु । गुणवचनानां हि शब्दानामाश्रयतो लिङ्गवचनानि भवन्ति । तद्यथा - शुक्लं वसं, शुका यादी शुक्लः कम्बलः, शुक्ल कम्बल, शुक्लाः कम् इति । यदसौ इव्यं श्रनो भवति गुणः, तस्य यक्षिं वचनं च तद् गुणस्यापि भवति । एवमिहापि यस द्वयं श्रनो भवति समासः, तस्य यहि वचनं च तत् समासस्यापि भविष्यति ।

[[34]]

Or gender and number of a word are decided from those of the words that are qualified by them as in the case of words denoting quality. Words denoting quality take the gender and the number of the gunins Viz. śuklam vastram, suklā sāṭī, suklaḥ kambalaḥ, śuklau kambalau, and suklāḥ kambalāḥ. If the guṇavācakasabda qualifies gunivācakasabda, the former takes the gender and the number of the latter. So also the samāsa takes the gender and the number of the word which denotes the dravya of which the samāsārtha serves as viŝēṣaṇa. II अथेह कस्मान्न भवति याज्ञिकश्चायं वैयाकरणश्च, कठश्चायं बहूवृचश्च, औक्थिकश्चायं मीमांसकश्च इति ? Which prevents the following pairs:Yajnikaś ca ayam Vāiyākaraṇaś ca: Kathaś ca ayam bahvṛcaś ca and Aukthikaś ca ayam mīmāṁsakaś ca from forming into dvandvasamāsa ? are NOTE: This question arises since the dhurmas different even though dharmin is the same, in the paraṇkāryatvapakṣa. In the ēka-saṁjñādhikāra paksa this does not arise on account of their being talpuruṣa thro’ visēṣavidhi. शेष इति वर्तते अशेषत्वान्न भविष्यति There is anuvṛtti for the word sēṣaḥ (from the sūtra Śēṣò bahuvrīhiḥ). Dvandva does not set in, since they do not come under the purview of sesa and (since they come under Visēṣaṇam viśēṣēyēna bahulam. 2-1-57). यदि शेष इति वर्तते, उपास्नातं स्थूलसिक्तं तूष्णीगङ्गं महाहृदम् । द्रोणं चेदशको गन्तुं मा त्वा ताप्तां कृताकृते ॥ If there is anuvṛtti for sẽṣa, the dvandva kṛtākṛlē in the verse Upāsnālam sthūlasiktam tūṣnīngangam mahāhradam | Drōṇam cēd aśokō gantum mā tvā tāpṭām kṛṣṭākṛtē v cannot be secured. NOTE :-Kāiyaṭa reads:Atra “ktēna nañviśiṣṭēna anañ” (2, 1, 60) iti samāsavidhānād aśēṣatvād drandvāprasangaḥ. ÀHNIKA TWENTYTHREE-TATRA CĀRTHỂ DVANDVAḤ 35 NOTE:2. Kaiy ita says that upāsnāta etc. are five tīrthavisēṣas. नैष दोषः ; अन्यद्धि कृतम्, अन्यदकृतम्, This difficulty does not arise; for kṛtam is one and akṛtam is another (the former meaning sukṛtam or punya and the latter meaning duṣkṛtam or pāpa). NOTE: Since there need not be sāmānādhikaranya between kṛta and akṛta, they come under the purview of sesa. III चार्थे द्वन्द्ववचनेऽसमासेऽपि चार्थसम्प्रत्ययादनिष्टप्रसङ्गः If the sutra is read Carthē,dvandvaḥ, there is chance for the samjñā to reach in asamāsa where it is not needed, on account of the suggestion of cartha. चार्थे द्वन्द्ववचनेऽसमासेऽपि चार्थसम्प्रत्ययादनिष्टं प्राप्नोति अहरहर्नयमानो गामश्वं पुरुषं पशुम् । वैवस्वतो न तृप्यति सुराया इव दुर्मदी || इति इन्द्रस्त्वष्टा वरुणो वायुरादित्य इति Since the meaning of ca is suggested in the expression gām aśvam puruṣam paśum in the verse Ahar-ahar nayamānō gām aśvām puruṣam paśum i Vāivasvatō na tṛpyati surāyā iva durmadī || and in the expression Indras traṣṭā varuṇā vāyur adityaḥ, there is chance for them to be designated drandrasamosa by the sūtra Cārthē dvandvaḥ, though it is not desired. NOTE:Nāgōjibhaṭṭa says that lōkānām pālakāḥ is understood after adityah. सिद्धं तु युगपदधिकरणवचने ’ द्वन्द्ववचनात् The object is achieved by replacing Carthē dvandvaḥ by Yugapadadhikaraṇavacanē dvandvaḥ. faza This (the object) is achieved.

  1. Yugapadadhikaraṇē is another reading. }

[[6]]

कथम् How ? 1 युगपदधिकरणवचने द्वन्द्वो भवताति वक्तव्यम् It must be enjoined that the designation dvandva is given only when each member of the compound conveys the meaning of the whole simultaneously. तत्र पुंवद्भावप्रतिषेधः There is need then for prohibiting puṁvadbhāva. तत्रैतस्मिन्लक्षणे पुंवद्भावस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः, पट्टीमृयौ । समानाधिकरणलक्षणः पुंवद्भावः प्राप्नोति If this lakṣaṇa is acceded to, there is need to prohibit pumivad. bhāva, to prevent it in the word paṭvīmrdvyāu; otherwise, puṁvadbhāva based on sāmānādhikaraṇya may set in there. विप्रतिपिद्धेषु चानुपपत्तिः Impossibility of dvandva in words giving diametrically opposite meanings. विप्रतिषिद्धेषु युगपदधिकरणवचनताया अनुपपत्ति :शीतोष्णे, सुखदुःख, जननमरणे The reading Yugapad-adhikaraṇavocanē dvandvaḥ will not suit in compound words made up of antonyms, as silōṣṇī, sukhuduḥkhe and janonamaraṇē. किं कारणम् ? Why ? सुखप्रतिघातेन हि दुःखं दुःखप्रतिघातेन च सुखम् For duḥkha appears when sukha disappears and sukha appears when duhkha disappears (and hence both cannot be yugapad - adhikaranavācin). यत्तावदुच्यते तत्र पुंवद्भावप्रतिषेध इति इदं तावदयं प्रष्टव्यः, अथेह पुंवद्भावः कस्मान्न भवति दर्शनीयाया माता दर्शनीयामाता इति । अथ मतमेतत्, प्राक् समासाद् यत्र सामानाधिकरण्यं तत्र पुंवद्भावो भवति इति, इहापि न दोपो भवति । Firstly with reference to the objection Tatra puṁvadbhāvapratiṣēdhaḥ, he must be asked why puṁvadbhāva has not set

  1. Yugapad == ekaikin (Kaiyata). ÁHNIKA TWENTYTHREE-TATRA CÁRTHĚ DVANDVAḤ 37 in the word darśanīyāmālā, the compound of darśaniyāyāḥ mātā. If he answers that puṁvadbhāva sets in where there is sāmānādhikaranya before they become a samāsa, the same holds good here and hence the objection cannot stand. यदप्युच्यते विप्रतिषिद्धेषु चानुपपत्तिरिति, सर्व एव हि शव्दा विप्रतिषिद्धाः । इहापि न्यग्रोधाविति, लक्षशब्दः प्रयुज्यमानः लक्षार्थं सम्प्रत्याययति, न्यग्रोधार्थं निवर्तयति । न्यग्रोधशब्दः प्रयुज्यमानो न्यग्रोधार्थं सम्प्रत्यायति लक्षार्थं निवर्तयति । अथात्र चेद्युक्ता युगपदधिकरणवचनता दृश्यते, इहापि युक्ता दृश्यताम् । With reference to the second objection vipratiṣiddhēṣu cānupapattiḥ, all words have meanings not related to one another. Even here in plakṣa-nyagrödhâu, the word plakṣa, when used denotes plakṣa tree and makes nyagrādhārtha recede. The word nyagrōdha, when used, denotes nyagrödha tree and makes plakṣārtha recede. If it is considered, even then, that there is yugapad adhikaranavacanaira, the same exists here also (in sukhaduhkē etc.) एवमपि Eren then, शब्दपौर्वापर्यप्रयोगादर्थपौर्वापर्याभिधानम् Connotation of the meaning in the order of the words used. शब्दपौर्वापर्यप्रयोगाद् अर्थपर्वापर्याभिधानं प्राप्नोति Since words are used in a certain order, their meanings also may have to be conceived in the same order. अतः किम् What if ? 1 युगपदधिकरणवचनताया अनुपपत्तिः, पृक्षन्यग्रोधों इति । यथैव हि शब्दानां पौर्वापर्य तदर्थानामपि भवितव्यम् । There will be impropriety in the yugapad-adhikaraṇavacanatā in the word plakṣanyngrōdhâu, since there must be sequence in the conception of meaning in the same way as there is sequence in the use of words. शब्दपौर्वापर्यप्रयोगाद् अर्थपर्वापर्याभिधानमिति चेद् द्विवचनबहुवचनानुपपत्तिः Pub ar guy, Edlaže, płakyanyagrādkāk is anöth: r reading. 117

[[38]]

If it is said that sabdapāurvāparyaprayōga leads to arthapāurvāparyābhidhāna, there is no chance for dvivacana and bahuvacana. शब्दपौर्वापर्यप्रयोयोगाद् अर्थपौर्वापर्याभिधानमिति चेद् द्विवचन बहुवचनयोरनुपपत्तिः gazaqìâr gg-anìar gfà 1 ggasz: arùm fagaì zamìages sufiaa: 1 एक एकार्थः तस्यैकार्थत्वाद् एकवचनं प्राप्नोति । Since If it is admitted that there is sequence in the conception of the meaning of the component parts of a compound on account of the sequence of the component parts of the compound. the use of dual and plural numbers will become inappropriate in the words plakṣa-nyagrõdhāu and plakṣanyagrõdhāḥ. the word nyagrōdha comes in after the word plakṣa has receded with its meaning and since ēkavacana is to be used to denote one object and nyagrodha denotes only one object, only the singular suffix has a chance to be used after nyagrödha. विग्रहे च युगपद्वचनं ज्ञापकं युगपद्वचनस्य Yugapadvacana in non-samāsa is jñāpaka to yugapadvacana in samāsa. faut ecafa ynqganar eṣaà – arat e grat (R. v. 10, 12, 1) arat fazŵ giùâī dìà (R. V. 2, 12, 13) zia पृथिवी नमेते ’ Yugapadvacanatā is seen even in non-samāsa words as in dyāvā and kṣāmā and as in dyāvā and pṛthìvĩ in Dyāvā cid asmai NOTE:1. The words dyāvā, kśāmā, and prthivī are dual in number. Unless dyāvā in the first and the second, example refers to both dyāuḥ and kṣāmā and dyāuḥ and pṛthivī respectively, the dual number after it cannot be satisfactorily explained. Similarly kṣāmā and prthivi refer to both dyauḥ and kṣāmā aad dyāuḥ and prthivi. NOTE: 2. Dyāvā and kṣāmā are the members of split compound current in Vedic Sanskrit.

  1. Samnamētē is another reading. ĀHNIKA TWENTYTHREE-TATRA CÂRTHË DVANDVAḤ 39 किमेतत् ? What is the use of this ? युगपदधिकरणवचनताया उपोलकम् । विग्रहे किल नाम युगपदधिकरणवचनता स्यात्, किं पुनः समासे ? When It lends support to yugapad-adhikaraṇa-vacanatva. yugapad-adhikaranavacanata is found even in non-compounds, what objection can there be to hold it in the compound? समुदायात्सिद्धम् It (the use of the dual and the plural) is achieved through samudāya (whole) being denoted by dvandva. समुदायात्सिद्धमेतत् This is achieved through samudāya being denoted by dvandva - किमेतत् समुदायात् सिद्धम् इति ? What purpose is served by the statement samudāyāt siddham ? द्विवचन बहुवचनताप्रसिद्धिरिति चोदितं, तस्यायं परिहारः This serves as the answer to the objection raised that there will be no chance for dual suffix and plural suffix (in plakṣanyagrōdhāu and plakṣa-nygrōdhāḥ). समुदायात्सिद्धमिति चेन्न, एकार्थत्वात्समुदायस्य The answer samudāyāt siddham cannot hold good, since samudaya comprehends oneness. समुदायात् सिद्धमिति चेत्, तन्न The answer samudāyāt siddham cannot hold good. किं कारणम् ? Why ? एकार्थत्वात् समुदायस्य । एकार्थी हि समुदाया भवन्ति । तद्यथा शतं, यूथं वनम् इति Since samudaya comprehends oneness. For sumudāyās are taken collectively. Viz. satam, yūtham and vanam. नैकार्थ्यम् There is no ēlārthata. नायमेकार्थः It has no collective sense. किं तर्हि ? What then?

[[0]]

द्यर्थो बहर्थश्च They denote two and many. लोsपि व्यर्थो न्यग्रोधोऽपि व्यर्थः Plakṣa comprehends two objects and nyngrōdha too comprehends two. यदि तर्हि प्रक्षोऽपि व्यर्थः, न्यग्रोधोऽपि व्यर्थः If, then, it is held that plaksa denotes two objects and nyagrōdha too denotes two objects. तयोरनेकार्थत्वाद् बहुषु बहुवचनप्रसङ्गः There is chance for the plural suffix, on account of both of them together denoting many. तयोरनेकार्थत्वाद् बहुषु बहुवचनम् इति बहुवचनं प्राप्नोति Since both of them together denote many, plural suffix may set in by the siūtra Bahuṣu bahuvacanam. तयोरनेकार्थत्वाद्बहुवचनप्रसङ्ग इति चेन्न बहुत्वाभावात् There is no chance for plural suffix on the assumption of their denoting many, since there is no bahutva. तयोरनेकार्थत्वाद बहुवचनप्रसङ्ग इति चेन्न It is not right to argue that plural suffix may set in since they denote many. किं कारणम् ? Why ? बहुत्वाभावात् । नात्र बहुत्वमस्ति On account of the absence of bahutva. There is no bahutva here. किमुच्यते वहुत्वाभावादिति, यश इदानीमेवोक्तं प्रक्षोऽपि व्यर्थो न्यग्रोधोऽपि द्यर्थ इति ? Is the statement bahutvābhāvāt appropriate when it is just now said that plakṣa is duyartha and nyagrōdha too is dryartha? याभ्यामेवात्रको व्यर्थः, ताभ्यामेवापरोऽपि One denotes exactly the same two objects as are denoted by the other ; hence the objects denoted are only two (and not four). AHNIKA TWENTYTHREE-CARTHE DVANDVAḤ यद्येत्रम् If so, अन्यवाचकेनान्यस्य वचनानुपपत्तिः Impossibility of one word denoting the meaning of another, अन्यवाचकेन शब्देनान्यस्य वचनं नोपपद्यते 41 It is not fit for a word with one denotation to have that of another. अन्यवाचकेनान्यस्य वचनानुपपत्तिरिति चेत् प्रक्षस्य न्यग्रोधत्वाद् न्यग्रोधस्य लक्षत्वात् खशब्देनाभिधानम् If it is said that it is inappropriate for one object to be denoted by a word which denotes another, it is met by saying that the object is denoted only by the word which has that meaning, since plakṣa is nyagrādha and nyagrōdha is plakṣa. अन्यवाचकेन अन्यस्य वचनानुपपत्तिरिति चेद् एवमुच्यते तन्न । If it is said that it is inappropriate for one object to be denoted by a word whose meaning is different, it is answered that it is not so. किं कारणम् ? Why ? लक्षस्य न्यग्रोधत्वाद् न्यग्रोधस्य च प्लक्षत्वाच्च स्वशब्देन अभिधानं भविष्यति I लक्षोऽपि न्यग्रोधः, न्यग्रोधोऽपि लक्षः There is abhidhāna by svaśabda, since plakṣı is nyagṛōdha and nyagrōdha is plakṣa. The word plakṣa denotes nyagrodha too and the word nyagrōdha denotes plakṣa too. कथं पुनः प्लक्षोऽपि न्यग्रोधो न्यग्रोधोऽपि प्लक्षः स्याद् यावता कारणाद् द्रव्ये शब्दनिवेशः ? How is it possible for plakṣa to denote nyagrōdha too and nyagrōdha to denote plakṣa too, since words are used to denote objects on some basis. कारणाद् द्रव्ये शब्दनिवेश इति चेत् तुल्यकारणत्वात् सिद्धम् If it is said that the use of sabda to denote dravya is through some kāraṇa, the object is achieved here since the same kāraṇa exists in both. 6

[[42]]

कारणाद् द्रये शब्दनिवेश इति चेदेवमुच्यते, तन्न If it is said so on the basis that the use of a sabda to denote a particular dravya is determined by some kāraṇa, it is not so. तुल्यकारणत्वात् सिद्धम् । तुल्यं हि कारणम् । यदि तावत् प्रक्षरतीति पृक्षः स्यात्, न्यग्रोधेऽप्येतद् भवति । तथा यदि न्यग् रोहतीति न्यग्रोधः, लक्षेऽप्येतद् भवति । The object is achieved, since the same kārana exists in both. For kāraṇa is the same. If the pravṛttinimitta of plakṣa is prakṣaraṇatva (the state of extending wide), the same holds good to nyagrōdha too. If that of nyagrödha is nyag-rōhaṇatva (the state of throwing off-shoots downward), the same holds good for plaksa too. दर्शनं वै हेतुः The usage is the kārana. न च न्यग्रोधे लक्षशब्दो दृश्यते The word plakṣa is not used to denote nyagradha. दर्शनं हेतुरिति चेत्तुल्यम् If usage is taken to be the kāraṇa, it is the same. दर्शनं हेतुरिति चेत् तुल्यमेतद् भवति । प्रक्षेऽपि न्यग्रोधशब्दो दृश्यते, व्यग्रोधेऽपि प्रक्षशब्दः । तुल्यं हि कारणम् । If usage is taken to be the hētu, their denotation is the same, Nyogrodha is used to denote plakṣa and plakṣa to denote nyagrodha; for the hetu of denotation remains the same. न वै लोके एप सम्प्रत्ययो भवति । न हि पुक्ष आनीयतामित्युक्ते न्यग्रोध आनीयते It is not so taken in the world; for if one says, “Bring plaksa”, nyagridha is not brought. तद्विषयं च (One denoting another) is found only in it (dvandva). तद्विषयं चैतद् द्रष्टव्यं प्रक्षस्य न्यग्रोधत्वम् It must be comprehended that plakṣa denotes nyagrodha in it alone.ĀHNIKA TWENTYTHREE-CARTHE DVANDVAH किंविषयम् ? In which alone ? द्वन्द्वविषयम् In dvandva alone. युक्तं पुनर्यन्नियतविषया नाम शब्दाः स्यु ? Is it proper to take that words are restricted in their usage? बाढं युक्तम् It is certainly proper. अन्यत्रापि तद्विषयदर्शनात् 43 On account of niyata-viṣayatva (restricted application) being seen elsewhere too. अन्यत्रापि हि नियतविषयाः शब्दा दृश्यन्ते । तद्यथा - समाने रक्ते वर्णे, गौर्लोहित इति भवति, अश्वः शोण इति; समाने च काले वर्णे, गौः कृष्ण इति भवति, अश्वो हेम इति; समाने च शुक्ले वर्णे, गौः श्वेन इति भवति, अधः कर्क इति । Words have restricted application elsewhere too. It is illustrated thus:Though red colour is one, the word õhita is used with reference to the bull, and the word śōṇa, with reference to the horse; though black colour is one, the word kṛṣṇa is used with reference to the bull and the word hēma with reference to the horse; and even though white colour is one, the word ŝvēta is used with reference to the bull and word karka with reference to the horse. यदि तर्हि क्षोऽपि न्यग्रोधः, न्यग्रोधोऽपि लक्षः, If, then, it is taken that plakṣa denotes nyagrōdha too and vice-versa, एकेनोक्तत्वादपरस्य प्रयोगोऽनुपपन्नः The use of another is inappropriate on account of its meaning being expressed by one. प्रयोगः एकेनोक्तत्वा तस्यार्थस्य अपरस्य प्रयोगो नोपपद्यते, पुक्षेण न्यग्रोधस्य, न्यग्रोध- Since one expresses the meaning of another, the use of the second is inappropriate. If the meaning of nyagrodha is expressed by plaksa, the use of nyagrōdha is unnecessary.

[[44]]

एकेनोक्तत्वादपरस्य प्रयोगोऽनुपपन्न इति चेदनुक्तत्वात् प्रक्षेण न्यग्रोधस्य न्यग्रोधप्रयोगः If it is said that the use of the second is not necessary on account of its meaning being expressed by the first, there is need for the use of nyagrodha, since its meaning has not been expressed by plakṣa. एकेनोक्तत्वाद् अपरस्य प्रयोगोऽनुपपन्न इति चेत्, तन्न । It is not right to say that the second need not be used, since its meaning has been expressed by the first. किं कारणम् ? Why ? अनुक्तत्वात् प्रक्षेण न्यग्रोधस्य न्यग्रोधप्रयोगः - अनुक्तः पुक्षेण न्यग्रोधार्थ इति कृत्वा न्यग्रोधशब्दः प्रयुज्यते The use of nyagrōdha on account of nyagrōdha not being denoted by plakṣa. Nyagrōdha is read on the understanding that its meaning has not been denoted by plakṣa. " कथमनुक्तः, यावतेदानीमेवोक्तं लक्षोऽपि न्यग्रोधः, न्यग्रोधोऽपि लक्ष इति ? How is it that its meaning has not been expressed by plakṣa, even though it has just now been said that plakṣa is nyagrōdha and nyagrōdha is plakṣa? सहभूतावेतौ अन्योऽन्यस्यार्थमाहतुः, न पृथग्भूतौ ? Only when they are knit together as in dvandva, one can denote another and vice versa and not when they are separated from each other. किं पुनः कारणं सहभूतावेतौ अन्योन्यस्यार्थमाहतुः, न पृथग्भूतौ १ What is the authority to determine that one denotes the other too only when they are knit together and not when they are separated from each other? अभिधानं पुनः स्वाभाविकम् The denotion is inherent in them. स्वाभाविकमभिधानम् It is in their very nature to have such a denotation. AHNIKA TWENTYTHREE-CARTHE DVANDVAH 45 अथ वा इह कौ चित् प्राथमकल्लिकौ लक्षन्यग्रोधौ, कौ चित् क्रियया वा गुणेन वा लक्ष इवायं प्लक्षः न्यग्रोध इवायं न्यग्रोध इति । तत्र प्लक्षौ इति उक्ते सन्देहः स्यात् - किमिवौ प्लक्षावेव आहोस्वित् प्क्षन्यग्रोधौ इति । तत्र असन्देहार्थं न्यग्रोधशब्दः प्रयुज्यते । Or the words plakṣa and nyagrōdha have firstly their primary sense and then secondary sense on the basis of similarity in leriya or guna. If the word plakṣāu is read, the doubt whether it denotes two plakṣas or a plakṣa and a nyagrödha may arise. In order to clear the doubt the word nyagrōdha is read (along with plaksa). सेयं युगपदधिकरणवचनता नाम दुःखा च दुरुपपादा च । यच्चाप्यस्या निबन्धनमुक्तं द्यावा ह क्षामा इति, तदपि छान्दसम् । तत्र सुपां सुपो भवन्तीत्येव सिद्धम् । सूत्रं च भिद्यते । This Yugapal-adhikaraṇa-vacanatā is beset with difficulties and is not supported with pramāṇa. The point stated in support of it—dyāvā ha kṣāmā is Vedic expression. The use of one case-suffix for another there may be on the strength of the sūtra Supām suluk… (7, 1, 39 ). Besides the sūtra has to be reworded. यथान्यासमेवास्तु Let the salra be as it is. ननु चोक्तं चार्थे द्वन्द्ववचने असमासेऽपि चार्थसम्प्रत्ययादनिष्टप्रसङ्गः इति । Oh, it was said that the reading Cārthē dvandvaḥ will land us in difficulties, since cārtha is found in non-samāsas too. नैष दोषः । इह चे द्वन्द्वः इतीयता सिद्धम् This difficulty does not arise. reading the sūtra Cē dvandvaḥ. The purpose is served by कथं पुनश्चे नाम वृत्तिः स्यात्, शब्दो ह्येषः ? How is it possible for vṛtti to exist in ca, it being only sabda शब्दे कार्यासम्भवाद् अर्थ कार्य विज्ञास्यते Since it is not possible to have kārya in ŝabda, it is taken that it takes place in artha.

[[0]]

सोऽयमेवं सिद्धे सति यदर्थग्रहणं करोति तस्यैतत् प्रयोजनम् एवं यथा विज्ञायेत - चेन कृतोऽर्थः चार्थः इति When the object is capable. of being thus achieved even without artha, the benefit of its reading is this-that the word cārtha should be split as cēna kṛtaḥ arthaḥ so that it may mean the artha expressed by ca alone (and not suggested). कः पुनश्चेन कृतोऽर्थ : What is the artha conveyed by ca. समुच्चयोऽन्वाचय इतरेतरयोगः समाहार इति Samuccaya, anvācaya, itarētarayōza and samāhāra. 1 समुच्चयः - प्लक्षश्च इत्युक्ते, गम्यते एतद् न्यग्रोधश्व इति ; तथा न्यग्रोधश्च इत्युक्ते, गम्यते एतत् प्लक्षश्च इति । Samuccaya (aggregation ). If plalssas ca is read, nyagrōdhas ca is suggested and if nyagrodhaś ca is read, plakṣas cu is suggested. NOTE:-Kāiyaṭa says that plakṣaś ca suggests nyagródkŝa ca if it is read after Nyagrödhō dṛśyatām. अन्वाचयः - प्लक्षश्च इत्युक्ते गभ्यते एतत्, सापेक्षोऽयं प्रयुज्यते इति । Anvācaya (Associating a subordinate one with the principal) :If plakṣas ca is read, it suggests that something else is nssociated with it. Norr NOTE:Kāiyaṭa says that there is no dvandva between a word denoting pradhānu and another denoting an object associated with it. इतरेतरयोगः - लक्षच न्यग्रोधथ इत्युक्तं गम्यते एतत् सोऽपि न्यामायः, न्यग्रोधोऽपि सहाय इति Haritaranigal (Mutual association). If plalisas ca nyagridhas ca is rend, it is suggested that plakṣa is in association with nyapróda and nyagrëdha too is in association with plakṣa.

  1. Simutcay’ ete is another reading. ÁHNIKA TWENTYTHREECARTHE DVANDVAḤ लक्षच न्यग्रोधश्च इत्युक्ते समाहारेऽपि क्रियते लक्षन्यग्रोधम् इति । तत्रायप्यर्थः - द्वन्द्वैकवद्भावो न पाठितव्यो भवति, समाहारकत्वादेव सिद्धम् | When plakṣaś ca nyagrōdhaś ca is read, they are combined nto samāhāradvandva thus:plakṣanyagrödham. This too becomes the prayōjana that dvandvāikavadbhāva need not be enjoined in the sūtras Dvandvaś ca…. (2, 4, 2) etc, since its purpose is served by samāhāradvandva. NOTE :– Nāgētabhatta says that ca is dyotaka in samuccaya and anvācaya and vācaka in the other two. IV एकादश द्वादश इति कोऽयं समासः To which samāsa do ēkādaśa and dvādaśı belong? एकादीनां दशादिभिर्द्वन्द्वः Dvandva between ēka etc. and daśa etc. एकादीनां सह दशादिभिर्द्वन्द्रः समासः Dvandva is the samāsa between ēka etc. and daśa etc. NOTE:-Kaiyaṭa says that adi refers to vimśati etc, एकादीनां दशादिभिर्द्वन्द्व इति चेद् विंशत्यादिषु वचनप्रसङ्गः On admitting dvandva between ēka etc. and daśa etc. there is chance for dual and plural suffixes after vimś uti etc. एकादीनां दशादिभिर्द्वन्द्व इति चेद् विंशत्यादिषु वचनं प्राप्नोति एकविंशतिः द्वाविंशतिः If it is admitted that there is dvandva between ēka etc. and dasa etc. dual and plural suffixes may appear after vimsati in ākaviinsatih, drāviniśatih. सिद्धं त्वधिकान्ता सङ्ख्या सङ्ख्यया समानाधिकरणाधिकारेऽधिकलोपश्च The object is achieved by reading in sumānādhikaraṇādhikāru : Adhikāntā sankhyā sankhyayā adhikalōpaś ca. सिद्धमेतत् The object is achieved. कथम् ! How ?

[[8]]

समानाधिकरणाधिकारे वक्तव्यम् - अधिकान्ता सङ्ख्या सङ्ख्यया च सह समस्यते अधिकशब्दस्य च लोपो भवति इति । एकाधिका विंशतिः एकविंशतिः, द्यधिका विंशतिः द्वाविंशतिः । The following has to be read in samānādhikaraṇādhikāra :Adhikāntā sankhyā saṁkhyayā saha samasyatē adhikaśabdasya ca lõpō bharati, (a number followed by adhika compounds with another number and the word adhika is dropped) so that ēkaviṁsatiḥ and dvāviṁśatiḥ may have the vigraha ēkādhikā viṁŝatiḥ and dvyadhikā viṁśatiḥ. यदि समानाधिकरणः, स्वरो न सिद्ध्यति । यद्धि तत् ‘सङ्ख्या पूर्वपदं प्रकृतिस्वरं भवति’ इति द्वन्द्वे इत्येव तत् । । If it is read in the simanadhikaraṇādhikāra, the udatta cannot appear at the desired place. The rule that the sankhyā takes pūrvapada prakṛtisvam will operate in dvandva. किं पुनः कारणं द्वन्द्व इत्येवं तत् Why should it be taken to operate in duundvr ? इह मा भूत् शतसहस्रम् To prevent the same in stasahasram (the compound of sahasrāṇām and satam). अस्तु तर्हि द्वन्द्वः Let it then be dvandva in ālādusu etc. ननु चोक्तम् एकादीनां दशादिभिर्द्वन्द्व इति चेत् विंशत्यादिषु वचनप्रसङ्ग इति Oh, the following:Ekādīnām daśādibhir dvandva iti ced viṁśatyādiṣu vacanaprasangaḥ was raised against it. नैष दोषः । सर्वो हि द्वन्द्वो विभाषैकवद्भवति This difficulty does not arise. All duan lvas can be optionally treated like singular nouns. यदा तर्हि एकवचनं तदा नपुंसकलिमं प्राप्नोति If singular appears, neuter suffix may sot in. हिमशिष्यं लोकाश्रयत्वादिस्य Linga need not be enjoined since it follows the usage in the world. ĀHNIKA TWENTYTHREE-UPASARJANAM PŪRVAM उपसर्जनं पूर्वम् ( 2, 2, 30) किमर्थमिदमुच्यते ? Why is this read ? पसर्जनस्य पूर्ववचनं परप्रयोगनिवृत्त्यर्थम् Reading of Upasarjanam pūrvam is to prohibit paraprayoga. उपसर्जनस्य पूर्ववचनं क्रियते, परप्रयोगो मा भूदिति 49 Pūrvavacana to upasarjana is enjoined to prevent it from being the latter member of a compound. न वानिष्टादर्शनात It need not be since there is no prayōga contrary to it. न वा एतत्प्रयोजनमस्ति This is not the real benefit. किं कारणम् ? Why ? For अनिष्टादर्शनात् । न हि किञ्चिदनिष्टं दृश्यते । न हि कश्चित् राजपुरुष इति प्रयोक्तव्ये पुरुषराज इति प्रयुङ्क्ते । यदि चानिष्टं प्रसज्येत ततो यत्नार्हं स्यात् । On account of the absence of undesired element. nothing that we do not wish for is seen here. None uses the word puruṣarāja in place of rājapuruṣa. necessary only when there is a chance for aniṣṭa. Attempt is NOTE:Vārttikakāra feels that this sūtra need not be read, since Grammar has to deal with only the forms current in the world. अथ यत्र द्वे षष्ठ्यन्ते भवतः कस्मात् तत्र प्रधानस्य पूर्वनिपातो न भवति, राज्ञः पुरुषस्य राजपुरुषस्य इति ? Why is there no pūrvanipāta to the pradhana when there are two nouns in the sixth case, as rājñaḥ puruṣasya? We have only rājapursasya. NOTE:-This question arises on the assumption that both form a compound by Sasthī (2, 2, 8) which is in the nomina- tive case. षष्ठयन्तयोः समासेऽर्थाभेदात् प्रधानस्यापूर्वनिपातः There is no pūrvanipāta to the pradhana in the samāso between two sasthyanta’s, since both denote the same. 50 LECTURES ON PATAÑJALI’S MAHÂBHẲṢYA षष्ठ्यन्तयोः समासे अर्थाभेदात् प्रधानस्य पूर्वनिपातो न भविष्यति There is no pūrvanipāla to the pradhana in the samāsa between two saṣṭhyanta’s since both denote the same. NorE : —— The objector takes rājapurusasya as the sixth case of rājapuruṣa,the compound of rājñaḥ puruṣaḥ, while the siddhāntin takes it only as the compound of rājā cāsāu purusas ca. एवं न चेदमकृतं भवति उपसर्जनं पूर्वमिति Hence is this sūtra read Upasarjanam pūrvam. अर्थश्च अभिन्न इति कृत्वा प्रधानस्य पूर्वनिपातो न भविष्यति । There is no purvanipāta to the pradhana on account of their meanings having the sambandha of abhēdata and not pradhānāpradhānatā. अल्पाच्तरम् ( 2, 2, 34 ) किमयं तन्त्रं तरनिर्देशः, आहोस्विद् अतन्त्रम् ? Is the suffix tara read here to denote comparative degree enjoined in Dvivacana…. (5, 3, 57) or for euphony? किं चातः ? What does it matter if it is either ? यदि तन्त्रं द्वयोर्नियमो बहुषु अनियमः If it is tantra, niyama-sūtra will apply only when the compound has two components and not more than two. तत्र को दोषः ? What harm is there ? शङ्खदुन्दुभिर्वाणानाम् इति न सिध्यति । दुन्दुभिशब्दस्यादि पूर्वनिपातः प्राप्नोति । The form Ŝankha-dundubhi-vīṇānām (with śankha as the first member) cannot be secured. There is chance for dundubhi also to be used as the first member. अथ अतन्त्रं, मृदङ्गशङ्खतूणवाः पृथङ्नदन्ति संसदि, प्रासादे धनपतिरामकेशवानाम् इत्येतन्न सिध्यति । If it is atantra, the forms mrdanga-saiikha-tīnavāh and dhanapati-rāma-kēśavānām in mṛdanga-sankhatūṇarāḥ pṛthań nadanti AHNIKA TWENTYTHREE-ALPACTARAM 1241 51 samsadi and in Prāsādē dhanapati-rāma-kēśavānām cannot be secured (since sankha and Rama which are alpac may be used as first members). यथेच्छसि तथास्तु Let it be as you please. अस्तु तावत् तन्त्रम् Let it be tantra. ननु चोक्तं द्वयोर्नियमः बहुष्वनियम इति । तत्र शङ्खदुन्दुभिवीणानाम् इति न सिध्यति । दुन्दुभिशब्दस्यापि पूर्वनिपातः प्राप्नोतीति Oh, it was said Dvayōr niyamaḥ bahuṣu aniyamaḥ and the form sankhadundubhivīṇānām cannot be secured and there may be pūrvanipāta to dundubhi also. नैष दोषः । यदेतदलाच्तरमिति तदल्पाजिति वक्ष्यामि । This difficulty does not arise. I shall replace alpactaram by alpāc. अथ वा पुनरस्त्वतन्त्रम् Or let it be atantra. ननु चोक्तं मृदङ्गशङ्खतूणवाः पृथङ् नदन्ति संसदि, प्रासादे धनपतिरामकेशवानाम् इत्येतन्न सिध्यति इति Oh, it was said that mrdaniga-saikha tinavāl and dhanapatirāmakēśavānām in the expressions Mrdanga-sankha-tūṇavāḥ prthan nandanti samsadi, Prāsādē dhanapati-rāma-kēśavānām cannot be secured. अतन्त्रे तरनिर्देशे शङ्खतूणवयोर्मृदङ्गेन समासः When tara is atantra, sankhatāṇavāu forms samāsa with mrdaiga. 1 अतन्त्रे तरनिर्देशे शङ्खतूणचयोर्मृदङ्गेन सह समासः करिष्यते - शङ्खश्च तूणवश्च शङ्खतूणवौ ; मृदङ्गश्च शङ्खतूगचौ च मृदङ्गशङ्खतृणवाः । रामश्च केशवश्च रामकेशवौ; धनपतिश्व रामकेशवैौ च धनपतिरामकेशवाः, धनपतिराम - केशवानाम् इति । If tara is not taken as comparative suffix, sunilha-tiyavāu compounds with mydanga thus :Śankhaś ca tūṇavaś ca

  1. Some editions invert the order.

[[52]]

sankha-tūnavāu ; mrdangas ca sarikhatinavāu ca mrdangasankha tūṇavāḥ. Similarly Ramas ca Similarly Ramas ca Kêŝavas ca, Rāmakēśavāu Dhanapatis ca Rāmakēśaṛāu ca, Dhanapatirāmakēśavāḥ, Dhana patirāmakēṣavānām. अथ यत्र बहूनां पूर्वनिपातप्रसङ्गः किं तत्रैकस्य नियमो भवति, आहोस्विक अविशेषेण When there is a chance for many words to have pūrva-nipāta, does it hold good for one or for all? अनेकप्राप्तावेकस्य नियमो ऽनियमः शेपेषु When there is a chance for many, there is niyama for one and aniyama for others.

अनेकस्य प्राप्तौ एकस्य नियमो भवति, शेषेष्वनियमः पटुमृदुशुक्लाः, पटुशुक्लमृदव इति When there is a chance for many, there is niyama for one and aniyama for the rest viz Paṭu-mṛdu-suklāḥ and paṭusukla-mṛdavaḥ. ऋतुनक्षत्राणामानुपूर्व्येण समानाक्षराणाम् In their order in the case of ṛtus and nakṣatras of equal syllables. ऋतुनक्षत्राणामानुपूर्व्येण समानाक्षराणां पूर्वनिपातो वक्तव्यः - शिशिरवसन्तौ उदगयनस्थौ, कृत्तिकारोहिण्यः Pūrvanipāta, in their order, must be enjoined with respect to words denoting seasons and constellations having the same number of syllables. Viz sisiravasantāu, udagayanasthāu and lerttikā-rohinyai. अभ्यर्हितम् Purvanipāta of the more respected. अभ्यर्हितं च पूर्व निपततीति वक्तव्यम् - मातापितरौ श्रद्धामेधे It must be enjoined that the more respected get the purvanipāta. Viz Mātāpitarāu and śraddhamedhë. लघ्वक्षरम् Word having a short vowel. लध्वक्षरं पूर्व निपततीति वक्तव्यम् कुशकाशम् शरचापम् ।ĀHNIKA TWENTYTHREE SAPTAMIVISESANE BAHUVRĪHĀU 53 It must be enjoined that laghvakṣara has the purvanipāta. Viz. lcusakāśam and saracāpam. * अपर आह सर्वत एव अभ्यर्हितं पूर्वं निपततीति वक्तव्यम् - लध्वक्षरादपि श्रद्धातपसी, दीक्षातपसी Another says that the more respected deserves pūrvanipāta every where, even in preference to laghvaksara Viz. sraddhatapasī and dīkṣāta pasī. वर्णानामानुपूर्व्येण In their order with respect to castes.

वर्णानाञ्च आनुपूर्व्येण पूर्वनिपाता भवन्तीवि वक्तव्यम् ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्राः Pūrvanipāta must be enjoined in their order with respect to castes. Viz Brāhmana-kesatriya-vit-sudrāk.
भ्रातुश्च ज्यायसः To the elder between brothers.
भ्रातुश्च ज्यायसः पूर्वनिपातो भवतीति वक्तव्यम् - युधिष्ठिरार्जुनौ
Purvanipata must be enjoined to the elder between brothers Viz. Yudhisthira-arjunāu.
सङ्ख्याया अल्पीयसः To the smaller between numbers.
सङ्ख्याया अल्पीयसः पूर्वनिपातो भवतीति वक्तव्यम् एकादश, द्वादश
*
It must be enjoined that the smaller between numbers gets the pirvanipāta. Viz. Ekādaśa and drādaśu.
धर्मादिषूभयम् Both among dharma etc.
धर्मादिषु उभयं पूर्व निपततीति वक्तव्यम् - धमार्थौ, अर्थधर्मो कामार्थी,
अर्थकामौ ; गुणवृद्धी, वृद्धिगुणौ ; आद्यन्तौ, अन्तादी

Pūrvanipāta must be enjoined to both among dharma etc. Viz. Dharmarthāu, arthadharmāu; kāmārthāu, arthakāmāu ; gunavrddhi, vrddhigunāu; ādyantūu, antādi. सप्तमीविशेषणे बहुव्रीहौ ( 2, 2, 35 ) बहुव्रीहौ सर्वनामसङ्ख्ययोरुपसङ्ख्यानम् Need to add sarvanāmasankhyayōh with reference to bahurrihi. 34 LECTURES ON PATANJALI’S MAHABHAṢYA बहुव्रीहौ सर्वनामसङ्ख्ययोरुपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - विश्वदेवः, विश्वयशाः ; द्विपुत्रः, द्विभार्यः There is need to add that pronouns and numerals get the pūrvanipāta, so that the forms viśvadēvaḥ, viśvayaśāḥ, dviputraḥ and dvibhāryaḥ may be secured. NOTE :-Kāiyaṭa states that viśva is viśēṣya in viśvadēva and prefers the example dviśuklaḥ to the last two. अथ यत्र सङ्ख्यासर्वनाम्नोरेव बहुव्रीहिः कस्य तत्र पूर्वनिपातेन भवितव्यम् ? Which should have purvanipata when both sankhya and sarvanāman appear in bahuvrīki ? परत्वात् सङ्ख्यायाः - द्यन्याय व्यन्याय To sankhyā since it is read later in the vārttika. Viz. Doyanyāya and tryanyāya. वा प्रियस्य Optional pūrvanipāta to priya. वा प्रियस्य पूर्वनिपातो भवतीति वक्तव्यम् - प्रियगुडः, गुडपियः It must be stated that pūrvanipāta is optional with reference to priya. Viz. Priyagudal and gudapriyal. सप्तम्याः पूर्वनिपाते गड्डादिभ्यः परवचनम् Need to read that the saptami will follow gaḍu etc. with reference to saptamī-pūrvanipāta. सप्तम्याः पूर्वनिपाते गड्वादिभ्यः परा सप्तमी भवतीति वक्तव्यम् गडुकण्ठः, गडुशिराः It must be enjoined that the saptami which is entitled to have pūrvanipāla gets paranipata if gadu etc. is qualified by it. Viz. gadukanthah and gadusirāh. fayı (2, 2, 36) निष्ठायाः पूर्वनिपाते जातिकालसुखादिभ्यः परवचनम् Need to enjoin that nistha which is entitled to have pūrvanipāta follows jāti, kāla; sukha etc. ÁHNIKA TWENTYTHREE-NISTHĀ 55 निष्ठायाः पूर्वनिपाते जातिकाल सुखादिभ्यः परा निष्ठा भवतीति वक्तव्यम् - शार्ङ्गजग्बी, पलाण्डु भक्षिती, मासजाता, संवत्सरजाता, सुखजाता, दुःखजाता । There is need to enjoin that niṣṭhā follows jāti, kāla, sukha, etc. though it is entitled to have pūrvanipāta viz. sārigajagdhi, palāṇḍubhakṣiti, māsajātā, saṁvatsarajātā, sukhajātā sukhajātā and duhkhajātā. न वोत्तरपदस्यान्तोदात्तवचनं ज्ञापकं परभावस्य It need not be read; the injunction of antōdāitatva to the uttarapada is jñāpaka to parabhāva. न वा वक्तव्यम् No, it need not be read. किं कारणम् ? Why ? उत्तरपदस्यान्तोदात्तवचनं ज्ञापकं परभावस्य । यदयं जातिकालसुखादिभ्यः परस्या निष्ठाया उत्तरपदस्यान्तोदात्तत्वं शास्ति तद् ज्ञापयत्याचार्यः, परात्र निष्ठा भवतीति । The injunction of antōdallalva of uttarapada is jñāpaka to parabhāva. Since he (Sūtrakāra) enjoins antōdāltatva to the nisthā which follows jati, kāla, sulcha etc. in the sūtra Jati kālasukchādibhyah… ( 6, 2, 170 ), he suggests that nisthā is here uttarapada. प्रतिषेधे तु पूर्वनिपातप्रसङ्गस्तस्माद्राजदन्तादिषु पाठः On account of pratiṣedha (for some) there is chance for them to have pūrvanipata and hence there is need to read them in rājadantādigana. प्रतिषेधे तु पूर्वनिपातः प्राप्नोति अकृतमितप्रतिपन्नाः इति, तस्माद्राजदन्तादिषु पाठः कर्तव्यः There is chance for pūrvanipāta for kṛta, mita etc, on account of the pratisedha alerla-mita-pratipannāl (6, 2, 170 ) and 酢都攀鹨 hence they will have to be read in Rōjadantādigaṇa. न वा प्रतिषेधवचनं ज्ञापकं परभावस्य No, they need not be read ; pratisēdha-vacana is jñapaka to parabhāva.

[[56]]

न वा कर्तव्यः । अत्रापि प्रतिषेधवचनं ज्ञापकं परा निष्ठा भवतीति । No, it need not be read, Even here the mention of pratiṣēdha suggests that niṣṭha becomes parā. प्रहरणार्थेभ्यश्च Niṣṭhā and saptami after words denoting beating instruments. प्रहरणार्थेभ्यश्च परे निष्ठासप्तम्यौ भवत इति वक्तव्यम् - अस्युद्यतः, मुसलोद्यतः असिपाणिः, दण्डपाणिः It must be enjoined that niṣṭhā and saptami get paranipāla when they qualify beating instruments. Viz. Asyudyatah, musalōdyataḥ, asipāṇiḥ and daṇḍapāṇiḥ. द्वन्द्वे ध्याद्यदन्तं विप्रतिषेधेन Ajādyanta separates Dvandvě ghi through vipratiṣëdha. इन्द्रे धि इत्यस्माद् अजाद्यदन्तमित्येतद्भवति विप्रतिषेधेन । द्वन्द्वे धि इत्यस्य अत्रकाशः - पटुगुप्तौ ; अजाद्यदन्तमित्यस्य अवकाशः उष्ट्रखरौ । इहोभयं प्राप्नोति - इन्द्रानी; अजाद्यदन्तम् इत्येतद् भवति विप्रतिषेधेन । The sūtra Ajādyantam ( 2, 2, 33 ) supersedes the siūtra Dvandvē ghi ( 2, 2, 32 ) through vipratisédha. Dvandvē ghi operates at 32) paṭuguptāu; Ajādyadantam operates at ustra-kharau. Here in Indrāgnī both have a chance to operate and Ajādyanta operates through vipratiṣēdha. उभाभ्यामल्पाच्तरम् Alpāclaram ( 2, 2, 34 ) supersedes both. उभाभ्यामल्पाच्तरमित्येतद् भवति विप्रतिषेधेन । द्वन्द्वे धि इत्यस्य अवकाशः - पटुगुप्तौ; अल्पाच्तरमित्यस्य अवकाशः - वाहपदी ; इहोभयं प्राप्नोति चागनी - अल्पाच्तरमित्येतद् भवति विप्रतिषेधेन । अजाद्यदन्तमित्यस्य अवकाशः उष्ट्रखरी ; अल्पाच्तरमित्यत्यावकाशः स एव । इहोभयं प्राप्नोति वागिन्दो; अल्पाच्तरमित्येतद् भवति विप्रतिषेधेन । The sūtra Alpūclaram supersedes both through vipratiṣīdha. Deandre gli operates at paluguptau; Alpacturam operates nt vāg-drṣadāu; herein vāgagni both may operate and Alpactaram ĀHNIKA TWENTYTHREE-KADĀRĀḤ KARMADHĀRAYĒ 57 operates through vipratiṣedha. Ajadyadantam operates at uṣṭrakḥarāu and Alpāclaram operates at the same place (vāg-dṛṣadāu); here-in vāg-indrāu both may operate; Alpācturam operates through vipratiṣëdha. कडाराः कर्मधारये ( 2, 2, 38) R: Kaḍārādayaḥ in place of kaḍāraḥ. कडारादय इति वक्तव्यम् । इहापि यथा स्यात् - गड्डुलशाण्डिल्यः, anfopanga:; gosalfa:, alfagos: Į Kaḍārādayaḥ should have been read in place of kaḍārāḥ, so that the sūtra may operate here too in Gaḍulaśāṇḍilyaḥ, Śāṇḍilyagaḍulaḥ, Khaṇḍavātsyaḥ and Vatsyakhandah. aaf 79 It, then, must be so read. न वक्तव्यम् । बहुवचननिर्देशात् कडारादय इति विज्ञास्यते ॥ No, it need not be so read. From the use of the plural number in kaḍārāḥ, it is taken to refer to kaḍārādis. Ahnika Twentythree ends. (Second Adhyaya, second Pāda, second Ahnika ends.) 00 }} Ahnika - Twentyfour (Second adhyāya, third pada, first āhnika ). अनभिहिते ( 2, 3, 1) The meaning of anabhihite and the necessity of this sutra or otherwise are discussed here. I अनभिहित इत्युच्यते ; किमिदमनभिहितं नाम ? The sūtra is read Anabhihitē. What does anabňihita mean? उक्तं, निर्दिष्टम्, अभिहितम् इति अनर्थान्तरम् । यावद् ब्रूयाद् अनुक्ते अनिर्दिष्टे इति, तावद् अनभिहिते इति । The words uktam, nirdiṣṭam and abhihitam are synonyms, The word anabhihite conveys the same meaning as the words anuktē and anirdiṣṭē. II अनभिहितवचनमनर्थकमन्यत्रापि विहितस्याभावादभिहिते The sūtra Anabhihitē is not necessary on account of the absence of injunction of what is abhihita elsewhere. अनभिहितवचनमनर्थकम The sutra Anabhihitē is not necessary. किं कारणम् ? Why ? अन्यन्त्रापि विहितस्याभावाद् अभिहिते - अन्यत्राप्यभिहिते विहितं न भवति । On account of the absence of vihitatā of what has been abhikita elsewhere. What is abhihita elsewhere is never enjoined once again. कान्यत्र ! What does anyatra refer to ? चित्रगुः, शबलगु बहुबीहिणोक्तत्वान्मत्वर्थस्य मत्वर्थीयो न भवति । गर्गाः, वत्साः, विदाः, उर्वाः - यञभ्यामुक्तत्वाद् अपत्यार्थस्य न्याय्योत्पत्तिर्न भवति । सप्तपर्णोऽष्टापद इति समासेनोक्तत्वाद् वीप्सायां द्विर्वचनं न भवति । ĀHNIKA TWENTYFOUR-ANABHIHITË 59 Malvartha-pratyaya does not appear in the words Citraguḥ and sabalaguḥ, since the matvartha is expressed by bahuvrihi; the general rule enjoining the apatyapratyaya with reference to -Gargaḥ, Vatsāḥ, Bidāḥ and Urvaḥ does not operate, since apatyartha is expressed by yañ and añ. Dvirvacana (reduplication) does not take place in Saptaparṇaḥ and aṣṭāpadam, since vipsā is expressed by samāsa. NOTE: 1. Kaiyaṭa says that the word nyayyaḥ was used by predecessors in place of (the general rule). NOTE:-2. The general rule referred to here is Ata in (4, 1, 95). NOTE:-3. Kaiyaṭa says that there is vīpsā in saptaparṇaḥ thus:Sapta sapta parṇāni asya. यत्तावदुच्यते - चित्रगुः शबलगुः इति बहुव्रीहिणोक्तत्वान्मत्वर्थस्य मत्वर्थीयो न भवति इति, अस्तिसामानाधिकरण्ये मतुव विधीयते, न चात्र अस्तिना सामानाधि.. करण्यम् । With reference to the first statement that malvarthapratyaya is not used after the words citraguḥ and sabalaguḥ on account of its meaning having been expressed by bahuvrihi, the answer is this:Matup is enjoined to it which is samānādhikaraṇa with asti and here the component parts of the compound have. no sāmānādhikaranya with asti. यदप्युच्यते - गर्गा वत्सा बिदा उर्वा यजञ्भ्यामुक्तत्वाद् अपत्यार्थस्य न्याय्योत्पत्तिर्न भवति इति, समर्थानां प्रथमाद्वा इति वर्तते, न चैतत् समर्थानां प्रथमम् With reference to the next statement that the general rule enjoining apatyapratyaya does not operate in the words Gargāḥ, Vatsāḥ, Bidāḥ, Urvāḥ, the answer is this:There is anuvṛlli for samarthānām prathamād vā and this Gargāḥ etc. does not refer to the first (denoted by tasya in the sūtra Tasyāpatyam) among samarthas. afe? What then?

[[0]]

द्वितीयमर्थमुपसंक्रान्तम् It has reference only to the artha of the second word in the sūtra Tasyapatyam. यदप्युच्यते - सप्तपर्णोऽष्टापद इति समासेनोक्तत्वाद् वीप्साया द्विर्वचनम् न भवतीति, यदत्र वीप्सायुक्तं नादः प्रयुज्यते With reference to the last statement that reduplication is not found in the words saptaparṇaḥ and aṣṭāpadaḥ on account of the vipsā having been expressed by samāsa, the answer is this: 1 hat which is associated with vipsa is not used here. किं पुनस्तत् ? What is it ? पर्वणि पर्वणि सप्त पर्णान्यस्य, पङ्क्तौ पङ्क्तौ अष्टौ पदानि अस्य The words which are associated with vipsā are parvan and pankti, since the vigrahavākyas of Saptaparnaḥ and aṣṭāpadaḥ are parvaṇi parvaṇi sapta parṇāni asya and panktāu panktāu aṣṭāu padāni asya. नम्बहुकक्षु तर्हि श्नम्, भिनत्ति छिनत्ति, श्नमा उक्तत्वात् कर्तृत्वस्य कर्तरि शब् न भवति; बहुच्, बहुकृतं बहुभिन्नम् इति बहुचा उक्तत्वाद् ईषदसमाप्तेः कल्पवादयो न भवन्ति; अकच् उच्चकैः नीचकैः इति अकचोक्तत्वात् कुत्सादीनां कादयो न भवन्ति If so, anyatra refers to śnam, bahuc and akac. With reference to śnam – Karlari Sıp does not operate in bhinalli and chinatli since kartṛtva is expressed by snam. With reference to bahuc - the suffixes kalpap etc. denoting īṣad-asamāpli do not appear in bahukṛtam, and bahubhinnam, since it is expressed by bahuc; with reference to akacthe pratyayas ka etc. denoting kutsalva etc. do not appear in the words uccakāiḥ and nīcakāiḥ, since it is expressed by akac. ननु च श्नम् चहुजकचोऽपवादाः, ते अपवादत्वात् वाधका भविष्यन्ति ।

  1. This is based on the view of the Pârvācāryāe that bhāra, karma and karlā are the meanings of conjugational sign«. ÂHNIKA TWENTYFOUR-ANABHIHITÊ 61 Oh! the sūtras dealing with śnam, bahuc and akac are apavādas. Since they are apavādas, they veto the sūtras Kartari sap etc. श्रम्बहुकक्षु नानादेशत्वाद् उत्सर्गाप्रतिषेधः With reference to snam, bahuc and akac, there is no pratiṣedha for the utsarga on account their being in different places. समानदेशैरपवादैरुत्सर्गाणां बाधनं भवति नानादेशत्वान्न प्राप्नोति । ; 1 Utsargas are vetoed by apavādas only if they are in the same place. Since, in these cases, they are in different places, they cannot vetʊ utsargas. किं पुनरिह अकर्तव्योऽनभिहिताधिकारः क्रियते, आहोस्विद् अन्यत्र कर्तव्यो न क्रियते १ Which is the view of the objector, whether the anabhihādhikāra, which should not be read here, is read, or whether the anabhiḥitādhikāra which should be read elsewhere is not read there ? , इह अकर्तव्यः क्रियते । एष एव हि न्याय्यः यदभिहिते विहितं न स्यात् It should not be read here, but it is read. This is the proper course not to enjoin anything in the sastra which is already expressed by another. अनभिहितस्तु विभक्त्यर्थः तस्मादनभिहितं वचनम् Vibhaktyartha (ēkatva etc.) is anabhihita and hence is anabhihitë read. अनभिहितस्तु विभक्त्यर्थः Vibhaktyartha has not been expressed. कः पुनर्विभक्त्यर्थः ? What is vibhaktyartha ? एकत्वादयो विभक्त्यर्थाः । तेष्वनभिहितेषु कर्मादयोऽभिहिता विभक्तीनामुत्पत्तौ निमित्तत्वाय मा भूवन्निति । तस्माद् अनभिहितवचनम् । तस्माद् अनभिहिताधिकारः क्रियते । अवश्यं चैतदेवं विज्ञेयम् एकत्वादयो विभक्त्यर्था इति । Ekatra etc. are vibhaktyarthas. When they are not expressed, it is not desired that the karmatra etc. expressed otherwise need not serve as nimilla to decide the vibhakti. Hence is the

[[62]]

necessity to read Anabhihitē. For the same reason anabhihitadhikara is resorted to. that ēlcatva etc. are vibhaktyarthas. अभिहिते हि प्रथमाभावः It must necessarily be understood If it is taken as abhihita, there is no chance for prathamā. यो हि मन्यते ’ कर्मादयो विभक्त्यर्थाः तेष्वभिहितेषु सामर्थ्यान्मे विभक्तीना - मुलतिर्न भविष्यति’ इति प्रथमा तस्य न प्राप्नोति There is no chance for prathamā according to him who thinks that, on taking karmadis to be vibhaktyarthas and on their being expressed, there is no chance for other vibhaktis to appear through sāmarthya. क ? Where ? वृक्षः, लक्षः In orkesal and plaksal. किं कारणम् ? Why ? प्रातिपदिकेनोक्तः प्रातिपदिकार्थ इति Since prātipadikārtha is expressed by prātipadika. न कचित् प्रातिपदिकेनानुक्तः प्रातिपदिकार्थः । उच्यते च प्रथमा । सा वचनाद् भविष्यति । तचैव तु खल्वेप दोषः - यस्य ते एकत्वादयो विभक्त्यर्थः । अभिहिते प्रथमाभावः इति प्रथमा ते न प्राप्नोति There is no place where pratipadikārtha is not expressed by prālipadika. Prathama is enjoined and hence prathamā sets in on the strength of the injunction. But, on the other hand, the defect that was raised against me by you will appear in your case, who hold that ēkatra etc. are vibhaktyarthas. Prathamā will not appeer, since it is expressed. क! Where ? पनत्योदनं देवदत्त इनि In the word. Dieada!!aḥ found in the sentenco Parali Zangr Divadatlak.ĀHNIKA TWENTYFOUR-ANABHIHITË किं कारणम् ? Why ? 63 तिङोक्ता एकत्वादयः इति । अनभिहिताधिकारं च त्वं करोषि परिगणनं च Since ēkatva atc. are expressed by tin. You read anabhihitādhikara and pariganana 1. 1 " न क्वचित् तिङा एकत्वादीनामनभिधानम् उच्यते च प्रथमा, सा वचनाद् भविष्यति There is no place where ēkatra etc. are not expressed by tin; it is enjoined as prātipadikārthu ( 2, 3, 46 ) and it makes its appearance on the strength of the injunction. ननु चेानभिधानं वृक्षः लक्ष इति Oh, there will be anabhidhāna here, in orksal, and plaksal. अत्राप्यभिधानमस्ति There is abhidhāna even here. कथम् ? How ? वक्ष्यत्येतत् - अस्तिर्भवन्तपिरः प्रथमपुरुषोऽप्रयुज्यमानोऽप्यस्ति इति । वृक्षः प्लक्ष, अस्तीति गम्यते । तवैव तु खल्वेष दोषो यस्य ते कर्मादयो विभक्त्यर्थाः, अभिहिते प्रथमाभाव इति प्रथमा ते प्राप्नोति । He is going to say that the root as followed by lat, though not mentioned, may be taken as understood. With reference to vrkṣaḥ and plakṣaḥ, asti is taken to be understood. This defect that prathamā will not appear will arise only to you who hold the view that karmatva etc. are the vibhaktyarthas and prathamā sets in, if karmatva etc. are expressed. क ? Where ? कटं करोति भीष्ममुदारं शोभनं दर्शनीयम् इति कटशब्दात् उत्पद्यमानया द्वितीयया अभिहितं कर्मेति कृत्वा भीष्मादिभ्यो द्वितीया न प्राप्नोति । Dvitīyā will have no chance to appear after the words bhisma, udāra, śōbhana and darśanīya in the sentence kaṭam karōti bhīṣmam udāram ŝōbhanam darśanīyam, since karmalva is expressed by the dvilīya which follows the stem kata.

  1. Pariganana is dealt with later on in the sūtra.

[[62]]

necessity to read Anabhihitē. For the same reason anabhihitādhikāra is resorted to. It must necessarily be understood that ēkatva etc. are vibhaktyarthas. अभिहिते हि प्रथमाभावः If it is taken as abhihita, there is no chance for prathamā. यो हि मन्यते ’ कर्मादयो विभक्त्यर्थाः तेष्वभिहितेषु सामर्थ्यान्मे विभक्तीनामुलतिर्न भविष्यति’ इति प्रथमा तस्य न प्राप्नोति There is no chance for prathamā according to him who thinks that, on taking karmadis to be vibhaktyarthas and on their being expressed, there is no chance for other vibhaktis to appear through sāmarthya. क्क ? Where ? वृक्षः, लक्षः In orkesah and plakesal. किं कारणम् ? Why ? प्रातिपदिकेनोक्तः प्रातिपदिकार्थ इति Since prātipadikārtha is expressed by prātipadika. न कचित् प्रातिपदिकेनानुक्तः प्रातिपदिकार्थः । उच्यते च प्रथमा । सा वचनाद् भविष्यति । तथैव तु खल्येप दोषः यम्य ते एकत्वादयो विभक्त्यर्थः । अभिहिते प्रथमाभावः इति प्रथमा ते न प्राप्नोति There is no place where prātipadikārtha is not expressed by pratipadika. Prathama is enjoined and hence prathamā sets in on the strength of the injunction. But, on the other hand, the defect that was raised against me by you will appear in your ense, who hold that ilatea etc. are a ibhaktyir. thas. Prathamā will not appeer. since it is expressed. क! Where / पनत्योदनं देवदन इनि In the word. Diradalliḥ found in the sentence Parali članar Diabetlaji. AHNIKA TWENTYFOUR-ANABHIHITE किं कारणम् ? Why ? 63 तिङोक्ता एकत्वादयः इति । अनभिहिताधिकारं च त्वं करोधि, परिगणनं च Since ēkatva atc. are expressed by tin. Yoū read anabhihitādhikāra and pariganana 1. 1 न कचित् तिङा एकत्वादीनामनभिधानम् उच्यते च प्रथमा, सा वचनाद् भविष्यति There is no place where ēkatra etc. are not expressed by tiù ; it is enjoined as prātipadikārtha (2, 3, 46) and it makes its appearance on the strength of the injunction. ननु चेानभिधानं वृक्षः लक्ष इति Oh, there will be anabhidhāna here, in vrksah, and plaksah. अत्राप्यभिधानमस्ति There is abhidhāna even here. कथम् ? How ? वक्ष्यत्येतत् - अस्तिर्भवन्तीपरः प्रथमपुरुषोऽप्रयुज्यमानोऽप्यस्ति इति । वृक्षः प्लक्षः, अस्तीति गम्यते । तवैव तु खल्वेष दोषो यस्य ते कर्मादयो विभक्त्यर्थाः, अभिहिते प्रथमाभाव इति प्रथमा ते प्राप्नोति । He is going to say that the root as followed by lat, though not mentioned, may be taken as understood. With reference to orksult and plaksah, asti is taken to be understood, This defect that prathamā will not appear will arise only to you who hold the view that karmatva etc. are the vibhaktyarthas and prathamā sets in, if karmatva etc. are expressed. क ? Where ? कटं करोति भीष्ममुदारं शोभनं दर्शनीयम् इति - कटशब्दात् उत्पद्यमानया द्वितीयया अभिहितं कर्मेति कृत्वा भीष्मादिभ्यो द्वितीया न प्राप्नोति । Dvitīyā will have no chance to appear after the words bhīṣma, udāra, śōbhana and darśanīya in the sentence kaṭam karōti bhīṣmam uḍāram śībhanam darśanīyam, since kurmatra is expressed by the dvilīya which follows the stem kata.

  1. Pariganana is dealt with later on in the siitra.

[[64]]

का तर्हि प्राप्नोति ? What will, then, have the chance to come? प्रथमा । तद्यथा, कृतः कटो भीष्म उदारः शोभनो दर्शनीय इति करोतेरुत्पद्यमानेन तेन अभिहितं कर्मेति कृत्वा भीष्मादिभ्यो द्वितीया न भवति Prathamā. It may be explained thus:On taking that karmalva is expressed by the suffix ta after the root ky, dvitīyā does not set in after the words bhishma etc. in the sentence kṛtaḥ kaṭō bhīṣma udāraḥ śōbhanō darśanīyaḥ. का तर्हि ? What, then, will come there ? प्रथमा Prathamā. नैष दोषः । न हि ममानभिहिताधिकारोऽस्ति । नापि परिगणनम् । सामर्थ्यान्मे विभक्तीनामुत्पत्तिर्भविष्यति, अस्ति च सामर्थ्यम् This difficulty does not arise, For there is neither anabhihiṭādhikāra nor parigaṇana according to my hold. Vibhaktis appear, in my opinion, according to samarthya. There is sāmarthya. किम् ? What ? कर्मविशेषो वक्तव्यः Karmavisesu has to be stated. अथ वा कटोऽपि कर्म, भीष्मादयोऽपे, तत्र कर्मणि इत्येव सिद्धम् Or, kata is karma and bhāsma etc. too are karma. Hence dvitiya comes after each of them by the sutra Karmaṇi dviliyā itself. NOTE:-Kāiyaṭa says that dvitiya appears after each by associating it with karoti individually and the visēṣaṇa-visēṣyabhāva is afterwards resorted to by ēkavākyatā. अथ वा कट एव कर्म, तत्सामानाधिकरण्याद् भीष्मादिभ्यो द्वितीया भविष्यति । Or kata alone is karma and dvitiya comes after bhismādis on account of their sāmānādhikaranya with kaṭa, NOTE:-Kaiyaṭa says that this solution arises on the assumption that dravya alone takes karmasamjñā and not guṇa. अस्ति खल्नपि विशेषः - कटं करोति भीष्ममुदारं शोभनं दर्शनीयं इति च, कृतः कटः भीष्मः उदारः शोभनः दर्शनीय इति च - करोतेरुत्पद्यमानः क्तः अनवयवेन ĀHNIKA TWENTYFOUR-ANABHIHITÊ 65 सर्वं कर्माभिधत्ते, कटशब्दात् पुनरुत्पद्यमानया द्वितीयया यत् कटस्थं कर्म तत् शक्यमभिधातुं न कर्मविशेषः Besides there is some difference between the expressions, kaṭam karōti bhīṣmam udāram śōbhanam darśanīyam and kṛtaḥ kaṭaḥ bhiṣmaḥ udāraḥ śōbhanaḥ darśaniyaḥ. The kta which is added to the root kṛ takes all as its kurma, while the second case suffix added to the word kaṭa can refer only to the karmatva in kata and nothing else. तवैव तु खलु एष दोषो यस्य ते एकत्वादयो विभक्त्यर्थाः, अभिहिते प्रथमाभावः इति प्रथमा ते न प्राप्नोति This defect will arise only according to your theory that ēkatvādis are vibhaktyarthas. You will have no chance to use prathamā, since it has been expressed. क ? Where ? एकः द्वौ बहवः इति In the words ēkah, dvāu and bahavah. किं कारणम् ? Why ? प्रातिपदिकेनोक्ता एकत्वादय इति Since ēkatva etc. has been expressed by the stem. M कर्मादिष्वपि वै विभक्त्यर्थेषु अवश्यम् एकत्वादयो निमित्तत्वेनोपादेयाः कर्मण एकत्वे, कर्मणो द्वित्वे, कर्मणो बहुत्वे इति । न च एकत्वादीनामेकत्वादयः सन्ति । अथ सन्ति ममापि सन्ति । तेष्वनभिहितेषु प्रथमा भविष्यति । Even when karmādis are taken as vibhaktyartha, ēkatvādis have to be taken as their visēṣaṇas thus :-Karmaṇa ēkatvē, karmaṇā dvitvē and karmaṇō bahutvē. There cannot be ēkatvādis in ēkatvādis. If they are in your opinion, they are also in my opinion. Since they are not expressed, prathamā sets in. NOTE:-Kaiyaṭa says that ekatva, the meaning of the stem, is different from ēkatva, the meaning of the suffix. अथ वा उभयवचना होते क्रयं चाहुर्गुणं च । यत्स्थोऽसौ गुणः, तस्यानुक्ता एकत्वादय इति कृत्वा प्रथमा भविष्यति । १

[[66]]

Or these express both - dravya and guna. Prathamā sets in since the ekatvadis of that (dravya) in which they are apradhāna are not expressed. NOTE :-Kāiyaṭa says that dravya which is guṇõpasarjana is expressed by the stem and the suffix expresses the guṇa which is dravyōpasarjana. अथ वा सङ्ख्या नामेयं परप्रधाना, सङ्ख्येयमनया विशेष्यम् । यदि चात्र प्रथमा न स्यात् सङ्ख्येयमविशेषितं स्यात् Or what is called sankhya has another for its aśraya and sankhyēya is its visēṣya. If there is no prathamā here, sankhyēya will be left avisēṣita. NOTE :-Kāiyaṭa says that stem alone is never used and its meaning is the visēṣya of the suṁkhyā. अथ वा वक्ष्यति तत्र वचनग्रहणस्य प्रयोजनम् उक्तेष्वप्येकत्वादिषु प्रथमा यथा स्याद् इति । Or he is going to say (under 2, 3, 46) that the prayōjana of reading vacana in that sūtra is that prathamā will be used even though ekatva has been expressed. अथ वा समयाद् भविष्यति Or it is used by the accepted principle (that neither the stem alone can be used without the pratyaya nor the pratyaya alone without prakṛti.) aft amfùðī, a fìdina:, grar: qmla qafta ! If it is through samaya and not through niyama, how is it that other vibhaktis do not make their appearance there ? कर्मादीनामभावात् (There is no chance for others to set in,) since karmādis do not exist. षष्ठी तर्हि प्राप्नोति In that case sasthī has a chance. शेपलक्षणा पछी, अशेपत्वान्न भविष्यति Ṣasthi is enjoined with reference to that which is other than karmādis and prālipadikārtha and it does not set in here in the absence of sēṣutva. ĀHNIKA TWENTYFOUR-ANABHIHITË 67 एवमपि व्यतिकरः प्राप्नोति एकस्मिन्नपि द्विवचनबहुवचने प्राप्नुतः, द्वयोप्येकवचनबहुवचने प्राप्नुत, बहुष्वपि एकवचन द्विवचने प्राप्नुतः Even then there is chance for one to be used in place of another-Dual and plural suffixes may be used even to denote one object; singular and plural suffixes may be used even to denote two objects; and singular and dual suffixes may be used to denote many. अर्थतो व्यवस्था भविष्यति It will be determined by samarthya. NOTE :-Kāiyaṭa reads here that the need of the sutra is established on the tenet that sankhyā is vibhaktyartha. परिगणनं कर्तव्यम् There is need to make an inventory. तिङ्कृत्तद्धितसमासैः परिसङ्ख्यानम् Specification through tiit, lert, taddhita and samāsa. तिङ्कृत्तद्धितसमासैः परिसङ्ख्यानं कर्तव्यम् तिङ् - क्रियते कटः । कृत् - कृतः कटः । तद्धितः - औपगवः, कापटवः । समासः - चित्रगु, शबलगुः It must be specified that the abhidhāna is made by tin, kṛt, taddhita and samāsa, as in kriyate katah (tini) ; kertah katah (lent) ; Āupagavaḥ and Kāpaṭavaḥ (taddhita); Citraguḥ and Sabalaguḥ (samāsa). NOTE :-Kāiyaṭa says that ṣaṣṭhi does not appear in āupagava, since the taddhita suffix expresses the relation - of apatya and apatyavān and in Citragu, since the samāsa expresses the relation of sua-svāmitva-bhāva in case anabhihitë is taken as adhikāra. उत्सर्गे हि प्रातिपदिकसामानाधिकरण्ये विभक्तिवचनम् Need for the injunction of the vibhakti with reference to those which are samānādhikaraṇa with the stem in case anabhihitë is taken as adhikāra. उत्सर्गे हि प्रातिपदिकसामानाधिकरण्ये विभक्तिर्वक्तव्या If Anabhihitē is taken as adhikāra, there is need to enjoin the vibhakti which is to be used along with the words which are samānādhikaraṇa with the stem.

[[68]]

क! Where ? कंटं करोति भीष्ममुदारं शोभनं दर्शनीयमिति । कटशब्दाद् उत्पद्यमानया द्वितीयया अभिहितं कर्मेति कृत्वा भीष्मादिभ्यो द्वितीया न प्रामोति । In the sentence kaṭam karōli bhīṣmam udāram śōbhanam darśanīyam. Dvitīyā has on chance to be used after the words bhīṣma etc. on the understanding that karmatua has been expressed by the dvitīgā used after the word kata. का तर्हि स्यात् ? What case will then appear ? पष्ठी Sasthi. शेषलक्षणा षष्ठी, अशेषत्वान्न भविष्यति । अन्या अपि न प्राप्नुवन्ति Ṣaṣṭhī is enjoined with reference to sēṣa and ŝēṣatva does not exist here. Other cases too may not appear. किं कारणम् ? Why ? कर्मादीनामभाचात् On account of the absence of karmatva etc. समयश्च कृतः न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या न च केवलः प्रत्ययः इति । न चान्या उत्पद्यमाना एतमभिसम्बन्धमुत्सहन्ते वक्तुमिति कृत्वा द्वितीया भविष्यति । There is the tenet that neither prakṛti alone nor pratyaya alone should be used. Second case suffix is used there, since other suffixes cannot express the desired relation between them and kata. अथ वा कटोsपि कर्म भीष्मादयोऽपि तत्र कर्मणि इत्येव सिद्धम Or kaṭa is karma and bhīṣmādis too; dvitīyā sets in there on the strength of the sūtra Karmaṇi dvitīyā. अथ वा कट एव कर्म, तत्सामानाधिकरण्याद् भीष्मादिभ्यो द्वितीया भविष्यति Or kaṭa alone is karma and dvitiya is used after bhismādis on account of their sāmānādhikaranya with kaṭa. तस्मान्नार्थः परिगणनेन Hence no purpose is served by parigaṇana. द्वयोः क्रिययोः कारकेऽन्यतरेणाभिहिते विभक्त्यभावग्रसङ्गः Vibhakti has no chance after the noun denoting the dravya if its meaning is expressed by the pratyaya after one of the two kriyās. ĀHNIKA TWENTYFOUR-ANABHIHITĒ क्क ? Where ? प्रासादे आस्ते, शयने आस्ते इति In the sentences Prāsādē astē and suyanē āslē. किं कारणम् ? Why ? सदिप्रत्ययेन अभिहितमधिकरणमिति कृत्वा सप्तमी न भवति 69 Taking that adhikaraṇatva is expressed by the pratyaya ghañ after the root sad, saptami cannot be used after prāsāda. न वान्यतरेणानभिधानात् No, since it is not expressed by the pratyaya after another. न वैष दोषः This difficulty does not arise. किं कारणम् ? Why ? सदिप्रत्ययेनाभिधानम्, अन्यतरेणानभिधानात् । अन्यतरेणात्रानभिधानम् ; असिप्रत्ययेनानभिधानम् ; यतोऽनभिधानं तदाश्रया सप्तमी भविष्यति । On account of its not being expressed by one of the two. There is anabhidhāna by one of the two; there is abhidhāna by the pratyaya after sad, but there is no abhidhāna by the pratyaya after as; since there is anabhidhāna by one, saplamī depending upon it, appears. कुतो नु खल्वेतत् सत्यभिधाने चानभिधाने चानभिहिताश्रया सप्तमी भविष्यति, न पुनरभिहिताश्रयः प्रतिषेध इति ? What is the authority sanctioning that, in the presence of abhidhāna and anabhidhāna, the saplami depending upon anabhidhāna sets in and the pratiṣēdha of the same depending upon abhidhāna does not appear अनभिहिते हि विधानम् ? For there is vidhāna in the presence of anabhidhāna. अनभिहिते हि सप्तमी विधीयते, नाभिहिते प्रतिषेधः For there is the injunction of saptami when there is anabhidhāna and there is no pratiṣedha when there is abhidhāna.

[[0]]

यद्यपि तावदत्रेतच्छक्यते चवतुं यत्रान्या चान्या च क्रिया, यत्र तु खलु सैव क्रिया तत्र कथम् आसने आस्ते, शयने शेते Even though such an answer can be given when there are two different kriyās, what answer can be given when the two kriyās are the same, as in the sentences Āsanē āstē and śayanē śētē? अत्राप्यन्यत्वमस्ति Even here one is different from the other. कुतः ! How f । कालभेदात् साधनभेदाच्च । एकस्य अत्र आसेः आसिस्साधनं, सर्वकालध प्रत्ययः । अपरस्य बाह्यं साधनं, वर्तमानकालश्च प्रत्ययः On account of kālabhēda and sādhanabhēda. For one the meaning of the root as is sadhana and the pratyaya denotes all time and for another the sadhana is the meaning of the word other than the verb (like Devadatta) and the pratyaya denotes the present time. NOTE:-Kāiyaṭa says that the words asana, ŝayana etc. denote only the object and case-suffix after them is necessary to denote its relation with the following verb. किं पुनर्द्रव्यं साधनमाहोस्विद् गुणः ? Is dravya sādhana or guna ? NOTE:-Kaiyaṭa says that sakti is referred to by guṇa. किं चातः ? What if, if it is either ? यदि द्रव्यं साधनं नैतदन्यत् भवत्यभिहितात् । अथ हि गुणः साधनं, भवत्येतद् अन्यद् अभिहितात् । अन्यो हि सदिगुणः, अन्यश्च असिगुणः । If dravya is sādhana, it does not become different from the abhihila ; if, on the other hand, guna is sādhana, it is different from the abhihita. For sadi-guna is one and āsi-guṇa is another. किं पुनः साधनं न्याय्यम् ? Which is legitimate to be taken as sadhana? गुण इत्याह Guna, says he. कथं ज्ञायते ? How is it arrived at ?ĀHNIKA TWENTYFOUR-ANABHIHITË 71 एवं हि कश्चित् कञ्चित् पृच्छति क देवदत्त इति । स तस्मै आचष्टे - असौ वृक्षे इति । कतरस्मिन् ? यस्तिष्ठति इति । स वृक्षोऽधिकरणं भूत्वा अन्येन शब्देनाभिसम्बध्यमानः कर्ता सम्पद्यते । द्रव्ये पुः साधने सति यत्कर्म कर्मैव स्यात्, यत्करणं करणमेव, यदधिकरणमधिकरणमेव । One asks another, “ Where is Dēvadalta ?” He replies to him, “He is on the tree.” “In which ?” “On that which stands.” The tree which was adhikarana becomes kartā when it is associated with another word. If sadhana is taken to be. dravya, that which was karma will ever remain karma, that which was karana will ever remain karana and that which was adhikarana will ever remain adhikarana. अनभिहितवचनमनर्थकं प्रथमाविधानस्यानवकाशत्वात् Reading of anabhihiṭādhikāra is unnecessary, on account of the prathama which has been enjoined not having room to operate. अनभिहितवचनमनर्थकम् Reading of Anabhihitē serves no purpose. किं कारणम् ? Why ? प्रथमाविधानस्यानवकाशत्वात् । अनवकाशा प्रथमा, सा वचनाद् भविष्यति On account of prathama which is enjoined not having room to operate. Prathamā is anavakāśā and it must be used since it is enjoined. सावकाशा प्रथमा ? Prathamā has room to operate. कोऽवकाश : ? What is the avakāśa ? अकारकम् - वृक्षः लक्षः इति Isolated word like vrkṣaḥ and plakṣaḥ. अवकाशोऽकारकमिति चेन्न, अस्तिर्भवन्तीपरः प्रथमपुरुपोऽप्रयुज्यमानोऽप्यस्ति It is not right to say that akâraka is avakāśa, since the root as followed by lat is understood after the nouns in third person.

[[2]]

अवकाशोऽकारकमिति चेत्, तन्न { If it is said that akāraka is avakāśa, it is not correct. कि कारणम् Why ? अस्तिर्भवन्तीपरः प्रथमपुरुषोऽप्रयुज्यमानोऽप्यस्ति इति गम्यते - वृक्षः लक्ष : अस्ति इति गम्यते It is taken that the root as followed by lat is understood after the words of third person. When vrkṣaḥ or plakṣaḥ alone is read, it is taken to mean vrkṣaḥ asti or plakṣaḥ asti. विप्रतिषेधाद्वा प्रथमाभावः Or the presence of prathamā through vipratīṣëdha. कृतः कटो अथ वा द्वितीयादयः क्रियन्तां प्रथमा वा इति प्रथमा भविष्यति विप्रतिषेधेन । द्वितीयादीनामवकाशः कटं करोति भीष्मम् उदारं शोभनं दर्शनीयम् इति । प्रथमाया अवकाशः, अकारकं वृक्षः लक्ष इति । इहोभयं प्राप्नोति भीष्म उदारः शोभनो दर्शनीय इति । प्रथमा भविष्यति विप्रतिषेधेन । Or when doubt arises whether to use dvitiyādis or prathamā, prathamā sets in through vipratiṣēdha. Koṭam karāti bhīṣmam udāram ŝōbhanam darśanīyam is the avakāsa for dvitīyādis. Vṛkṣaḥ and plakṣaḥ, which are akārakas are the avakāśa for prathama. Both may operate in kṛtaḥ katō bhīṣma udāraḥ śōbhanō darśanīyaḥ and prathamā sets in through vipratiṣēdha. न सिध्यति, परत्वात् षष्ठी प्राप्नोति No, it cannot be accomplished ; sastha being para, will set in. शेपलक्षणा पष्ठी, अशेषत्वान्न भविष्यति Ṣaṣthi is enjoined to sēṣa and it does not set in on account of this not coming within the purview of sēṣatva. कृत्प्रयोगे तु परं विधानं पष्ट्यास्तत्प्रतिपेधार्थम् To prohibit ṣaṣṭhī which has a chance in kṛl-prayōga being para. कृत्प्रयोगे तु परत्वात् षष्ठी प्राप्नोति । तत्प्रतिषेधार्थमनभिहिताधिकारः कर्तव्यः - 1 कर्तव्यः कट इति ÂHNIKA TWENTYFOUR-KARMAṆI DVITĪYĀ 73 कृत्प्रयोगे तु परत्वात् षष्ठी प्राप्नोति । तत्प्रतिषेधार्थमनभिहिताधिकारः कर्तव्यः - कर्तव्यः कट इति There is chance for sasthi, being para, in kertprayoga. Anabhihitadhikara is necessary to prohibit it so that the expression kartavyah kaṭaḥ can be accomplished. स कथं कर्तव्यः ? Under which circumstances should it be done? यदि एकत्वादयो विभक्त्यर्थाः If ēkatva etc. are the meanings of vibhakti. अथ हि कर्मादयो विभक्त्यर्था नार्थोऽनभिहिताधिकारेण If, on the other hand, karmādis are vibhaktyarthas, no purpose is served by anabhihitādhikāra. कर्मणि द्वितीया ( 2, 3, 2) समयानिकपाहायोगेषूपसङ्ख्यानम् Need to supplement that dvitiya takes place in association with the words samayā, nikaṣā, and hā. समयानिकषाहायोगेषूपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् समया ग्रामम्, निकषा ग्रामम्, हां देवदत्तम्, हा यज्ञदत्तम् There is need for upasankhyāna of dvitiya in association with samayā, nikasā and hā. Viz. Samayā grāmam, nilasā grāmaan, hā Devadattam and ha Yajidattam. अपर आह - Another says : : द्वितीयाविधानेऽभितः परितः समयानिकपाध्याधिधिग्योगे पूपसङ्ख्यानम् With reference to dvitīyā-vidhāna, there is need for upasaiikhyāna in association with abhital, parital, samayā, nil:asū, adhyadhi and dhik. द्वितीयाविधानेऽभितः परितः समयानिकपाध्यधिधिग्यो गेपूपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - अभितो ग्रामम्, परितो ग्रामम्, समया ग्रामम्, निकषा ग्रामम्, अध्यधि ग्रामम्, धिग् जात्मम्, धिग् नृपलम् 10 **

[[4]]

There is need to supplement that dvitiya appears in association with abhitah, puritah and samayā nikasā, adhyadhi and dhik. Viz. abhitā grāmam, pariti grāmam, samayā grāmam, nikaṣā grāmam, adhyadhi grāmam, dhig jālmam and dhig v?salam. अपर आह Another says : उभसर्वतसोः कार्या धिगुपर्यादिषु त्रिषु । द्वितीयाम्रेडितान्तेषु ततोऽन्यत्रापि दृश्यते ॥ Dvitiyā is seen after ubhayatak, sarvatah, dhik, uparyupari, adhyadhi, adhodhak and elsewhere.

। alely उभसर्वइत्येताभ्यां तसन्ताभ्यां योगे द्वितीया वक्तव्या उभयतो ग्रामम्, सर्वतो ग्रामम् । धिग्योगे - धिग् जाल्मम्, धिग् वृषलम् । उपर्यादिषु त्रिष्याम्रेडितान्तेषु द्वितीया वक्तव्या उपर्युपरि ग्रामम्, अध्यधि ग्रामम्, अधोधो ग्रामम् । ततोऽन्यत्रापि दृश्यते न देवदत्तं प्रतिभाति किञ्चित्, बुभुक्षितं न प्रतिभाति किञ्चित् Dvitiya should be enjoined in association with the stem ubha and sarva followed by tas. Víz. Ubhayató grâmam and sarvatā grāmam; in association with dhik viz. dhig jālmam and dhig vrsalam ; in association with upari etc. in reduplication viz. uparyupari grāmam, adhyadhi grāmam, adhōdhō grāmam. It is seen elsewhere too viz. Na Devadattam pratibhāti kincil, bubhukṣitam na pratibḥāti kiñcit. तृतीया च होश्छन्दसि ( 2, 3, 3) किमर्थमिदमुच्यते ? Why is this sūtra read ? तृतीया यथा स्यात् So that the third case suffix may be used. अथ द्वितीया सिद्धा ! Has the use of the second case suffix been sanctioned. ? सिद्धा Yes, it has been sanctioned. कथम् ? By which ? कर्मणि इत्येव Evidently by the sītra Karmani dvitīyā. ĀHNIKA TWENTYFOUR-ÁNTARĀNTARĒṆA YUKTË तृतीयापि सिद्धा भवति Trtiyā, too, has been sanctioned. कथम् ? By which ? 75 सुपां सुपो भवन्ति इत्येव By the vārttika Supām supō bhavanti. असत्येतस्मिन् सुपां सुपो भवन्ति इति, तृतीयार्थोऽयमारम्भः यवाग्वा अग्निहोत्रं जुहोति ।

This sūtra was read to sanction tṛtīyā before the vārttika Supām supō bhavanti was read. Viz. yavāgvā agnihotram juhoti. एवं तर्हि तृतीयापि सिद्धा If so, trtiyā too has been sanctioned. कथम् ? How ? कर्तृकरणयोरित्येव । अयमग्निहोत्रशब्दोऽस्त्येव ज्योतिषि वर्तते; तद्यथा अग्निहोत्रं प्रज्वलितम् इति । अस्ति हविषि वर्तते ; तद्यथा अग्निहोत्रं जुहोति इति । जुहोतिश्च अस्त्येव प्रक्षेपणे वर्तते, अस्ति प्रीणात्यर्थे वर्तते । तद्यदा तावद् यवागूशब्दात् तृतीया तदा अग्निहोत्रशब्दो ज्योतिषि वर्तते जुहोतिश्च प्रीणात्यर्थे । तद्यथा - यवाग्वा अग्निहोत्रं जुहोति, अग्निं प्रीणाति । यदा यवागूशब्दाद् द्वितीया तदा अग्निहोत्रशब्दो हविषि वर्तते, जुहोतिश्च प्रक्षेपणे ; तद्यथा यवागूमग्निहोलं जुहोति - यवागूं हविरग्नौ प्रक्षिपति ! This word Evidently by the sutra Kartṛkaranayos tṛtiyā. agnihōtra denotes flame, as in Agnihotram prajvalitam; and denotes offering, as in Agnihotram juhōti. Hu in juhōti means to throw and also to please. If tṛtīyā is used after yavāgū, agnihōtra means flame and juhōti means pleases, so that yavāgvā agnihōtram juhōti means ‘he pleases agni with yavāgū’ If dvitīyā is used after yavāgū, agnihōtra means offering and juhōti means throws, so that yavāgūm agnihōtram juhōti means ‘he throws in fire the offering of yavāgū’. * NOTE:-Nāgēsabhatta clearly explains how this view differs from that of Jāimini regarding Agnihotram juhōti. अन्तरान्तरेण युक्ते ( 2, 3, 4) इह कस्मान्न भवति - किं ते बानवशालकायनानामन्तरेण गतेन ? इति

[[76]]

Why does not the sutra operate here:-Kim tē Bābhravaśālankāyanānām antarëṇa gatēna? 1 लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम् इति । On the strength of the paribhāṣā-Lakṣaṇa-pratipadōktayōḥ pratipadōktasyāiva grahanam. NorE :-Antarēna in the sūtra is nipāta and hence pratipadōkta and that before gatena is the third case of antara and hence lāksanika. अथ वा यद्यपि तावद् अयम् अन्तरेणशब्दो दृष्टापचारो निपातश्च अनिपातश्च अयं तु खल्वन्तराशव्दो अदृष्टापचारः निपात एव । तस्यास्य कोऽन्यो द्वितीयः सहायो भवितुमर्हति अन्यद् अतो निपातात् । अतो निपातात् । तद्यथा अस्य गोद्वितीयेनार्थः इति गौरव आनीयते, नाश्वो न गर्दभः ॥ Or, even though this word antarēṇa is found current both as nipāta and anipata, this word antara is invariably used only as nipata. Which word other than a nipāta can be used in association with it in a sentence? When the sentence Asya gör dvitiyênārthah (second to this bull is needed), it is the bull and not a horse or a donkey that is brought. अन्तरान्तरेण युक्तानामप्रधानवचनम् Reading of apradhānē with reference to those in association with antarā and antarēṇa. अन्तरान्तरेण युक्तानामप्रधानग्रहणं कर्तव्यम्, अप्रधाने द्वितीया भवतीति वक्तव्यम् - अन्तरा त्वां मां च कमण्डलुः इति, कमण्डलोद्वितीया मा भूद् इति The word apradhānē should be road in the sūtra as the viśēzaṇa of antarāntarēṇa yuktē, so that dvitīyā appears after apradhāna, as in Antarā tvām mām ca kamandaluḥ and not after kamaṇḍalu. NOTE:-Kaiyata says that the meanings of yuṣmad and asmad are apradhuna, they being visiṣaṇa, and kamandalu is pradhāna, it being risesya.

  1. It means this:-What do you gain by knowing in detail about BitAra aiilanikaganus f ; ĀHNIKA TWENTYFOUR-KĀLĀDEVANŌR…. कः पुनरेताभ्यां कमण्डलोर्योगः ? Which is the bond connecting these two with kamaṇḍalu? यत्तत् त्वां च मां च अन्तरा तत् कमण्डलोः स्थानम् The space between you and me is the place for kamaṇḍalu. तत्तर्हि वक्तव्यम् It has to be read then. न वक्तव्यम् No, it need not be read. कमण्डलोर्द्वितीया कस्मान्न भवति ? Why will not dvitiyā be suffixed to kamandalu? उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिर्बलीयसी इति प्रथमा भविष्यति 77 Prathamā is suffixed to it on the strength of the paribhāṣāUpapada vibhaktēḥ kārakavibhaktir baliyasi. NOTE:Kāiyaṭu says that kamandalu takes the nominative singular suffix after it, it being the subject of asti (understood). कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे ( 2, 3, 5) अत्यन्तसंयोगे कर्मवल्लाद्यर्थम् Need to add karmavat at the end of the sūtra for the sake of ladi. अत्यन्तसंयोगे कालाध्वानौ कर्मवद्भवत इति वक्तव्यम् There is need to enjoin that kāla aud adhvan behave like karma in close association. किं प्रयोजनम् ? Why ? लाद्यर्थम् लादिभिरभिधानं यथा स्यात् ’ - आस्यते मासः, शय्यते कोशः । For the sake of lakāra, etc. So that there may be abhidhāna by lakāra etc. to enable it have karmaṇi-prayōga as in Āsyatē misal and sayyate krösal.

[[78]]

स्वाश्रयमपि यथा स्यात् - आस्यते मासम्, शय्यते कोशम् | अकर्मकाणां भावे लो भवति इति भावे लो यथा स्यात् 1 So that the operation based on its original nature also may appear. So that lakāra in bhāvē may appear in the expressions Asyatē māsam and ŝayyatē krōśam on the strength of Akarmakāṇām bhāvē lō bhavati. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must, then, be so enjoined. न वक्तव्यम् । प्राकृतमेवैतत्कर्म, यथा कटं करोति शकटं, करोतिं इति It need not be enjoined. The karma, here, is only prakrta (i.e.) īpsitatama, as in katam karīti and sakatam karoti. एवं मन्यते, यत्र कश्चित् क्रियाकृतो विशेष उपजायते, तद् न्याय्यं कर्मेति । न चेह कश्चित् क्रियाकृतो विशेष उपजायते । Suppose one thinks that the legitimate karma is only that which has undergone some modification through kriya. Such a modification is not seen here. नैवं शक्यम् । इह हि दोषः स्यात् - आदित्यं पश्यति, हिमवन्तं शृणोति, ग्रामं गच्छति इति । तस्मात् प्राकृतमेव एतत्कर्म, यथा कटं करोति शकटं करोति इति It is not correct to think so; for difficulty will arise hero in Adityam paśyati, Himavantam śrṇoti and grāmam gacchati since the objects of the verbs paśyati, sṛṇōti and gacchaṭi have not undergone any modification. Hence this karma is only prākṛta, as in katam karoti and sakaṭam karōti. यदि तर्हि प्राकृतमेवैतत्कर्म, अकर्मकाणां भावे लो भवति इति भावे लो न प्राप्नोति, आस्यते मासं देवदत्तेन इति If it is then evidently prākṛta-karma, it is not possible for it to have bhāvē-prayōga – Asyatë mūsam Devadatlēna on the strength of the statement akarmakāṇām bhārī lõ bhavati. तत्तर्हि वक्तव्यम् The siūtra then has to be so modified. न वक्तव्यम् | अकर्मकाणाम् इत्युच्यते, न च केचिन कालभावादिभिरकर्मकास्त एवं विज्ञास्यामः - कचिये अकर्मका इनि ĀHNIKA TWENTYFOUR-APAVARGË TRTİYĀ 79 No, it need not. Akarmakāṇām is read in. the sutra Gatibuddhi …. (1, 4, 52 ). ( 1, 4, 52 ). None is discerned to be akarmaka on the basis of kāla and bhāva; hence we take them to be akarmakas on the basis of something else (like dravya ). अथ वा येन कर्मणा सकर्मकाच अकर्मकाश्च भवन्ति, तेन अकर्मकाणाम्, न चैतेन कर्मणा कश्चिदप्यकर्मकः Or akarmakāṇām refers to those alone which become sakarmakas if they take a particular object and akarmakas if they do not take it and none is akarmaka in its association with kāla and adhvan. अथ वा यत्कर्म भवति, न च भवति, तेनाकर्मकाणाम्, न चैतत् कर्म क्वचिदपि न भवति । . Or akarmakāṇām has reference with that alone which sometimes serves as karma and which sometimes does not serve as karma, Nowhere is kala or adhvan not a karma. न तदानीमिदं सूत्रं वक्तव्यम् In that case this sūtra need not be read. वक्तव्यं च This has to be read. किं प्रयोजनम् ? Why ? यत्राक्रिययात्यन्तसंयोगस्तदर्थं, क्रोशं कुटिला नदी, क्रोशं रमणीया वनराजिः It is for the sake of the instances where there is alyantasamyōja with reference to non-kriyā, as in krōsam kutila nadī and krōśam ramaṇīyā nadī. क्रियापवर्गे अपवर्गे तृतीया (2, 3, 6) Apavargë, in the siūlra, should be replaced by kriyāpavargē. क्रियापवर्ग इति वक्तव्यम्, साधनापवर्गे मा भूत् - मासमधीतो अनुवाकः, न चानेन गृहीतः इति Kriyūpovargê must be read in the sutra, so that it may not take place when there is sudhanā pavarga, as in Mākam adkītō anuvākaḥ, na ca anēna gṛhītaḥ. (The anuvāka was

[[0]]

studied by him for a month without break, but it is not made his own.) NOTE:-Nagēsabhaṭṭa explains that kriyāpavarga (the end of the effort) takes place only on reaching the fruit aimed at and sadhanapavarga may take place whether the goal is reached or not. सप्तमीपञ्चम्यौ कारकमध्ये ( 2, 37 ) क्रियामध्ये Need to read leriyāmadhye. क्रियामध्य इति वक्तव्यम्, इहापि यथा स्यात् अद्य देवदत्तो भुक्त्वा व्याद् भोक्ता, यहे भोक्ता | कारकमध्ये इतीयत्युच्यमाने इहैव स्यात् - इहस्थोऽयमिप्नासः क्रोशालक्ष्यं विध्यति, कोशे लक्ष्यं विध्यति । यं च विध्यति यतश्च विध्यति ‘उभयोस्तन्मध्यं भवति । Kriyāmadhye has to be read so that the sutra may operate here also-Adya Devadattō bhuktvā dvyahâd bhōktā, dvyahë bhōktā. If it is read kārakamadhye, the sutra will apply only here:Ihasthō ayam iṣvāsaḥ krāsād lakṣyam vidhyati, krose lakṣyam vidhyati (Archer strikes at the target at a distance of krōśa). Madhya is that which is between the target and the place of archer. ततर्हि वक्तव्यम् It, then, has to be so read. न वक्तव्यम् ; नान्तरेण साधनं क्रियायाः प्रवृत्तिर्भवति । क्रियामध्यं चेत् कारकमध्यमपि भवति । तत्र कारकमध्ये इत्येव सिद्धम् No, it need not be so read. Kriya cannot have its course without kāraka (sakti ). Kriyāmadhya is possible only in the presence of kāraka madhya too. Hence the object is achieved by reading kārakamadhye in the sutra. कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया (2, 3. 8) कर्मप्रवचनीययुक्ते प्रत्यादिभिश्च लक्षणादिपूपसङ्ख्यानं सप्तमीपञ्चम्योः प्रतिषेधार्थम् There is need for the upasankhyāna of karmapravacaniyayuktě prayādībiśca lakṣaṇādiṣu so that the following forms can be secured :-rykṣam prati vidyčtutë vidyut, vṛkṣam pari vidyŝtaté :-rxl:sam ridyilati erksĀHNIKA TWENTYFOUR-YASMĀDADHIKAM YASYA…. 81 vidyut, vṛkṣam anu vidyōtatē vidyut. Sādhur Dēvadattō mātaram prati, Sādhur . Dēvadattō mātaram pari, Sādhur Dēvadattō mātaram anu. किं प्रयोजनम् ? Why ? . सप्तमीपञ्चम्योः प्रतिषेधार्थम् । सप्तमीपञ्चम्यौ मा भूतामिति, साधुनिपुणाभ्यामर्चायां सप्तमीति सप्तमी, पञ्चम्यपापरिभिरिति पञ्चमी To prohibit saptamī and pañcami. So that saptumī and pañcamī do not appear there, the saptami being enjoined by Sadhunipuṇābhyām arcāyām saptamī (2, 3, 43), and the pañcumī being enjoined by Pañcamyapānparibhik ( 2, 3, 10)). तत्रायमप्यर्थः - अप्रतेरिति न वक्तव्यम् भवति This, too, is an additional benefit that the word aprateḥ need not be read (in 2, 3, 43 ). तत्तर्हि वक्तव्यम् It, then, should be read as a supplement. न वक्तव्यम् । उक्तं वा No, it need not. It has been answered. किमुक्तम् How has it been answered ? एकत्र तावदुक्तम् अप्रतेरिति । इतरत्रापि यद्यपि तावदयं परिः दृष्टापचारो वर्जने चावर्जने च, अयं खल्वपशब्दोऽदृष्टापचारो वर्जनार्थ एव । तस्य कोऽन्यो द्वितीयः सहायो भवितुमर्हति अन्यदतो वर्जनार्थात् । तद्यथा अस्य गोर्द्वितीयेनार्थ इति गौरव आनीयते, नावो न गर्दभः ॥ Prati in apratāh in 2, 3, 43 is taken as upalaksana. Even though this pari is used sometimes in the sense of varjana and sometimes in the sense of avarjana, this apu is invariably. used in the sense of varjana. Which else can be associated with it (apa) other than that which has the meaning of varjana? When it is said that one needs an associate to a bull, a bull alone is brought and neither a horse nor a donkey ’ . यस्मादधिकं यस्य चेश्वरवचनं तत्र सप्तमी (2, 3, 9) कथमिदं विज्ञायते - यस्य च ऐश्वर्य ईश्वरता ईश्वरभावः तस्मात् कर्मप्रवचनीययुक्ताद् इति, आहोस्विद् यस्य स्वस्य ईश्वरः तस्मात् कर्मप्रवचनीययुक्ताद् इति !

  1. Cf. Vol. IV p. 277. 11

[[82]]

How is this - yasya iŝvaravacanam tatra—to be interpreted, ’ after that which is karmapravacaniyayukta and which is endowed with iśvaratā (lordship)’ or after that which is karmapravacanīyayukta and which has a lord over it’? · fa:? What is the difference here? यस्य चेश्वरवचनमिति कर्तृनिर्देशचेदवचनात् सिद्धम् If the stem yad in yasya refers to the lord, the object is achieved without this sūtra. यस्य चेश्वरवचनमिति कर्तृनिर्देशश्चेत् अन्तरेण वचनं सिद्धम् - अधिब्रह्मदत्ते पञ्चालाः आधृतास्ते तस्मिन् भवन्ति If yad in yasya refers to the lord, the object is achieved without the sūtra. In the expression Adhi Brahmadalte Pañcālāḥ, he becomes ādhāra and they become adheya (and seventh case after Brahmadatta is secured by saptamyadhikarane ca 2, 3, 36). सत्यमेवमेतत् - नित्यं परिग्रहीतव्यं परिग्रहीत्रधीनं भवति It is certainly so that subjects are always under the lord. प्रथमानुपपत्तिस्तु The impropriety of prathamà also. प्रथमा नोपपद्यते It is not proper to have nominative case-suffix. कुतः ? ? After what? q: After the word pañcāla. afgua? Which case-suffix will then be ? पष्ठीसप्तम्यौ, स्वामीश्वराधिपती दायाद …. इति The sixth and seventh case-suffixes will appear on the strength of the sūtra Svāmīśvarādhipati ….. (2, 3, 39). a az aíùnsz: q2aà The word adhi is not read there. qaīì a qzaà, afūīruzaraī Even though it is not read, the word adhí menns iśvara. a aa qafaazajai ygói nafd The synonyms of words read there are not taken as targets. AHNIKA TWENTYFOUR - YASMĀDADHIKAI YASYA…. कथं ज्ञायते ? How is it known ? यदयं कस्यचित् पर्यायवचनस्य ग्रहणं करोति - अधिपतिदायादेति 83 Since he (Sūtrakāra) reads certain synonyms like svāmī, īśvara, adhipati etc. together (in 2, 3, 39 ). षष्ठी तर्हि प्राप्नोति If so, sasthī may set in. शेषलक्षणा षष्ठी, अशेषत्वान्न भविष्यति Ṣasthi is with reference to sēṣa and since there is no sēṣatva, it may not appear. द्वितीया तर्हि प्राप्नोति - कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति If so, dvitiya may set in by Karmapravacanīyayuktē dvitiyā. सप्तम्योक्तत्वात्तस्यार्थस्य द्वितीया न भविष्यति Since that meaning is expressed by saptamī, dvitīyā has no chance. भवेद्योऽधेर्ब्रह्मदत्तस्य चाभिसम्बन्धः स सप्तम्योक्तः स्याद्, यस्तु खलु अधेः पञ्चालानां चाभिसम्बन्धः तत्र द्वितीया प्राप्नोति । If adhi is related to Brahmadatta, it may be expressed by saptamī; but if it is related to Pañcāla, dvitīya may set in. स्ववचनात्तु सिद्धम् The object is achieved by taking the stem in yasya refer to sva. अस्तु - यस्य स्वस्य, ईश्वरः तस्मात् कर्मप्रचनययुक्तादिति Let the sūtra be taken to mean thus:-yasya === suasya, isvaravacanam == īśvaraḥ, tatra tasmāt karma pravacanīyayuktāt, saptami (bhavuti). एवमप्यन्तरेण वचनं सिद्धम् । अधि ब्रह्मदत्तः पञ्चालेषु । आधृतः स तेषु भवति Even then the object is achieved without the sutra. In Adhi Brahmadatṭaḥ pañcālēṣu, Brahmadaṭṭa becomes the ādhāra with reference to Pañcālas. सत्यमेवमेतत् - नित्यं परिग्रहीता परिग्रहीतव्याधीनो भवति । It is evidently true that the lord is dependent upon bis subjects.

[[84]]

प्रथमानुपपत्तिस्तु The impropriety of prathamā also. प्रथमा तु नोपपद्यते Prathamā is not proper. कुतः ? After which ? ब्रह्मदत्तात् After Brahmadatta. का तर्हि स्यात् What, then, will apear ? षष्ठीसप्तम्यौ - स्वमीश्वराधिपतीति Ṣasthi and saptami will appear on the strength of the sutra Svāmīśvarādhipati (2, 3, 39). न तत्राधिशब्दः पठ्यते The word adhi is not read in that siūtra. यद्यपि न पठ्यते, अधिरीश्वरवाची Though adhi is not read, it is a synonym of iśvara. न तत्र पर्यावचनानां ग्रहणं भवति Synonyms of the words read there are not operated upon. कथं ज्ञायते ? On which authority is it so taken ? यदयं कस्यचित् पर्यायवचनस्य ग्रहणं करोति अधिपतिदायादेति Since he reads certain synonyms like svāmī, īśvaraḥ and adhipatiḥ in the sutra. पष्ठी तर्हि प्राप्नोति If so, sasthī may set in. शेषलक्षणा पष्ठी, अशेषत्वान्न भविष्यति Ṣaṣṭhī is with reference to sēṣa and it will not set in on account of the absence of sēṣatva. द्वितीया तर्हि प्राप्नोति कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति

Dvitiya, then, will appear on the strength of the sutra Karmapravacanīyayuktē dvitīyā. सप्तम्योक्तत्वात्तस्याभिसम्बन्धस्य द्विर्ताया न भविष्यति Since the sambandha is expressed by saplami, dvitīgā does not appear. भवेद्योऽधेः पञ्चालानां चाभिसम्बन्धः स सप्तम्योक्तः स्यात्, यस्तु खलु अधेः ब्रह्मदत्तस्य चाभिसम्बन्धः तत्र द्वितीया प्राप्नोति TWENTYFOUR-GATYARTHAKARMANI… 85 AHNIKA If adhi is related to pañcāla, it will be expressed by saptami, but if adhi is related to Brahmadatta, it will get dvitīyā. एवं तर्हि स्ववचनात्तु सिद्धम् इति If so, the object is evidently achieved by reading sve in place of isvare in the sūtra Adhir -żsvare. अधिः स्वं प्रति कर्मप्रवचनीयसंज्ञो भवति इति वक्तव्यम् It must be read that adhi becomes karmapravacanīya with reference to sva. एवमपि यदा ब्रह्मदत्ते अधिकरणे सप्तमी तदा पञ्चालेभ्यो द्वितीया प्राप्नोति Even then if adhikaraṇa-saptami follows Brahmadatta, dvitīyā will follow Pañcāla. कथम् ? On the strength of which sūtra ? कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति On the strength of the sutra Karmapravacanīyayuktē dvitīyā. उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिर्बलीयसी इति प्रथमा भविष्यति । Prathama follows it on the strength of the paribhāṣā-Upapadavibhaktēḥ kārakavibhaktir baliyasī. NOTE :-Kāiyaṭa says that the nominative case-suffix which is kārakavibhakti follows pañcāla, since verbs like tiṣthanti santi etc. are understood after it. गत्यर्थकर्मणि द्वितीयाचतुथ्यौ चेष्टायामनध्वनि (2, 8, 12) अध्वन्यर्थग्रहणम् Need to read Anadhvanyarthé in place of anadhvani. अध्वन्यर्धग्रहणं कर्तव्यम् । इह मा भूत्, पन्थानं गच्छति, वीवधं गच्छति इति । It is necessary to read adhvanyurtha in place of adhvan, so that the fourth-case suffix may not appear after pathi and vīvadha in Panthānam gacchati and vīvadham gacchati. आस्थितप्रतिषेधश्च Also the pratiṣēdha is with reference to the used one.

[[86]]

अस्थितप्रतिषेधश्चायं वक्तव्यः । यो हि उत्पथेन पन्थानं गच्छति, पथे गच्छति इत्येव तत्र भवितव्यम् It must be said that the pratiṣedha holds good only to the used way or path. Pathe gacchati is certainly to be read with reference to one who reaches the used road through a wrong one. किमर्थं पुनरिदमुच्यते ? Why is this sītra read ? चतुर्थी यथा स्यात् So that caturthā may set in there. अथ द्वितीया सिद्धा ? Has dvitīyā been secured ? सिद्धा, कर्मणि इत्येव It is secured evidently by the sūtra Karmaṇi dviṭīyā. चतुर्थ्यापि सिद्धा Caturthi, too, is secured. कथम् ? How ? सम्प्रदाने इत्येव Certainly by the sutra Sampradānē caturthi. न सिध्यति । कर्मणा यमभिप्रैति स सम्प्रदानम् इत्युच्यते, क्रियया चासौ ग्राममभिप्रैति । No, it cannot be secured by that sūtra, since karmanā abhiprāyaṇam is read there and here he aims at grama through kriyā. कया क्रियया ? By which kriyā ? गमिक्रियया By the act of going. क्रियाग्रहणमपि तत्र चोद्यते The need for reading kriyā also was discussed there (in 1, 4, 32 ) NOTE: But kriyagrahaṇa was pratyākhyāta there. चेष्टायामनध्वनि स्त्रियं गच्छत्यजां नयतीत्यतिप्रसङ्गः There will be ativyāpti of cēṣṭāyām anadhrani in striyam gacchati and ajām nayati. चेष्टायमनध्वनि त्रियं गच्छति अजां नयति इत्यतिप्रसो भवति ĀHNIKA TWENTYFOUR-CATURTHĨ SAMPRADĀNĒ 87 There will be atiprasanga of cēṣṭāyām anadhvani in striyam gacchati and ajām nayati. सिद्धं त्वसम्प्राप्तवचनात् The object is achieved by reading asamprāpta (in place of gatyartha). सिद्धमेतत् The object is achieved. कथम् ? How ? असम्प्राप्ते कर्मणि द्वितीयाचतुर्थ्यो भवत इति वक्तव्यम् The sutra must be modified thus:-Asampraptē karmaṇi dvitiyācaturthyāu bhavatali. अध्वनश्वानपवादः No need for the apavādu, anadhvani एवं च कृत्वा अनध्वनि इत्येदपि न वक्तव्यं भवति । सम्प्राप्तं ह्येतत्कर्म अध्वानं गच्छति इति On this understanding the word anadhvani too need not be read in the sutra. The adhvan which is karma in Adhvānam gacchati is samprāpta. चतुर्थी सम्प्रदाने ( 2, 8, 13) चतुर्थीविधाने तादर्थ्य उपसङ्ख्यानं Need to add tādarthye in the caturthi-vidhayaka-sutra. चतुर्थीविधाने ताद उपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् हिरण्यम् इति यूपाय दारु, कुण्डलाय There is need to add tādarthyë in the sūtra enjoining caturthi viz. Yūpāya dāru, and kundalāya hiranyam. NOTE:-Kaiyala states that tad in tādarthy refers to kārya.

  • किमिदं तादर्थ्यम् ? What is this - tadarthya ? तदर्थस्य भावः तादर्थ्यम् Tadarthya means tadarthasya bhavah. तदर्थं पुनः किम् ? What then is this - tadartham ? सर्वनाम्नोयं चतुर्थ्यन्तस्य अर्थ शब्देन सह समासः

[[88]]

This is the compound of the demonstrative pronoun in the fourth case with the word artha. कथं चात्र चतुर्थी On what authority is caturthā used here? अनेनैव Evidently by this vārttikca यद्येवंम् इतरेतराश्रयं भवति If so, there is interdependence. 1 gaÌanggar ? Of what nature is itarētarāśrayatā ? निर्देशोत्तरकालं चतुर्थ्या भवितव्यं, चतुर्थ्यां च निर्देशः, तदेतद् इतरेतराश्रयं भवति । इतरेतराश्रयाणि च कार्याणि न प्रकल्पन्ते Caturthi must set in after this vārtlika is read and this word tādarthyam can be used after there is chance for caturthi. This is interdependence. Deeds which are interdependent are not accomplished. तत्तर्हि वक्तव्यम् Another vidhi enjoining the fourth case must then be read.

न वक्तव्यम् । आचार्यप्रवृत्तिर्ज्ञापयति भवति हि अर्थशब्देन योगे चतुर्थीति, यदयं चतुर्थी तदर्थार्थेति चतुर्थ्यन्तस्य अर्थशब्देन सह समासं शास्ति No, it need not be read, The procedure of Acārya ( Sūtrakāra) suggests that caturthi sets in after a word which is in association with the word artha, since he enjoins samāsa between a word ending in the fourth case and the word artha in the sutra Caturthi tadarthārthabali (2, 1, 36). … न खल्वप्यवश्यं चतुर्थ्यन्तस्यैव अर्थशब्देन सह समासो भवति It is not absolutely necessary that only a word in the fourth case can form a compound with the word artha, किं तर्हि ? What then ? षष्ठ्यन्तस्यापि भवति । तद्यथा गुरोरिदं गुर्वर्थम् इति A word in the sixth case also does it, as gurōḥ idam compounds into gurvartham. NOTE:-Nāgēŝabhaṭṭa states that this argument proves the absence of interdependence. ÂHNIKA TWENTYFOUR-CATURTHÌ SAMPRADÁNĚ 89 यदि तादर्थे उपसङ्ख्यानं क्रियते, नार्थः सम्प्रदानग्रहणेन । यो छुपाध्यायाय गौर्दीयते उपाध्यायार्थः स भवति, तत्र तादर्थ्ये इत्येव सिद्धम् If Tādarthyē upasaṁkhyānam is read, no purpose is served by reading sampradānē in the sūtra. The cow that is given to upadhyāya becomes upadhyāyārtha and caturthi is secured after upādhyāya on the strength of tādarthyē. अवश्यं सम्प्रदानग्रहणं कर्तव्यम् - यान्येन लक्षणेन सम्प्रदानसंज्ञा, तदर्थम्, छात्राय रुचितं, छात्राय स्वदितम् इति । There is absolute need for reading sampradānë for the sake of those which take sampradānasaṁjñā through other sutras (like Rucyarthānām prīyamāṇāḥ), so that expressions chātrāya rucitam, and châtrāya svaditum may be secured. तत्तर्हि उपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् It is then necessary to read the upasankhyāna. न कर्तव्यम् | आचार्यप्रवृत्तिर्ज्ञापयति भवति हि तादयै चतुर्थीति, यदयं चतुर्थी तदर्थार्थेति चतुर्थ्यन्तस्य तदर्थेन सह समासं शास्ति No, it need not be read. Acarya-pravṛtti suggests that there is caturthi in tādarthya, since he enjoins simāsa of caturthyanta with artha in the sūtra Caturthi tadarthārtha क्लपि सम्पद्यमाने (2, 1, 36). In association with klp in the sense of transformation. क्लृपि सम्पद्यमाने चतुर्थी वक्तव्या - मूत्राय कल्पते यवागूः, उच्चाराय कल्पते यवान्नम् इति । There is need to enjoin caturthi in association with kẹp meaning to transform. Viz. Mūtrāya kilpate yavāgūḥ ind uccārāya kalpatē yavānnam. उत्पातेन ज्ञाप्यमाने After what is suggested by utpāta. उत्पातेन ज्ञाप्यमाने चतुर्थी वक्तया - वाताय कपिला विद्युहातपायातिलोहिनी । कृष्णा सर्वविनाशाय दुर्भिक्षाय सिता भवेत् ॥ मांसौदनाय व्याहरति मृगः 12

[[0]]

There is need to use the fourth case after what is suggested by unforeseen accurrences. Viz. Vātāya kapilā vidyut (Lightning in kapila colour for heavy wind ) Ātapāya atilōhini (Deep red lightning forebodes extreme heat) Kṛṣṇā sarvavināṣāya (Black lightning forebodes entire destruction) Durbhikṣāya sita bhavēt (White lightning forebodes famine). Māṁsāudanāya vyāharati mrgah (Deer cries foreboding death). हितयोगे च In association with the word hita also. हितयोगे चतुर्थी वक्तव्या - हितमरोचकिने, हितमामयाविने Caturthi has to be enjoined to that which is in association with the word hita too, as in Hitam arōcakinē and Hitam āmayāvinē. नमः स्वस्तिस्वाहास्वधालंवपड्योगाच्च ( 2, 3, 16 ) स्वस्तियोगे चतुर्थी कुशलाथै राशिपि वा विधानात् Caturthi alone in association with svasti on account of vibhāṣā in kuśalārtha and āśis. स्वस्तियोगे चतुर्थी कुशलार्थैराशिषि वा विधानाद्भवति विप्रतिषेधेन Caturthi alone is used in association with svasti by purvavipratiṣedha, since ’either caturthi or sasthi is enjoined with reference to kuśalārtha and āśis in the sūtra Caturthi cāsiṣi (2, 3, 73). स्वस्तियोगे चतुर्थ्या अवकाशः - स्वस्ति जाल्माय, स्वस्ति वृषलाय; कुशलार्थेराशिषि वाविधानस्य अवकाशः - अन्ये कुशलार्थाः - कुशलं देवदत्ताय, कुशलं देवदत्तस्य ; इहोभयं प्राप्नोति - स्वति गोभ्यः, स्वस्ति ब्राह्मणेभ्यः इति ; चतुर्थी भवति विप्रतिषेधेन Room for the use of caturthi in association with svasti is svasti jālmāya and svasti vrṣulāya; room for the application of kuśalārthāir āśiṣi vāvidhānam is kuśalam Dēvadaṭṭāya and leusalam Dēvadallasya, the others āyusya, bhadram etc. being kuśalārthas; both have a chance to operate here and caturthīĀHNIKA TWENTYFOUR-MANYAKARMAṆYANĀDARË 91 takes place in preference to vibhāṣā by pūrvavipratiṣēdha :svasti gōbhyaḥ and svasti brāhmaṇēbhyaḥ. अलमिति पर्याप्त्यर्थग्रहणम् * There is need to enjoin that alam in the sūtra means paryāpti (sufficiency). अलमिति पर्याप्त्यर्थग्रहणं कर्तव्यम्; इह मा भूत् - अलंकुरुने कन्याम् इति । अपर आह - अलमिति पर्याप्त्यर्थग्रहणं कर्तव्यम् इहापि यथा स्यात् अलं मल्लो मल्लाय, प्रभुर्मल्लो मल्लाय, प्रभवति मल्लो मल्लाय इति The word alam should be taken to ‘suggest sufficiency, to prevent the fourth case in Alaskurutē kanyām. Another says that alam in the sutra should be said to have paryāptyartha, so that the fourth case may be used in the following cases also:-Alam mallō mallāya; prabhur mallō mallaya and prabhavati mallõ mallāya. मन्यकर्मण्यनादरे विभाषाप्राणिषु ( 2, 3, 17 ) अप्राणिवित्युच्यते । तवेदं न सिध्यति न त्वा श्वानं मन्ये, न त्वा शुने मन्ये इति Aprānisu is read in the sutra. Hence the following is not possible to be secured :Na trā śvānam manyễ, and Na tvā sunē manye. एवं तर्हि योगविभागः करिष्यते - मन्यकर्मण्यनादरे विभाषा, ततः अप्राणिषु - अप्राणिषु च विभाषेति । If so, the sūtra is split into two thus:-Manyakarmaṇyanādarē vibhāṣā and Aprāṇiṣu. Vibhāṣā is taken to Aprāṇiṣu also by anuvṛtti. इहापि तर्हि प्राप्नोति - न त्वा काकं मन्ये, न त्वा शुकं मन्ये इति It will, then, operate even here (by the first sūtra ) :Na tvā kākam manyē, and Na tvā sukam manyē. यदेतद् अप्राणिविति एतद् अनावादिष्विति वक्ष्यामि I shall qualify aprāniṣu by anavādiṣu.

[[2]]

इमे च नावादयो भविष्यन्ति न त्वा नावं मन्ये यावतीर्ण न नाव्यम् न त्वा अन्नं मन्ये यावद्भुक्तं न श्राद्धमिति । These will come under navādis :-Na tvā nāvam manyē yāvat tīrṇum na nāvyam. (Since you have not crossed the sea, I do not consider you to be a ship). Na tva annam manyē yāvad bhuktam na śrāddhum (I do not consider you to be food since you have not been eaten in a śrāddha). अत्र येषु प्राणिषु नेष्यते ते नावादयो भविष्यन्ति Those, among prānis, which are not wanted here may be taken under nāvādis. मन्यकर्मणि प्रकृष्यकुत्सितग्रहणम् Anādarē in the sutra should be replaced by prakrṣyakutsitë. मन्यकर्मणि प्रकृष्यकुत्सितग्रहणं कर्तव्यम् - इह मा भूत् - त्वां तृणं मन्य इति The word prakrṣyakutsite should be read with reference to manyakarma, so that the sutra may not operate here:-Tvām trnum manye. NOTE :– Vārttikakāra wishes to replace anādarē by prakrṣyakutsite and Mahābhāṣyakāra wishes to qualify aprāniṣu by anāvādiṣu. * āhnika - Twentyfour ends. (Second adhyāya, third pāda, first āhnika ends. Ahnika Twentyfive (Second adhyāya, third pāda, second ālmika) कर्तृकरणयोस्तृतीया ( 2, 3, 18) याविधाने प्रकृत्यादिभ्य उपसङ्ख्यानम् akṛtyādibhyaḥ is to be added in the tṛlīyāvidhāy ikasūtra, प्रकृत्या अभिरूपः, त्या दर्शनीयः ; प्रायेण याज्ञिका, प्रायेण वैयाकरणाः ; माठरोऽस्मि गोत्रेण, ग्र्योऽस्मि गोत्रेण; समेन धावति, विपमेण धावति ; द्विद्रोणेन धान्यं क्रीणाति द्रोणेन क्रीणाति ; पञ्चकेन पशून् क्रीणाति, सहस्रेण अश्वान् क्रीणाति । तृतीयाविधाने प्रकृत्यादिभ्य उपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् i ; here is need to add prakṛtyādibhyaḥ to allow the third case fter prakṛti etc. as in prakṛtya abhirupal (one who is beautiful y nature); prakrlyā darśanyaḥ (one who is fine by nature › look at); prāyēṇa yājñikāḥ (mostly yājūikus), prāyēṇa Taiyākaranāh; Matharösmi götrēna (1 belong to Matharagōtra), ‘ārgyösmi gōtēna; Samāna dhāvati (he runs evenly ), visamena hāvali (he runs unevenly ); Dvidrōnēna dhānyam krīnāti; he buys two drōnās of corn). tridrōnēna dhānyam krīṇāti; Pancakēna pasin krīnāti (he buys goats by fives), sahasrēṇa iśvān krīṇāti (he buys horses by thousands.) case may NOTE :Kaiyata says that, otherwise, sixth appear after prakṛti, first case after praya, first or sixth case after götra; second case after sama, dvidrōṇa and pañcaka. तत्तर्हि वक्तव्यम् It has to be read then. न वक्तव्यम् । कर्तृकरणयोस्तृतीया इत्येव सिद्धम् No, it need not be read. The object is achieved by kartrkarayās trtiyā itself. , इह तावत्, प्रकृत्या अभिरूपः प्रकृत्या दर्शनीय इति, प्रकृतिकृतं तस्य आभिरूप्यम् Firstly with reference to prakṛtyā abhirūpaḥ and prakṛtyā darsanīyaḥ, his abhirupya is got through this prakṛti.

[[94]]

प्रायेण याज्ञिकाः, प्रायेण वैयाकरणाः इति एष तत्र प्रायो येन तेऽधीयते With reference to Prāyēṇa yājñikāḥ and prāyēṇa vāiyā. karaṇāḥ, it is bahula there, and it is the karana of their study. NorE :Kāiyata reads : - Prāya iti :bāhulyam ityarthah. Tacca adhyayanasya karaṇatıēna vivakṣitam. माठरोऽस्मि गोत्रेण, गार्योऽस्मि गोत्रेण इति एतेन अहं संज्ञाये With reference to Māṭharōsmi gōtrēṇa and Gārgyōsmi gōtrēṇa. I am known by this. समेन धावति, विषमेण धावति इति, इदमत्र प्रयोक्तव्यं सन्न प्रयुज्यते, समेन पथा धावति, विषमेण पथा धावति इति । With reference to Samēna dhāvati and viṣamēṇa dhāvati this (pathā ) is to be read there, but is not read :and hence they stand for samēna pathā dhāvati and viṣamēṇa pathā dhāvati. द्विद्रोणेन धान्यं क्रीणाति, त्रिद्रोणेन धान्यं क्रीणाति इति, तादर्थ्यात् ताच्छन्द्यम । द्विद्रोणार्थं द्विद्रोणं, द्विद्रोणेन हिरण्येन धान्यं क्रीणाति इति । With reference to Dvidrēṇēna dhānyam krīṇāti, the word is used in the sense of what it is intended for. NOTE:-Dvidrōna means for the sake of dvidroṇa and hence the sentence means he buys with money to secure two drānas of corn. पञ्चकेन पशून् क्रीणाति इति, अत्रापि तादर्थ्यात् ताच्छन्द्यम् - पञ्चपश्वर्थः पञ्चकः, पञ्चकेन पशून् क्रीणातीति With reference to Pancakēna paśun krīnāti, here too the word is used in tadartha. Pañcakaḥ means pañcapaśvarthaḥ. Hence is the expression Pancakēna paśūn krīṇāti. साहस्रेण अश्वान् क्रीणाति इति, सहस्रपरिमाणं साहस्रं, साहस्रेग हिरण्येन अश्वान् क्रीणाति इति । With reference to Sāhasrēṇa aśvān krīṇāti, sākasram means sahasra-parimāṇam and hence it means that he buys horses with gold sufficient to purchase thousand.

ĀHNIKA TWENTYFIVE-SAHAYUKTÈPRADHANÊ

सहयुक्तेऽप्रधाने ( 2, 3, 19)

किमुदाहरणम् ! What is the example ?
तिलैः सह माषान् वपति इति
95 Tilāiḥ sahu māṣān rapati.
(He sows black gram with gingilly seed).
नैतद् अस्ति ;
तिलैः मिश्रीकृत्य माषा उप्यन्ते
तत्र “करणे” इत्येव सिद्धम् ।
No, it cannot serve as the example.
Black maṣa mixed with tila is sown
and hence tṛtīyā may be used there on the strength of karaṇē (in the sūtra Kartṛkaraṇayōs tṛtīyā).

इदं तर्हि - पुत्रेण सहागतो देवदत्तः इति ;
अप्रधाने कर्तरि तृतीया यथा स्यात्

If so, this may serve as the example -
Putrēṇa saha āgatō Dēvadattaḥ,
so that tritīya may be used
with reference to apradhāna-kartr,

एतद् अपि नास्ति प्रयोजनम् ।
प्रधाने कर्तरि लादयो भवन्तीति
प्रधानकर्ता तेन अभिधीयते,
यश्च अप्रधानं सिद्धा तत्र कर्तरीत्येव तृतीया

This too does not serve as prayōjana to the sūtra.
Pradhānakartā is expressed by la in gata
on the maxim that lakārādis are used only with reference to the pradhanakartṛ
and tṛtīyā is secured here by “kartari”
with reference to apradhānakartr.

इदं तर्हि -
पुत्रेण सहागमनं देवदत्तस्य इति

If so, let this be the example -
Putrēna saha agamanam Dēvadattasya.

षष्ठ्य् अत्र बाधिका भविष्यति
Sasthi may veto this.

NOTE:Kaiyaṭa reads -
Kartṛkarmanōh krti ityanēna
sā ca pradhānayōr ēva kartṛkarmanōḥ prādhānyād ēva smaryatē
iti apradhānē kartari na bhaviṣyati.

इदं तर्हि - पुत्रेण सह स्थूलः, पुत्रेण सह पिङ्गल इति

If so, let this be the example:-
Putrēṇa saha sthulaḥ, putrēṇa saha piñgalah.

  1. This is not found in Bombay edition,

[[96]]

इदं चाप्य् उदाहरणम् -
तिलैः सह माषान् वपति इति

This, too, may be taken as the example-
Tilāiḥ saha māṣān vapati.

ननु चोक्तं - तिलैर् मिश्रीकृत्य माषा उप्यन्ते
तत्र करण इत्येव सिद्धम् इति

Oh, it was said that trtiya is secured on the strength of karaṇē,
since black gram mixed with gingelly is sown.

भवेत् सिद्धं यदा तिलैर् मिश्रीकृत्योप्य् एरन् ।
यदा तु खलु कस्य चिन् माष-बीजावाप उपस्थितः,
तदर्थं च क्षेत्रम् उपार्जितं,
तत्रान्यद् अपि किञ्चिद् उप्यते,
“यदि भविष्यति भविष्यति” इति
तदा न सिध्यति

It is secured if black gram mixed with gingelly is sown.
But, if it was the time for black gram to be sown,
if the land is made ready for it
and it is sown
and if, afterwards, something other than that (say gingelly) is sown with the idea
“If it chances to be fruitful, let it be “,
it cannot be secured.

सह-युक्ते ऽप्रधान-वचनम् अनर्थकम् -
उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिबलीयस्त्वाद् अन्यत्रापि

No purpose is served by reading the sutra Sahayuktëspradhanë
on account of kārakavibhakti overruling the upapadavibhakti here as elsewhere.

सहयुक्तेऽप्रधान-वचनम् अनर्थकम्
It is needless to read Sahayuktēspradhānē.

किं कारणम् ?
Why ?

उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिबलीयस्त्वात् ।
अन्यत्रापि “उपपदविभक्तेः कारक-विभक्तिर् बलीयसी”
इति प्रथमा भवति,
एवम् अत्रापि “उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिर् बलीयसी”
इति प्रथमा भविष्यति

On account of kārakavibhakti overruling upapadavibhakti.
Prathamā sets in elsewhere on the strength of the dictum “Upapadavibhaktēḥ kārakavibhaktir baliyasi”.
So also prathamā will set in here on the strength of the dictum “Upapadavibhaktēḥ karakavibhaktir baliyasi.”

कान्यत्र
To which does anyatra refer ?

गाः स्वामी व्रजति इति
In the sentence Gah svāmi vrajati.

AHNIKA TWENTYFIVE-YENĀNGA…; ITTHAMBHOTA… 97

NOTE: The upapadavibhakti sasthi or saptamĩ is enjoined to go by the sutra Svāmīśvara …. (2, 3, 39) and the kārakavibhakti dvitāyā - is enjoined by Karmaṇi dvitīyā. The latter overrules the former.

येनाङ्गविकार : ( 2, 3, 20) इह कस्मान्न भवति - अक्षि काणम् अस्य इति ? Why does not tṛlīyā set in here (after kāṇa) in Akṣi kāṇam asya ? अङ्गाद्विकृतात्तद्विकारतचेदङ्गिनो वचनम् It must be enjoined after the deformed anga in case the defect serves to denote the angin. वक्तव्यम् अङ्गाद् विकृतात् तृतीया वक्तव्या, तेनैव चेद् विकारेण अङ्गी द्योत्यते इति It (trliya) must be enjoined after the word denoting the deformed limb, if it alone serves to denote the whole. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must, then, be so read. । ; न वक्तव्यम् । अङ्गशब्दोऽयं समुदायशब्दः येनेति च करणे एपा तृतीया । येनावयवेन समुदायोऽङ्गी द्योत्यते तस्मिन् भवितव्यम् । न चैतेनावयवेन समुदायो द्योत्यते No, it need not be so read. This word anga in the sūlra means añgin; tṛtīyā in yēna has karanatva for its artha. Hence the sūtra means that tṛtīyā should be used after that anga-vācaka by which deformity angin is suggested. Angin is not suggested by the anga here (in the expression akṣi kāṇam asya). NorE :—1. Kāiyata derives anga thus : - Aāgāni asya santi. NOTE:-2. Vārttikakāra suggests modification of the sutra and Mahābhāṣyakāra does not want it. इत्थंभूतलक्षणे ( 2, 3, 21 ) इत्थंभूतलक्षणे तत्स्स्थे प्रतिषेधः Prohibition if ittham-bhūta-laksana is in laksya-vāci-śabda. इत्थंभूतलक्षणे तत्स्थे प्रतिषेधो वक्तव्यः - अपि भवान् कमण्डलुपाणिं छात्रमद्राक्षीत् इति । 13

[[98]]

There is need to prohibit tṛtīyā after ittham-bhūta-lakṣaṇa if the same is in lakṣya-vāci-ŝabda, as in Api bhavan kamaṇḍalupāṇim chātram adrākṣīt? (Did you see the pupil having kamandalu in his hand ? ) NOTE:-Kamandalupani is laksyavācaka and kamandalu is itthambhūtalaksana-vācaka. न वेत्थंभूतस्य लक्षणेनापृथग्भावात् No, it is not necessary on account of the lakṣya of this nature not being separated from the lakṣaṇa. न वा वक्तव्यम् It is not necessary. किं कारणम् ? Why ? इत्थंभूतस्य लक्षणेनऽपृथग्भावात् - यत्रेत्थम्भूतस्य पृथग्भूतं लक्षणं तत्र भवितव्यम् । न चात्र इत्थंभूतस्य पृथग्भूतं लक्षणम् On account of the laksya of this nature not being separated from lakṣaṇa. It (third case) will appear if laksya of this nature has its lakṣaṇa separated from it. But here the laksya of this nature does not have the lakṣaṇa separated from it. किं वक्तव्यमेतत् ? Is this to be so explained ? न हि No, it need not. कथमनुच्यमानं गंस्यते How will it be known without the explanation ? तथा ह्ययं प्राधान्येन लक्षणं प्रतिनिर्दिशति, इत्थंभूतस्य लक्षणम् इत्थंभूतलक्षणं तस्मिन् इत्थंभूतलक्षणे इति । For he gives prominence to lakṣana by reading it as the second member of it’hambhutalaksane, the seventh case of the tatpurusa-itthambhitalal.sayam. संज्ञोऽन्यतरस्यां कर्मणि ( 2, 3, 22 ) संज्ञः कृत्प्रयोगे षष्टी विप्रतिषेधेन There is need to enjoin ṣasthi with the root jñā preceded by the preposition sam and followed by krt suffix through vipralisedha. ĀHNIKA TWENTYFIVE-SAMJÑŪNYATARASYĀM KARMAṆI 99 संज्ञोऽन्यतरस्यां कर्मणि इत्येतस्मात् कृद्योगे षष्ठी भवति विप्रतिषेधेन । संज्ञो ऽन्यतरस्यामित्यस्य अवकाशः - मातरं संजानीते, मात्रा संजानीते ; कृत्प्रयोगे षष्ठ्या अवकाशः - इध्मप्रव्रश्चनः, पलाशशातनः । इहोभयं प्राप्नोति - मातुः संज्ञाता, पितुः संज्ञाता इति । षष्ठी भवति विप्रतिषेधेन । Krdyōgë ṣaṣṭhī bhavati vipratiṣēdhëna has to be read supplementing the sūtra Saṁjñōsnyatarasyām karmaṇi. The place where the sutra Saṁjñösnyatarasyām operates is: mālaram sañjānītē and mātrā sañjānītē. The place where ṣasthi appears with krtprayōga is Idhmapravrascanaḥ and palāśaśātanaḥ. Both may operate here and saṣṭhi appears through vipratisādha :Mātuh sanjñātā and pituh sanjñātā. उपपदविभक्तेश्चोपपदक्तिः Need for the supplement that the upapadavibhakti which is enjoined later overrules that enjoined earlier through vipralisedha. उपपदविभक्तेश्चोपपदविभक्तिर्भवति विप्रतिषेधेन One upapadavibhakti overrules another through vipratiṣēdha. अन्यारादितरर्तेदिक्छब्दाञ्चूत्तरपदाजाहियुक्ते इत्यस्य अवकाशः अन्यो देवदत्तात् । स्वामीश्वराधिपतिदायादसाक्षिप्रतिभूप्रसूतैश्च इत्यस्य अवकाशः गोषु स्वामी गवां स्वामी । इहोभयं प्राप्नोति - अन्यो गोषु स्वामी, अन्यो गवां स्वामी इति । स्वामीश्वराधिपतिदायादसाक्षिप्रतिभूप्रसूतैश्च इत्येतद् भवति विप्रतिषेधेन । The room for the sūtra Anya-ārād…. (2, 3, 29 ) to operate is Anyō Dēvadattāt. The room for the sūtra Svāmīśvara…..(2, 3, 39) is Gōṣu svāmī and gayām svāmī. Both may operate here and the latter Svami… operates through vipratiṣēdha—Anyō gōṣu svāmī and anyā gavām svāmī. नैष युक्तो विप्रतिषेधः । न ह्यत्र गावोऽन्ययुक्ताः Vipratiṣëdha here is not legitimate; for cows are not here related to anya. कस्तर्हि ? What then ? Fahi Svāmī

[[0]]

एवं तर्हि, तुल्यार्थैरतुलोपमाभ्यां तृतीयान्यतरस्याम् इत्यस्य अवकाशः तुल्यो देवदत्तस्य तुल्यो देवदत्तेन इति । स्वामीश्वराधिपतिदायादसाक्षिप्रतिभूप्रसूतैश्च इत्यस्य अवकाशः स एव । इहोभयं प्राप्नोति तुल्यो गोभिः स्वामी, तुल्यो गवां स्वामी इति । तुल्यार्थैरतुलोपमाभ्यां तृतीयान्यतरस्याम् इत्येतद् भवति विप्रतिषेधेन । । If so, room for sūtra Tulyārthāir……(2, 3, 72) to operate is Tulyō Dēvadattasya and tulyō Dēvadattēna. Room for Svāmīśvara…. (2, 3, 39) is the same mentioned above. Here both have room to operate and Tulyārthāir……overrules the other through vipratiṣēdha and hence the forms Tulyō gōbhiḥ svāmī and tulyō gavām svāmī are secured. हेतौ ( 2, 3, 23 ) निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां प्रायदर्शनम् Appearance of almost all case-suffixes with nimitta, kāraṇa and hētu. निमित्तकारणहेतुपु सर्वाः प्रायेण दृश्यन्त इति वक्तव्यम् । किं निमित्तं वसति, केन निमित्तेन वसति, कस्मै निमित्ताय वसति, कस्मान्निमित्ताद्वसति, कस्य निमित्तस्य वसति, कस्मिन्निमित्ते वसति । किं कारणं वसति, केन कारणेन वसति, कस्मै कारणाय वसति, कस्मात् कारणाद्वसति कस्य कारणस्य वसति, कस्मिन् कारणे वसति । को हेतुर्वसति, कं हेतुं वसति, केन हेतुना वसति, कस्मै हेतवे वसति, कस्माद्धेतोवसति, कस्य हेतोर्वसति कस्मिन् हेतौ वसति ॥ 1 It must be stated that almost all case-suffixes are used after the words nimitta, kārana and hēta. Viz, Kim nimiltam vasati, kēna nimittēna vasali, kasmāi nimittāya vasati, kasmād nimittād vasati, kasya nimittasya vasali, kasmin nimittë vasuti. Kiṁ kāraṇam vasali, kēna kāraṇēna vasati, kasmāi kāraṇāya vasati, kasmāt kāraṇād vasati, kasya kāraṇasya vasati, kasmin kāraṇē vasati. Kõ hētur vasati, kam hētum vasatī, kēna hēlunā vasati, kasmāi hêlavē vasati, kasmād helōr vasati, kasya helōr vasati, kasmin hētāu vasati.

  1. Since the stem means cause, it seems immaterial which ease • suffix is used after it,AHNIKA TWENTYFIVE-APADANE : PANCAMI H1241101 NOTE :-Kaiyaṭa says that the enumeration of synonyms is, according to some, to ward off others and according to others, to show that that they are upalaksana. अपादाने पञ्चमी ( 2, 3, 28 ) पञ्चमीविधाने त्यग्लोपे कर्मण्युपसङ्ख्यानम् Need to supplement Lyab-lōpē karmaṇi under pañcamyadhikāra पञ्चमीविधाने ल्यलोपे कर्मणि पञ्चम्या उपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् प्रासादमारुह्य प्रेक्षते - प्रासादात्प्रेक्षते that There is need to supplement lyab-lõpe pañcami, so pañcamī may be used after the karman of the indeclinable participle which is dropped Prāsādāt prēkṣalē for prāsādam āruhya prēkṣatē. अधिकरणे च Need to supplement Adhikarunē ca अधिकरणे चोपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - आसनात्प्रेक्षते, शयनात्प्रेक्षते There is need to add that pañcami is used in place of adhikarana to secure the forms āsanāt prēkṣatē and śayanāt prēkṣatē (in case there is lyab-lõpa). प्रश्नाख्यानयोश्च Need to allow the use of pañcamī in question and answer also. प्रश्नाख्यानयोश्च पञ्चमी वक्तव्य कुतो भवान् ? पाटलिपुत्रात् There is need to enjoin pañcumī in question and answer also. Viz. Kutō bhavān? Pataliputtrāt. यतश्चाध्वकालनिर्माणम्

[[102]]

तद्युक्तात्काले सप्तमी Saptami with reference to the kala associated with it. तद्युक्तात्काले सप्तमी वक्तव्या - कार्तिक्या आग्रहायणी मासे Saptami is to be enjoined to the kala associated with it Viz. Kārttikyā āğrahāyaṇī māsē. अध्वनः प्रथमा च The distance to be in the first case too. अध्वनः प्रथमा च सप्तमी च वक्तव्या - गवीधुमतः साङ्काश्यं चत्वारि योजनानि, गवीधुमतः साङ्काश्यं चतुर्षु योजनेपु There is need to enjoin prathama and saptami after adhvan viz. Gavidhumataḥ Sānkāśyam catvāri yōjanāni, Gavīdhumalaḥ Sāñkāśyam caturṣu yōjanēṣu, तत्तहींदें बहु वक्तव्यम् If so, much has to be enjoined here. न वक्तव्यम् । अपादाने इत्येव सिद्धम् No, it need not; everything is secured from Apādānē pañcamī. इह तावत् प्रासादात् प्रेक्षते, शयनात्प्रेक्षते इति, अपक्रामति तत्तस्माद्दर्शनम् Firstly with reference to Prāsādāt prēkṣatē and sayanāt prēkṣatē, the sense of sight departs from it. यद्यपक्रामति किं नात्यन्तायापक्रामति १ If it departs, does it not completely depart ? सन्ततत्त्रात् It departs, in succession. अथ वा अन्यान्यप्रादुर्भावात् अन्या चान्या च प्रादुर्भवति Or it departs one after another. The sight that departs at first is different from that which departs next and so on. प्रश्नाख्यानयोश्च पञ्चमी वक्तव्येति, इदमत्र प्रयोक्तव्यं सन्न प्रयुज्यते - कुतो भवानागच्छति इति, पाटलिपुत्रादागच्छामि इति With reference to Praśnākhyānayōś ca pañcami vaktarya, the word āgacchati or āgacchāmi is found dropped in kutō bhavān āgacchati? and Pāṭaliputtrād āgacchāmi. यतयाध्वकालनिर्माण तत्र मी पेन, यो समयुज्यते - गवीधुमतो नित्य सायं चत्वारि योजनानि । फार्दिक्या आमदानी मांगे इति इदमत्र प्रयोक्तव्यं न प्रयुज्यने कार्तिक्या प्रमृति आमदायनी मागे इनि

AHNIKA TWENTYFIVE-ANYĀRĀT… ; SASTHYATAS… 103 With reference to the statement that prñcamī should be used after that whence distance and time are calculated, the word nihṣrtya to be used after the first word is dropped :in Gavidhumatō Sānkāśyam catvāri yōjanāni and the word prabhṛti is dropped in kārttikyā agrahāyaṇī māsē. तद्युक्तात् काले सप्तमी वक्तव्येति, इदमत्र प्रयोक्तव्यं सन्न प्रयुज्यते कार्तिक्या प्रभृति आग्रहायणी गते मास इति With reference to Tadyuklāt kālē saplamī vaktavyā, the word gute to be used before māsē is left out in kārttikyā āgrahāyani māse. अध्वनः प्रथमा च सप्तमी च इति इदमत्र प्रयोक्तव्यं सन्न प्रयुज्यते - गवीधुमतो निःसृत्य यदा चत्वारि योजनानि गतानि भवन्ति, ततः साङ्काश्यं - चतुर्षु योजनेषु गतेषु ततः साङ्काश्यम् इति । With reference to Adhvanaḥ prathamā ca saptami ca, the sentences are read with ellipsis in place of Gavīdhumatō niḥsrlya yadā catvāri yōjanāni gatāni bhavanti, tataḥ Sānkāśyam; and Caturṣu yojanēṣu gatēṣu tataḥ Sankasyam. NOTE:-Mahābhāṣyakāra argues that the purpose of the supplementary vārttikas is served by the sutra itself. अन्यारादितरर्तेदिक्शब्दाश्चत्तरपदाजाहियुक्ते ( 2, 3, 29) अञ्चूत्तरपदग्रहणं किमर्थं ? न दिक्शब्दैर्योग इत्येव सिद्धम् ! What for is añcuttarapada read? Is not its purpose served by Diksabdair yōgē? पण्ठ्यतसर्थप्रत्ययेनेति वक्ष्यति, तस्यायं पुरस्तादपकर्षः He is going to read the sūtra Ṣaṣṭhyalasarthapratyayēna and this is its apavāda in advance. षष्ठ्यतसर्थप्रत्ययेन ( 2, 3, 30 ) अर्थग्रहणं किमर्थम् ? Why is artha read? षष्ठ्यतस्प्रत्ययेन इत्युच्यमाने इहैव स्यात् - दक्षिणतो ग्रामस्य, उत्तरतो ग्रामस्य इति ; - इह न स्यात् उपरि ग्रामस्य, उपरिष्टाद् ग्रामस्य इति । अर्थग्रहणे पुनः क्रियमाणे ‘अतस्प्रत्ययेन च सिद्धं भवति यश्चान्यस्तेन समानार्थः

[[104]]

If the sutra is read Sasthyataspratyayēna, it will operate only here-Dakṣinatō grāmasya and ultaratō grāmasya and not hereUpari grāmasya and upariṣṭād gramasya. If, on the other hand, the word artha is read, it will operate with reference to the words ending in atas-pratyaya and also words having the same meaning. अथ प्रत्ययग्रहणं किमर्थम् ? Why is pratyaya read ? इह मा भूत् प्राग् ग्रामात्, प्रत्यग् ग्रामात् So that the sūtra may not operate here in Prāg grāmāt and pratyag grāmat. अञ्चत्तरपदस्याप्येतत्प्रयोजनमुक्तम् । तत्र अन्यतरत् शक्यमवक्तुम् । The same benefit is said with reference to Ancillarapada in the previous sūtra also. Hence either of the two may be dropped. पृथग्विनानानाभिस्तृतीयान्यतरस्याम् ( 2, 3, 32 ) पृथगादिषु पञ्चमीविधानम् Need to enjoin pañcamī with reference to pythagādis. पृथगादिषु पञ्चमी विधेया पृथग् देवदत्तात् * There is need to enjoin pañcamī after pṛthagādis to secure Prthag Dēvadallāl. किमर्थम् ? न प्रकृतं पञ्चमीग्रहणमनुवर्तते ! What for? Is there no anuvṛlli for pañcamī from the context ? क प्रकृतम् ? What is the sutra referred to ? अपादाने पञ्चमी इति The suitra Apādānē pañcami. अनधिकारात् On account of the absence of adhikāra. अनधिकारः सः It is not endowed with the sign of adhikāra. अधिकारे हि द्वितीयापष्टीविषये प्रतिषेधः If there is adhikāra, it should be prohibited in Enapā dvitīyā and Ṣasthyatasarthapratyayēnu enjoining dvitiyā and ṣaṣṭhĩ. अधिकारे हि द्वितीयापष्ठीविषये प्रतिषेधो वक्तव्यः स्यात् दक्षिणेन ग्रामं, दक्षिणतो मामस्य । AHNIKA TWENTYFIVE — PRTHAGVINĀNĀNĀBHISTRTIYĀ… 105 For, if there is adhikāra, it should be prohibited in the preceding sūtras enjoining dvitīyā and saṣṭhi, to secure only the following expressions-Daksiṇēna grāmam and dukṣinato grāmasya. एवं तर्हि अन्यतरस्यांग्रहणसामर्थ्यात्पञ्चमी भविष्यति । If so, pañcami is secured here on the strength of the word anyatarasyam read here. अस्त्यन्यद् अन्यतरस्यांग्रहणस्य प्रयोजनम् Another purpose is served by anyatarasyām. किम् ? What ? यस्यां नाप्राप्तायां तृतीया आरभ्यते सा यथा स्यात् ·To allow such case-suffix to appear whose chance disappears on account of the reading of tṛtīyā. कस्यां च नाप्राप्तायाम् ? In whose chance ? अन्ततः षष्ठ्याम् In the place of sasthi enjoined at the end. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must then be read. न वक्तव्यम् । प्रकृतमनुवर्तते No, it need not be read. There is anuvrtti for the prakrta. क प्रकृतम् ? What is it which is pralerta. अपादाने पञ्चमी इति The sūtra Apādānē pañcami. ननु चोक्तम् - अनधिकारः सः, अधिकारे हि द्वितीयाषष्ठीविषये प्रतिषेध इति Oh, it was said that it is not endowed with adhikāratva and if it is so, there is need for the pratiṣēdha to pañcami in the sūtras enjoining dvitīyā and ṣaṣṭhĩ. एवं तर्हि सम्बन्धमनुवर्तिष्यते - अपादाने पञ्चमी - अन्यारादितरर्वेदिक्शब्दाञ्चचतरपदाजाहियुक्ते पञ्चमी - षष्ठ्यतसर्थप्रत्ययेन, अन्यारादिभिर्योगे पञ्चमी - एनपा द्वितीया, अन्यारादिभिर्योगे पञ्चमी - पृथग्विनानानाभिस्तृतीयान्यतरस्याम् - पञ्चमीग्रहणमनुवर्तते, अन्यारादिभिर्योगे इति निवृत्तम् | If so anuvṛtti for that connected with anya etc. is resorted to:Apādānē pañcamī, Anyārāditartēdikṣabdāncūttarpadājāhiyuktē paññcami, Sasthyatasarthapratyayena, anyārādibhirjigé paricami, 14

[[106]]

Enapā dvitīyā, anyārādibhiryōgē pañcamī and then Pṛthagvinānānābhis tṛtīyānyatarasyām is read. The expression pañcami is supplied and the expression Anyārādibhiryōge is made to recede. अथवा मण्डूकप्लुतयोऽधिकाराः । तद्यथा - मण्डूका उत्प्लुत्योत्प्लुत्य गच्छन्ति तद्वदधिकाराः । Or anuvṛttis are like frog-leap. As frogs skip over intermediate things, so are adhikāras. अथ वा Or अन्यवचनाच्चकाराकरणात्प्रकृतस्यापवादो विज्ञायते यथोत्सर्गेण प्रसक्तस्य Or on account of the reading of another vibhakti and the absence of ca, it is understood to be an exception as a special’ rule prevents the application of a general rule. अन्यस्या विभक्तेर्वचनात् चकारस्य अनुकर्षणार्थस्य अकरणात् प्रकृतायाः पञ्चम्याः द्वितीयापष्ठ्यौ बाधिके भविष्यतः, यथोत्सर्गेण प्रसक्तस्यापवादो वाधको भविष्यति । Since another vibhakti is enjoined and since the word ca which denotes grammatical attraction is not read, dvitīyā and ṣasthi set aside the pañcamī enjoined first, in the same way as a special rule sets aside what will, otherwise, happen by the general rule. अथ वा वक्ष्यत्येतत् अनुवर्तन्ते च नाम विधयः, न चानुवर्तनादेव भवन्ति Or he is going to say this-that, though rules have the capacity to be supplied later on, they do not do so only on account of it. किं तर्हि ? By what then ? यज्ञाद् भवन्ति इति By the effort. दूरान्तिकार्थेभ्यो द्वितीया च ( 2, 3, 35 ) दूरान्तिकार्थेभ्यः पञ्चमीविधाने तयुक्तात् पञ्चमीप्रतिषेधः Need to prohibit pañcamī after the word associated with dūra, antika and their synonyms when pañcami is enjoined after them. ग्रामस्य ĀHNIKA TWENTYFIVE-SAPTAMYADHIKARAṆĒ CA 107 दूरान्तिकार्थेभ्यः पञ्चमीविधाने तयुंक्तात् पञ्चम्याः प्रतिषेधो वक्तव्यः - दूराद् There is need to prohibit pañcami after the word associated with dura, antika and their synonyms, when pañcami is enjoined after them, to secure the expression Dūrād grāmasya. न वा तत्रापि दर्शनादप्रतिपेधः No, it need not be prohibited, since it too is current. अनर्थकः प्रतिषेधः अप्रतिषेधः । न वा तत्रापि दर्शनात् पञ्चम्याः प्रतिषेधोऽनर्थकः । तत्रापि हि पञ्चमी दृश्यते- दूरादावसथान्मूत्रं दूरात्पादावसेचनम् । दूराच्च भाव्यं दस्युभ्यो दूराच्च कुपिताद्गुरोः || Apratiṣedhaḥ means the pratiṣedha which is unnecessary. The prohibition is not necessary since pañcami is current there too. Pañcami is seen in such places in the following verse: Dūrād āvasaṭhān mūtram dūrāt pādāvasēcanam › Dūrācca bhāvyam dasyubhyō dūrācca kupitād gurāḥ || NOTE: The fifth case-suffix in āvasathāt, dasyubhyaḥ and kupitad is the point referred to above. सप्तम्यधिकरणे च ( 2, 3, 36 ) सप्तमीविधाने क्तस्येन्विषयस्य कर्मण्युपसङ्ख्यानम् Need to read the supplement ktasya inviṣayasya karmani in saptamyadhikāra. सप्तमीविधाने क्तस्येन्विषयस्य कर्मण्युपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - अधीती व्याकरणे, परिगणिती याज्ञिक्ये, आम्नाती छन्दसि । It is necessary to supplement that saptamī follows the karma of the verbal noun ending in kta followed by in. Viz. Adhītī Vyakaranē (student in grammar). Parigaṇitī yājñikyē (Renowned in priesthood in sacrifices), Amnati chandasi (specialist in the study of the Vedas). साध्वसाधुप्रयोगे च After the words qualifying sadhu and asādhu. }

[[108]]

साध्वसाधुप्रयोगे च सप्तमी वक्तव्यां - साधुर्देवदत्तो मातरि, असाधुः पितरि There is need to enjoin saptami after words qualifying sādhu and asadhu. Viz. Sadhur Devadattō mātari and asādhuh pitari. कारकाणां च कारकत्वे Also when those that deserve to do action do it. कारकार्हाणां च कारकत्वे सप्तमी वक्तव्या - ऋद्धेषु भुञ्जानेषु दरिद्रा आसते, ब्राह्मणेषु तरत्सु वृपला आसते । Saptami is to be enjoined also when those that deserve to do action do it. Viz. Ṛddhēṣu bhuñjānēṣu daridrā ūsatē (when men in prosperity enjoy, the poor keep quiet ); brāhmanāsu toratsu vṛṣalā āsatē (when brahmans cross, vrsalas keep quiet). अकारकाणां चाकारकत्वे Also when those that do not deserve to do an action do not do it. अकारकाणां चाकारकत्वे सप्तमी वक्तव्या - मूर्खेव्वासीनेषु ऋद्धा भुजते, वृपलेप्वासीनेषु ब्राह्मणास्तरन्ति Also when those that do not deserve to do an action do not do it. Viz. Mūrkhēṣu āsīnēṣu ṛddhā bhuñjatē, Vṛṣalēṣu āsīnēṣu brāhmaṇās taranti. तद्विपर्यासे च Also when the same is topsyturvy. तद्विपर्यासे च सप्तमी वक्तव्या ऋद्धेष्वासीनेषु मूर्खा भुञ्जते, ब्राह्मणेष्वासीनेषु वृपलास्तरन्ति Saptami is to be enjoined even when the same is topsyturvy. Viz. Ṛddhēṣu āsīnēṣṣu mūrkha bhuñjatë, brāhmaṇīṣu āsīnēṣu vrsalās turanti. निमित्तात्कर्मसंयोगे च Also after the word denoting the fruit of the action when it is in association with the karma of the action. निमित्चात् कर्मसंयोगे सप्तमी वक्तव्या चर्मणि होपिनं हन्ति दन्तयन्निवृरम् | फेटो मरी हन्ति सीति पुलको हृतः ॥ ĀHNIKA TWENTYFIVE-YASYA CA BHĀVĒNA BHĀVA… 109 Saptamī is to be enjoined to the word denoting kriyāphala when it is in association with the karma of the kriyā. Carmaṇi dvīpinam hanti. (He kills the leopord for the skin) Dantayör hanti kuñjaram. (He kills the elephant for tusks) Kēśēṣu camarīm hanti. - (He kills camari for the hair) Simni puskalako hataly. (Musk-deer is killed for the scrotum) यस्य च भावेन भावलक्षणम् ( 2, 3, 37 ) भावलक्षणे सप्तमीविधाने भावलक्षणे उपसङ्ख्यानम् Need to add that the seventh case-suffix follows kriyāvācuka when the kriya is not the nimitta of another kriyā. भावलक्षणे सप्तमीविधानेऽभावलक्षण उपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - अग्निषु हूयमानेषु प्रस्थितः, हुतेषु आगतः ; गोषु दृश्यमानासु प्रस्थितः, दुग्धास्वागतः । When saptamī is enjoined to bhāva which serves as lakṣaṇa, there is need to enjoin the same even when it does not serve as lakesana. Viz. Agnisu hūyamānēsu prasthitak, hutāsu āgatal: (He started when agnihotra was started and returned when it ended ); Gösu duhyamānāsu prasthitah, dugdhāsvāgatah. (He started when the cows were being milked and returned when the milking was over). किं पुनः कारणं न सिध्यति ? How is it not accomplished from the sutra itself? लक्षणं नाम तद् भवति येन पुनः पुनर्लक्ष्यते । सकृच्चासौ कथं चिदग्निषु हूयमानेषु प्रस्थितः, हुतेष्वागतः ; गोषु दुह्यमानासु प्रस्थितः, दुग्धास्वागतः ॥ Lakṣaṇa is that which is frequently seen in concomitance with laksya. This is seen only once by chance that he started when agnihōtra commenced and returned when it ended or that he started when the cows were being milked and returned when the milking was over. सिद्धं तु भावप्रवृत्तौ यस्य भावारम्भवचनात् The object is achieved by reading the sutra Yasyà cà bhāvapravṛttāu bhāvārambhaḥ.

[[110]]

सिद्धमेतत् The object is achieved. कथम् ? How P यस्य भावप्रवृत्तौ द्वितीयो भाव आरभ्यते तत्र सप्तमी वक्तव्या Saptamī is to be enjoined to the word which denotes an action, when another action takes place at the same time. सिध्यति । सूत्रं तर्हि भिद्यते Yes, the object is accomplished. But the sutra is to be recast. यथान्यासमेवास्तु Let the sītra remain as it is, ननु चोक्तं भावलक्षणे सप्तमीविधानेऽभावलक्षण उपसङ्ख्यानम् इति Oh, it was said Bhavalakṣane saptamividhānē abhāvalakṣaṇa upasajikhyānam. नैप दोषः । न खल्वश्यं तदेव लक्षणं भवति येन पुनः पुनर्लक्ष्यते । सकृदपि यन्निमित्तत्वाय कल्पते तदपि लक्षणं भवति । तद्यथा - अपि भवान् कमण्डलुपाणि छालमद्राक्षीदिति । सकृदसौ कमण्डलुपाणिः दृष्टः छात्रः, तस्य तदेव लक्षणं भवति । This difficulty does not arise. It is not absolutely necessary that it alone deserves to be lakṣaṇa which is frequently scen in concomitance with lakṣya. Even when two things are seen together for a moment, one becomes the laksana of another. For instance, one puts this question, “Did you see the pupil having kamandalu in his hand ?” The pupil was seen only once with kamandalu in his hand. The same becomes bis laksana. पञ्चमी विभक्ते ( 2, 3, 42 ) इह कस्मान्न भवति - कृष्णा गवां संपन्नक्षीरतमा इति ? Why does not pañcamī appear here in gavām of Kṛṣṇā gavām sampannakṣīratamā (Black cow among cows gives a largo quantity of milk)? विभक्त इत्युच्यते, न चैतद् विभक्तम् The word vibhakta is read and this is not vibhakta (different element ).f •ÀHNIKA TWENTYFIVE-SĀDHUNIPU… ; PRASITŌT… 111 विभक्तमेतत् गोभ्यः कृष्णा विभज्यते This too is vibhakta. The black cow is different from cows. विभक्तमेव यन्नित्यं तत्र भवितव्यम्, न चैतन्नित्यं विभक्तम It should appear where vibhaktatva is nitya and the vibhaktatva here is not nitya. NOTE:-Vibhakta refers to those which belong to different genera and not to those which have different individuality but belong to the same genus. किं वक्तव्यमेतत् ? Is this to be stated ? न हि No, It need not. कथमनुच्यमानं गंस्यते How is it to be understood without its being stated ? विभक्तग्रहणसामर्थ्यात् On the samarthya of the word vibhakta which is read. यदि यद् विभक्तं चाविभक्तं च तत्र स्याद् विभक्तग्रहणम् अनर्थकं स्यात् If it applies with reference to those which are vibhakta (with reference to individuality) and avibhakta (with reference to genus), the reading of the word vibhakta in the sutra is unnecessary. साधुनिपुणाभ्यामर्चायां सप्तम्यप्रतेः ( 2, 3, 43 ) अप्रत्यादिभिः Apratih is to be replaced by apratyādibhih. अप्रत्यादिभिरिति वक्तव्यम् - इहापि यथा स्यात् - साधुर्देवदत्तो मातरं परि, मातरमनु | Apratyādibhiḥ is to be read in place of apratēḥ, so that the seventh case may not follow mātṛ in the following expressions: Sādhvur Dēvadattī mātaram pari, mātaram anu. प्रसितोत्सुकाभ्यां तृतीया च ( 2, 3, 44 ) ‘प्रसित इत्युच्यते, कः प्रसितो नाम ? The word prasita is read. What is that word prasita ?

[[112]]

यस्तत्र नित्यं प्रतिबद्धः It means one who is pratibaddha intermittently. कुत एतत् ? How is it so interpreted ? सिनोतिरयं बध्नात्यर्थे वर्तते, बद्ध इवासौ तत्र भवति The root si (5th conjugation) means to bind; he remains as if he is bound. नक्षत्रे च लुपि (2, 3, 45) इह कस्मान्न भवति - अद्य पुष्यः अद्य मघा Why does not the sūtra operate here in Adya puṣyaḥ and adya maghā? अधिकरण इति वर्तते There is anuvrtti to the word adhikaranē. Ahnika .~ Twenty five ends. (Second adhyāya, third pāda, second āhnika ends. Ahnika Twentysix (Second adhyāya, third pāda, third āhnika) प्रातिपदिकार्थलिङ्ग परिमाणवचनमात्रे प्रथमा ( 2, 3, 46 ) There are eight topics dealt with here :-(1-5) Benefits of reading prālipadika, liga, parimāna, racana and mātra in the siitra : ( 6 ) Need or otherwise of the upasaiikhyāna of Padasāmānādhikaranye ( 7-8 ). Replacing the siūtra by Abhihite (7-8). prathamā or Tiùsamānādhikaraṇē prathamā. I प्रातिपदिकग्रहणं किमर्थम् ? Why is pratipadika read ? उच्चैः, नीचैः इत्यत्रापि यथा स्यात् To allow prathamā in the aryayas-uccāiḥ and nīcāiḥ also. किं पुनरत्र प्रथमया प्रार्थ्यते ? What is aimed at by admitting prathamā (which is elided) after them ? पदत्वम् Padutvam NOTE:Kaiyaṭa says that padatva is secured by the dictum :Pratyayalöpē pratyayalakssanam, नैतदस्ति । षष्ठ्या अत्र पदत्वं भविष्यति It is not so. Padatva is secured here through ṣaṣṭhĩ on the strength of the sūtra Ṣaṣṭhī sēṣë. इदं तर्हि प्रयोजनम् - ग्राम उच्चैस्तव स्वम्, ग्राम उच्च स्वम् - सपूर्वायाः प्रथमाया विभाषा इत्येष विधिर्यथा स्यात् This, then, is the benefit that the sūtra Sapūrvāyūh prathamāyā vibhāṣā (8, 1, 26) may operate to secure te in Grāma uccāis tē svam along with tava in Grāma uccāis tava sv.im. II अथ लिङ्गग्रहणं किमर्थम् ? Why is liniga read ? स्त्री, पुमान्, नपुंसकम् इत्यत्रापि यथा स्यात् To allow prathamā after the words strī, pumān and napuṁsa- kam also. 15 * i14 LECTURES ON PATAÑJALI’S MAHABHẲṢYA नैतदस्ति प्रयोजनम्, एप एवात्र प्रातिपदिकार्थः No, it cannot be the benefit, since the same is the meaning of the stem there. इदं तर्हि, कुमारी, वृक्षः, कुण्डम् इति If so, the use of prathama after the words kumārī, vrkṣaḥ and kundam is the benefit. NOTE:-Kaiyaṭa prefers tatah and taṭam as udāharaṇa. III अथ परिमाणग्रहणं किमर्थम् ? Why is parimāna read ? द्रोणः, खारी, आढकम् इत्यत्रापि यथा स्यात् To allow prathamā after the words drōṇa, khārī and āḍhakam also. NOTE:-1. The words drēṇa etc. denote measure. If they are used in the sense of objects that serve as measure, parimāṇa is the meaning of the prātipadika and hence the word parimāṇa is not needed in the sutra. But if, on the other hand, they denote grain of that measure (parimēya) by lakṣaṇā, it does not become the prālipadikārtha and hence it is to be read in the sutra, NOTE:-2. Nāgēsabhaṭṭa explains the bhasya thus :-So that there may be anvaya of parimāṇa which is vibhaktyartha, with vrihi, the parimēya, through measured measuring - relationship. He further states that the meaning of the stem in drōṇa is drōṇalva and not pariṇāmatva and the reading of parimana in the sutra is for vāilaksanya in subdabōdha. IV अथ वचनग्रहणं किमर्थम् ? Why is racana read ? śe agzıà alaaqīzaniídégaà 1 gaur - qui: gá acegary, તિ, अर्थिनश्च राजानो हिरण्येन भवन्ति न च प्रत्येकं दण्डयन्ति । सत्येतस्मिन् दृष्टान्ते यंत्रतानि सर्वाणि समुदितानि भवन्ति तत्रैव स्यात् - द्रोणः सारी आवकम् इति । इह न स्यात् - कुमारी, वृक्षः, कुण्डम् इति । ĀHNIKA TWENTYSIX-PRĀTIPADIKĀRTHALINGA… 115 The fruit of the vidhi in this sulra is seen collectively (so that, prathamā may appear where all the threeprātipadikārtha, linga and vacana are present). This is seen from the following nyāya :Gargāḥ śatam daṇḍyantām (Let Gargas be fined hundred coins). Kings want money and they do not fine them individually. Following this nyāya, prathamā will set in only where all the three are expressed, as in droṇaḥ, khārī and aḍhakam and will not appear in kumārī, vrkṣaḥ and kundam. नैतदस्ति प्रयोजनम् । प्रत्येकमपि वाक्यपरिसमाप्तिर्द्दश्यते । तद्यथा गुण- वृद्धिसंज्ञे प्रत्येकं भवतः । This cannot be the benefit. The fruit of the meaning of the sentence is seen individually also, as with reference to the designations guṇa and vṛddhi. इदं तर्हि प्रयोजनम् - उक्तेष्वप्येकत्वादिषु प्रथमा यथा स्यात् - एकः, बहवः इति This, then, is the benefit that prathama appears in the words ēkaḥ, dvāu and bahavaḥ even though ekatva etc. have been expressed (by the stem). NOTE:-Vacana refers to sankhyā according to pārvā- cāryas. V अथ मात्रग्रहणं किमर्थम् ? Why is mātra read ? एतन्मात्र एवं प्रथमा यथा स्यात् कर्मादिविशिष्टे मा भूदिति - कटं करोति To allow prathamā only when the meaning of the stem alone is expressed and not when karmatva etc too are expressed in addition, as in kaṭam karōti. NOTE: This arises in pratyayaniyama-pakṣa thus-Karmani dvitīyā etc. are taken that dvitīyā etc. may express only karmatva etc. This will not prohibit prathamā from expressing them. नैतदस्ति प्रयोजनम् । कर्मादिषु द्वितीयाद्याः विभक्तयः । ताः कर्मादिविशिष्टे arâmı «fàcaffa I

[[116]]

No, this is not the benefit. The vibhaktis-dvitiyā etc. enjoined to denote karmȧtva etc. prevent prathamā being used there (i.e.) in arthaniyama-pakṣa, अथ वा आचार्यप्रवृत्तिर्ज्ञापयति न कर्मादिविशिष्ठे प्रथमा भवतीति यदयं सम्बोधने प्रथमां शास्ति । Or the procedure of Acarya (Sutrakāra) suggests that prathama does not appear to denote karmatva etc. also, since he enjoins prathamā in the vocative case (ard hence there is no harm in pratyayaniyama-pakṣa), NOTE:-Kaiyata says that the statement that prathamā denotes vocative will be unnecessary, if it is taken to express karmatva etc. नैतदस्ति ज्ञापकम् । अस्ति ह्यन्यदेतस्य वचने प्रयोजनम् This does not serve as a jñāpaka; for another purpose is served by reading it. किम् ? What ? सामन्त्रितमिति वक्ष्यामि इति I am going to give the samjñā Sāmantritam to that which ends in it. यत्तर्हि योगविभागं करोति । इतरथा हि सम्बोधने आमन्त्रितम् इत्येव ब्रूयात् । It is not the case, since he reads them as two sūlras. Otherwise he would have read them as one sūlra suira thus: Sambōdhanē āmantritam. इदं तर्हि उक्तेष्वपि एकत्वादिपु प्रथमा यथा स्यात् एकः द्वौ बहवः इति This, then, is the benefit that prathamā appears in ēkaḥ, dvāu and bahavaḥ even though ekatva etc. are expressed by the prātipadikas. वचनग्रहणस्यापि एतत् प्रयोजनमुक्तम् । अन्यतरत् शक्यमवक्तुम् | The same prayōjana was stated for reading vacana and benco either of the two - vacana and mātra - may be dropped. ĀHNIKA TWENTYSIX — PRĀTIPADIKĀRTHALINGA… VI 117 प्रातिपदिकार्थलिङ्गपरिमाणवचनमात्रे प्रथमालक्षणे पदसामानाधिकरण्ये उपसङ्ख्यानमधिकत्वात् There is need for adding padasāmānādhikaranye in the prathamālaksanasūtra-Pratipadikārtha-liniga-parimāna-vacanamātrē prathamù, since it makes its appearance in addition. प्रातिपदिकार्थलिङ्गपरिमाणवचनमात्रे प्रथमालक्षणे पदसामानाधिकरण्ये उप- सङ्ख्यानं कर्तव्यम् - वीरः पुरुषः इति । There is need for the upasankhyāna of padasāmānādhikaruṇyễ in the sitra Prātipudikārtha-liniga-parimāna-vacana-mātrē prathamā, so that prathama may follow puruṣa in vīraḥ puruṣaḥ. किं पुनः कारणं न सिध्यति ? Why will it not follow it? अधिकत्वात् । व्यतिरिक्तः प्रातिपदिकार्थ इति कृत्वा प्रथमा न प्राप्नोति On account of an extraneous element. Prathamā can not appear since the prātipadikārtha is something other linga, parimāṇa and vacana alone. कथं व्यतिरिक्तः ? What is it which makes it other than liiga etc.? पुरुषे वीरत्वम् Vīratva in the meaning of puruṣa is an extraneous element. नवा वाक्यार्थत्वात् No, it need not be read, on account of its visēṣaṇa-viśēṣyabhāva being the meaning of vakya. न वा वक्तव्यम् It need not be read. किं कारणम् ? Why ? वाक्यार्थत्वात् । यदत्राधिकयं वाक्यार्थः सः Since it comes under vākyārtha. The additional element is taken under vākyārtha. VII अथ वा ‘अभिहिते प्रथमा " इत्येतल्लक्षणं करिष्यते Or the sūtra is recast thus : -Abhihite prathamā. NOTE :Kaiyata reads :Tin-lert-taddhita-samāsāir abhiNOTE:-Kaiyaṭa hitē kartrādāu prathama ityarthaḥ.

[[8]]

अभिहितलक्षणायामनभिहिते प्रथमाविधिः If Abhihite prathama is agreed to, there is need to enjoin prathamā where it is anabhihita. अभिहितलक्षणायामनभिहिते प्रथमा विधेयावृक्षः, लक्षः इति There is need to enjoin prathama where there is anabhihitatva, as in vṛkṣaḥ, plakṣaḥ, if the lakṣaṇa Abhihitē prathamā is accepted. उक्तं वा It has been answered. किमुक्तम् ? How has it been answered ? अस्तिर्भवन्तीपरः प्रथमपुरुषोऽप्रयुज्यमानोऽप्यस्तीति गम्यते - वृक्षः प्लक्षः अस्तीति गम्यते इति Asti in the present tense is taken to be understood after a noun of the third person though it is not read. Hence asti is taken to be understood after vṛkṣaḥ and plakṣaḥ. अभिहितानभिहिते हि प्रथमाभावः There is chance for prathamā where there is abhihitatva and anabhihitatva. अभिहितानभिहिते हि प्रथमा प्राप्नोति There is chance for prathamā where there is abhihitatva and anabhihitatva. क ? Where ? प्रासादे आस्ते, शयने आस्ते इति । सदिप्रत्ययेन अभिहितमधिकरणमिति कृत्वा प्रथमा प्राप्नोति । There is chance for prathamā after prāsāda and sayana in the sentences Prāsādē āstē and Śayanë astē, since adhikaranatva is expressed by the krt-pratyaya a after sad (and si). VIII एवं तर्हि ’ तिङ्समानाधिकरणे प्रथमा’ इत्येतल्लक्षणं करिष्यते If so, the lakṣaṇa is recast thus:—Ţinsamānādhikaraṇē prathami. तिङ्समानाधिकरण इति चेत् तिङोsप्रयोगे प्रथमाविधिः If the laksana is recast Tin-sumānādhikaraṇē prathamā, there is need to enjoin prathamā where fin is not used. ÁHNIKA TWENTYSIX-PRÁTIPADĪKĀRTHALINGA… तिड्समानाधिकरण इति चेत् तिङोऽप्रयोगे प्रथमा विधेया वृक्षः, प्लक्षः 119 If the lakṣana is recast Tin-samānādhikaranē prathama, there is need to enjoin prathama where tin is not used, as in orksah and plaksah. उक्तं पूर्वेण It was answered previously. किमुक्तम् ? How was it answered f अस्तिर्भवन्तीपरः प्रथमपुरुपोऽप्रयुज्यमानोऽप्यस्ति इति गम्यते - वृक्षः लक्षः, अस्तीति गम्यते इति Asti in the present tense is taken to be understood after a noun of third person, if no verb is used after it. When vṛkṣaḥ or plakṣaḥ is used above, the word asti is taken to be understood. शत्रुशानचोश्च निमित्तभावात्तिङोऽभावस्तयोरपवादत्वात् No chance for tin on account of satr and sanac which are its apavada having nimitta to appear. शतृशानचोश्च निमित्तभावात्तिङोऽभावः There is no chance for tiù, since there is nimitta for satṛ and śānac to appear. NorE :1. The nimitta for saly and sūnac is aprathamāsāmānādhikaranyam mentioned in the sutra Laṭaḥ satṛśanacāvaprathamāsamānādhikaranē (3, 2, 124). NOTE:-2. Kāiyaṭa says that nominative suffix alone follows Devadatta only when the finished word pacati follows it. Before it there is chance for the second case-suffix to appear. In that case ŝatṛ and sānac alone will follow pac and not tiù. क ? Where ? पचत्योदनं देवदत्त इति After the root pac in the sentence Pacali ōdanam Dēradatṭaḥ. किं कारणम् ? Why ? तयोरपवादत्वात् । शतृशानचो तिङपवादी । तौ अत्र बाधकौ । न च अपवादविषये उत्सर्गोऽभिनिविशते पूर्वं ह्यपवादा अभिनिविशन्ते पश्चादुत्सर्गाः; प्रकल्प्य च अपवादविषयमुत्सर्गोऽभिनिविशते । न तावत्र कदाचित् तिङादेशो भवति । अपवादौ तावत् शतृशानची प्रतीक्षते ।

[[0]]

On account of their being apavāda. Śatṛ and sanac are apavada of tin. They may serve as badhaka here. Utsarga does not step in the sphere of aparāda. For apavādus are given the first preference to act and then only atsargas operate; utsargas operate reserving room for apavādas to operate. In either case there is no chance for tin to take the place of lakara. It expects the apavādas-salṛ and śānac to appear and recedes. NOTE: The former of the two principles stated above rests on lakṣaṇāika-cakṣuṣka-darśanam and the latter on lakṣyāika-cakṣuṣka-darśanam. पाक्षिक एप दोपः This difficulty will arise only when a particular doctrine is held. कतरस्मिन्पक्षे शतृशानचोद्वैतं भवति अप्रथमा वा विधिना आश्रीयते प्रथमा वा प्रतिषेधेन ; विभक्तिनियमे चापि द्वैतं भवति, विभक्तिनियमो वा स्याद अर्थनियमो वेति ?. In what paksa does the difficulty arise? Is there conflict between sair and sānac on one side and tin on the other, when aprathama is taken as paryudāsa or prasajya pratiṣēdha and when vibhakti-niyama is taken in the sutras Karmani dvilīvā etc. or arthaniyama is taken? NOTE: If aprathama is taken is taken as paryudāsa, the word apratňamāsamānādhikarane means when there is sāmānādhikaranya with dvitīyā, tṛtīyā etc. and if it is taken as prasajyapratiṣëdha. it means Saly and sanac do not replace lakara when there is sāmānādhikaranya with prathamā. If vibhaktiniyama is taken in Karmaṇi dvitiya etc, it means karma etc, are denoted by, dvilīyā etc. alone and dvilīyā etc. may have other meanings If arthaniyama is taken, dviṭīyā etc. are used to denoto karma etc. alone and karma etc. may be denoted by other cases also. Nāgēlabhaļļa says that pratyayaniyama alone is acceptable to Sūtrakāra and arthaniyama to Vārttikakāra.ĀHNIKA TWENTYSIX-ṢAṢTHI SĒṢĒ 121 तद्यदा तावद् अर्थनियमः, अप्रथमा च विधिना, आश्रीयते तदैष दोपो भवति । यदा हि विभक्तिनियमः, तदा यद्येवमप्रथमा विधिनाश्रीयते अथापि प्रथमा प्रतिपेधेन तदा न दोषो भवति || * This difficulty arises only when arthaniyamapakṣa and paryudāsapakṣa of aprothamā are adhered to. With reference to vibhaktiniyamapaksa, the difficulty does not at all arise whether aprathamā is paιyudāsa or prusnjyapratiṣēdha. पुष्टी शेर्पा ( 2, 3, 50 ) There are four topics here:-(1) The denotation of the word śēsa (2) Its connotation ( 3 ) The need for sese in the sūtra and (4) The need or otherwise of the visesyapratisedha. शेष इत्युच्यते ; कः शेपो नाम ? [ The word sēse is read. What does it denote ? कर्मादिभ्यो येऽन्येऽथः स शेषः Śēśa denotes the meanings other than karmādis. यद्येवं शेषो न प्रकल्पते । न हि कर्मादिभ्योऽन्येऽर्थाः सन्ति । इह तावत्, राज्ञः पुरुषः इति, राजा कर्ता, पुरुषः सम्प्रदानम् । वृक्षस्य शाखा इति, वृक्षः शाखाया अधिकरणम् । तथा यदेतत् स्वं नाम चतुर्भिरेतत्प्रकारैर्भवति - क्रयणाद् अपहरणाद्, याच्ञायाः, विनिमयाद् इति । अत्र च सर्वत्र कर्माद्रयः सन्ति । If so, nothing can be denoted by seṣa; for nothing is beyond the range of karmādis. Firstly with reference to rājñaḥ puruṣaḥ, rājā is kartā and puruṣa is sampradānam 1. With reference to Vrkṣasya śākhā, vṛkṣu is the adhikarana of sakha. With reference to ownership, it arises in four ways :from purchase, from taking away, from requesting and from exchange. In all these cases one of karmādis does exist. एवं तहिं कर्मादीनामविवक्षा शेषः : 11 If so, śēsa connotes non-cognizance of karmādis.

  1. This is so said since pur usa, Leing under the service of the king, receives remuneration from him. 13

[[122]]

कथं पुनः सतो नामाविवक्षा स्यात् ! How cannot one take cognizance of what actually exists? सतोऽप्यविवक्षा भवति - तद्यथा अलोमिका एडका, अनुदरा कन्या इति । असतश्च विवक्षा भवति - तद्यथा समुद्रः कुण्डिका, विन्ध्यो वातकम् इति । Sometimes even things that do exist are not taken cognizance of, as in -Alomika edakā (eve without wool ), and Anudarā kanya (girl without abdomen). Sometimes even those that do not exist are expressed, as in Samudraḥ kundikā (the little pot is an ocean), and Vindhyō vardhitakam (the heap of food is Vindhyas). III किमर्थं पुनः शेपग्रहणम् ? Why is sāgē road ? प्रत्ययावधारणाच्छेषवचनम् Need to read sēṣē, since pratyayas are niyata. प्रत्ययावधारणात् शेषग्रहणं कर्तव्यम् । प्रत्यया नियताः, अर्धा अनियताः, तत्र पष्ठी प्राप्नोति । तत्र शेपग्रहणं कर्तव्यं पष्ठीनियमार्थं, शेष एव पष्ठी भवति, नान्यत्र इति । There is need to read seṣe on account of pratyayas being restricted. Pratyayas are niyala and meanings are aniyata and sasthi may appear there. Hence there is need to rend sēṣe to restrict that sasthi can be used only with reference to sēsa and none else. अर्थावधारणाद्वा Or on account of the niyatatra of meanings. " अथ वा अर्था नियताः प्रत्यया अनियताः ते शेपेऽपि प्राप्नुवन्ति । तत्र शेषग्रहणं कर्तव्यं शेषनियमार्थ - शेषे षष्ट्येव भवति नान्या इति । Or meanings are niyata and pratyayas are aniyata and they may chance to appear with reference to śêsu. Hence is the need to read sêṣê for sëṣaniyama, that ṣasthi alone should be used with reference to fisa. अर्थनियमेोपणं शक्यमकर्तुम् It is possible to manage without Sīṣi īn arthaniyama-pakṣı. ! How? ĀHNIKA TWENTYSIX-ṢAṢTHI ŚËṢË " 123 अर्था नियताः प्रत्यया अनियताः । ततो वक्ष्यामि षष्ठी भवति इति । तन्नियमार्थं भविष्यति - यत्र षष्ठी चान्या च प्राप्नोति, षष्ठ्येव तत्र भवति इति । Meanings are restricted and pratyayas are unrestricted. I shall, then, read that sastha makes its appearance. It serves the ’ purpose of niyama, that ṣaṣṭhi alone appears, where both ṣaṣṭhi and non-ṣaṣṭhī have a chance to appear. पष्ठी शेष इति चेद् विशेष्यस्य प्रतिषेधः IV If the sutra is read Sasthi sese, there is need to prohibit visesya from taking it. षष्ठी शेष इति चेद् विशेष्यस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः । राज्ञः पुरुष इत्यत्र राजा विशेषणं, पुरुषो विशेष्यः । तत्र प्रातिपदिकार्थे व्यतिरिक्त इति कृत्वा प्रथमा न प्राप्नोति । तत्र पष्ठी स्यात्, तस्याः प्रतिषेधो वक्तव्यः If the sutra is read Sasthi sese, there is need to prohibit viśēṣya from taking ṣaṣthi. In the expression Rajñaḥ puruṣaḥ, rājā is viśēṣaṇu and puruṣa is visēṣya. There is no chance for . prathamā on the strength of the sūtra Pratipadikārtha-liniga … ( 2, 3, 46 ) after the word purusa, since its meaning has within it rāja-nirūpita-viśēṣyatva which is beyond the range of the prātipadikārtha. Hence is the chance for sasthi to appear there and it should be prohibited. तत्र प्रथमाविधिः Need to enjoin prathamā there. तत्र षष्ठीं प्रतिषिध्य प्रथमा विधेया, राज्ञः पुरुषः इति । There is need to enjoin prathamā, after prohibiting saṣṭhi to secure the expression Rājñaḥ puruṣaḥ. उक्तं पूर्वेण It has already been answered (in the bhāsya under 2, 3, 46 ) किमुक्तम् ? How has it been answered ? नवा वाक्यार्थत्वाद इति । यदत्राधिक्यं वाक्यार्थः सः It need not be read, on account of its being vākyārtha. The additional element which is mentioned here comes within the purview of the meaning of the sentence. कुतो नु खल्वेतत् पुरुषे यदाधिक्यं स वाक्यार्थ इति, न पुना राजनि यदाधिक्यं स वाक्यार्थः स्यात् **

[[124]]

How is it that the additional element with reference to purusa comes within the the purview of vākyartha and that the additional element with reference to rajan does not come under it? अन्तरेणापि पुरुषशब्दस्य प्रयोग राजनि सोऽर्थो गम्यते, न पुनरन्तरेण राज- शब्दस्य प्रयोगं पुरुष सोऽर्थो गम्यते । The additional element with reference to röjan comes within cognition even if puruṣa is not read; but, on the other hand, additional element with reference to purusa does not come within cognition except in its association with the word rājñaḥ. अस्ति कारणं येनैतदेवं भवति There is reason for such a conclusion. किं कारणम् ? What is the reason ? राजगव्दाद्धि भवान् पष्ठीमुच्चारयति । अङ्ग हि भवान् पुरुषशव्दावप्युच्चारयतु, गंस्यते सोऽर्थः Oh, you read sasthī after rājan You better use, sir, the same after purusa also, and the same meaning is found ननु च नैतेनैवं भवितव्यम् - न हि शव्दकृतेन नामार्थेन भवितव्यम्, अर्थकृतेन नाम शब्देन भवितव्यम् । Oh, cannot we decide so on the basis that meaning should not be ascertained from the words used, but words have to be chosen to express the desired meaning? तदेतदेवं दृश्यताम् अर्थरूपमेवैतद् एवंजातीयकं येनात्र अन्तरेणापि पुरुष शब्दप्रयोगं राजनि सोऽर्थो गम्यत Let it be taken so that word is chosen to suit the meaning, That meaning is suggested in rājan even if puruṣa is not rend. किं पुनस्तत् ! What is it ? स्वामित्वम् The idea of srāmitra किं कृतं पुनस्तत् ? By which is it understood ? स्वकृतम् 11 is understood from its own capacity. तमया - प्रातिपदिकानां कियाना विशेष उपाय तय अस्याः मादुर्भवन्ति कर्म, करणम्, अपादानं, सम्प्रदानन, अभिणम् इति । नाथ पुनर्विभक्तीनामुत्पती वाचिनिमित्तन्येोपादीयन्ते । ĀHNIKA TWENTYSIX-ṢAṢTHI SËSË 125 This is explained thus: Some viśesus in the meanings of prātipadikas through their vyāpāra are taken cognisance of and from them, names like karma, karanam, upādānam, sampradanam and adhikaranam are given. They sometimes serve as nimitta to choose the case suffixes and`sometimes do not. कदा च विभक्तीनामुत्पत्तौ निमित्तत्वेन नोपादीयन्ते ? When do they not serve as nimitta to choose the case-suffixes? यदा व्यभिचरन्ति प्रातिपदिकार्थम् When they (sakti-viśēṣas) are outside the sphere of pratipadilārtha. यदा हि न व्यभिचरन्ति, आख्याभूता एव तदा भवन्ति कर्म, करणम्, अपादानं, सम्प्रदानं अधिकरणम् इति When they are within the sphere of pratipadikārtha, karma, Exranyam, apādānam, sampradānam and adhikcaranum serve as mere names denoting the function of case-suffixes. यथैव तर्हि राजनि स्वकृतं स्वामित्वं तत्र षष्ठी भवति, एवं पुरुषेऽपि स्वामिकृतं स्वत्वं तत्र षष्ठी प्राप्नोति । Just as ṣasthi is used after rujan on the basis that there is svāmitva created by himself in him, there is chance for the same ṣaṣṭhī to be used after puruṣa, since there is svatva in him created by svāmitra. राजशब्दाद् उत्पद्यमानया षष्ठ्या अभिहितः सोऽर्थ इति कृत्वा पुरुपशब्दात् पष्ठी न भविष्यति Since that meaning-sva-svāmitva-sambandha has been expressed by the ṣasthi after rājan, it cannot be used after puruṣı. न तर्हि इदानीमिदं भवति पुरुषम्य राजा इति If so, is there no chance for the expression Puruṣasya rājā? भवति । राजशव्द्रात्तु तदा प्रथमा Yes, it has. Prathamā alone can then be used after rūjan. न तर्हि इदानीमिदं भवति राज्ञः पुरुषस्य इति ? If so, is there is no chance for the expression Rājñah purusasya ? भवति बाह्यमर्थमभिसमीक्ष्य

[[126]]

Yes, it has a chance, on considering its relation with an external object. NOTE :-If puruṣa subordinates itself by governing another, it takes ṣaṣṭhi after it, even though it is pradhāna with reference to rājan. कर्मादिष्वकर्मकत्रद्वचनम् अधीगर्थदयेशां कर्मणि ( 2, 3, 52) Need to read akarmakarad with reference to the aśrayas of karma. कर्मादिष्वकर्मकवद्भावो वक्तयः Akarmakavadbhava has to be enjoined with referenco to the āsrayas of karma, (the dhātus road in the sūtras from 2, 3, 52 to 2, 3, 61.) किं प्रयोजनम् ? What is the benefit? अकर्मकाणां भावे लो भवति इति भावे लो यथा स्यात् - मातुः सार्यते पितुः स्मर्यते इति

So that the expressions Matuḥ smaryate and Pituḥ smaryate in bhāvē-prayōga on the authority of Akarmakāṇām bhāvē lō bhavali may be secured. अथ चत्करणं किमर्थम् ! What is the purpose served by vat ? स्वाश्रयमपि यथा स्यात् माता सार्यते, पिता सार्यते इति So that the expressions Mātā smaryatē and pitâ smaryatē based on karmaṇi-prayōga also may be secured. कर्माभिधाने हि लिङ्गवचनानुपपत्तिः For in the absence of akarmakaradbhāra, there will be anupapatti of linga and vacana. कर्माभिधाने हि सति वननयोरनुपपत्तिः म्यात्मानः स्मृतम् मायोः स्मृतम्, मान्गां स्मृतम् इति । मातुर्य या पानीनि । If akarmakaradhara is not read, the liiga (napnical and vatana (śkaracana) after the word emrla in Mutuḥ emṛtam, Matrel smylam and Matiyam amrtam may not he appropriates, 127 ÂHNIKA TWENTYSIX - ADHIGARTHADAYĒŚĀM … since it will have to take the linga and the racana of mātṛ that precedes it. षष्ठीप्रसङ्गव Chance too for sasthi. षष्ठी च प्राप्नोति There is chance for sasthī too to appear. कुतः ? After what ? स्मृतशब्दात्, मातुः सामानाधिकरण्यात् षष्ठी प्राप्नोति After the word smṛta which is samānādhikaraṇa with mātṛ. अपर आह Another says. पष्टप्रसङ्गश्च Need to make sasthī to appear. षष्ठी च प्रसङ्क्तया There is need to make susth appear. कुतः ? After what ? मातृशब्दात् । स्मृतशब्देनाभिहितं कर्मेति कृत्वा षष्ठो न प्राप्नोति After the word mātṛ. There will be no chance for sasthi, since karmatva is expressed by the smṛta. तत्तर्हि वक्तव्यम् It (akarmakavat) has to be enjoined then. न वक्तव्यम् । अविवक्षिते कर्मणि षष्ठी भवति No, it need not be enjoined. Ṣaṣṭhī sets in where there is no vivaksā for karma. किं वक्तव्यमेतत् ? Is this to be stated ? न हि No, it need not. कथमनुच्यमानं गंस्यते How is it to be so understood without its being stated? शेष इति वर्तते There is anuvrtti for sesē. शेपश्च कः ? What does the word sesa connote ? कर्मादीनामविवक्षा शेषः The word seṣa connotes the avivakṣā of karmādis. यदा च कर्म विवक्षितं भवति, तदा षष्ठी न भवति तद्यथा, स्मराम्यहं मातरं स्मराम्यहं पितरं इति । When there is vivakṣā for karmalva, ṣaṣṭhī does not set in, as in Smarāmi aham mātaram and Smarāmi aham pitaram. NOTE:-Kaiyaṭa clearly explains how bhāravacanānām mcans bhāvakartṛkāṇām.

[[8]]

रुजार्थानां भाववचनानामज्वरेः (2, 3, 54 ) अज्यरिसन्ताप्योः Need to replace Ajvareh by Ajvari-santāpyoh. अज्वरिसन्ताप्योरिति वक्तव्यम्, इहापि यथा स्यात् चोरं सन्तापयति, वृपलं सन्तापयति Ajvarisantāpyōḥ is to be read, so that the expressions Cōram santāpayati and Vṛṣalam santāpayali may be secured. अथ किमर्थ भाववचनानाम् इत्युच्यते, यावता रुजार्था भाववचना एव भवन्ति ! What is the need for the word bhāvavacanānām when rujārthas are only bhavaracanas? भावकतृकाद् यथा स्यात् इह मा भूत् - नदी कुरानि रुजति इति So that it may be after bhavakartṛka, so as to prevent its operation here in Nadī kūlāni rujati. द्वितीया त्राह्मणे ( 2, 3, 60 ) किमुदाहरणम् ? What is the example ? गां नन्ति, गां प्रदीव्यन्ति गां सभासद्भ्य उपहरन्ति The examples are :-Gūm ghnanti, gūm pradteyanti. and gim sabhusadbhya upaharanti. नैतदस्ति, पूर्वेणाप्येतत् सिद्धम् No. this is not; this is secured even by the previous sutra (Vibhūsāpasargi). दं तर्हि, गामम्य तदहः समायां दीव्यः This, then, is the cxample:-tion esta ldchah sathayim dieyeyult. हरिपप्रथिनस प्रेयविषो देवतासम्प्रदाने ( 2, 3, 61) ÁHNIKA TWENTYSIX-CATURTHYARTHE 1 चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दासे ( 2, 3, 62) षष्ठ्यर्थे चतुर्थी Need to read Sasthyarthe caturthi. - षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वक्तया - या खर्वेण पिर्यति तस्यै खर्वः ( जायते) 129 There is need to read Ṣasthyarthē caturthĩ, to sanction tasyāi for tasyāḥ in Yā kharvēṇa pibati tasyāi kharvaḥ (jāyatē). यां मलवद्वाससं सम्भवन्ति यस्ततो जायते सोऽभिशस्तः, यामरण्ये तस्यै स्तेनों यां परा॑चीं तस्यै॑ ह्वतमुख्य॑पगल्भो या स्नाति तस्य अप्सुमारको, या अभ्यङ्क्ते तस्यै दुश्चर्मा, या लिखते तस्यै खलतिरेपमारी, या अङ्क्ते तस्यै काणः, या दतो धाव॑ते तस्यै श्यावदन्, या नखानि निकृन्तते तस्यै कुनखी, या कृणत्ति तस्यै क्लीवः, या रज्जुं सृजति तस्य उद्बन्धुको, या पर्णेन पित्रेति तस्य उन्मादुकः ॥ तैत्तिरीयसंहिता (2, 5, 1, 6-7 ) अहल्यायै जारः (तै. आर. 1, 58 ), मनाय्यै तन्तुः In the following Vedic quotation the fourth case in tasyai, Ahalyāyāi and Manayyai is found in place of genetive:Yam malavadvāsasam sambhavanti yas talo jayate sosbhisastaḥ, yām araṇyē tasyāi stēnaḥ, yām parācīm tasyāi hrītamukhyapagalbhaḥ, yā snāti tasyāi apsumārakaḥ, yā abhyaṁktē tasyāi duścarmā, yā pralikhatë tasyāi khalatir-apamārī, yā aḥktē tasyāi kāṇaḥ, yā datō dhāvatē tasyāi śyāvadan, yā nakhāni nikrntalë tasyai kunakhi, ya krnatti tasyai klībaḥ, yā rajjum srjuli tasyā udbandhukaḥ, yā parṇēna pibali tasyā unmādukaḥ, Ahalyāyāi jāraḥ, Manāyyāi tantuḥ.* तत्तर्हि वक्तव्यम् It must, then, be enjoined. न वक्तव्यम् No, it need not. योगविभागात् सिद्धम् It is accomplished by splitting the sūlra into two.

  1. Caturthāracanam is another reading.
  2. This passage in the Taittiriyasakhitā tells us how advan ed the Science of Psychology was in 17lic times and how careful the wife ebol he when she is in her nianses. 17

[[130]]

चतुर्थी । ततः, अर्थे बहुलं छन्दसि First Caturthi is taken as one sūtra and then Arthe bahulam chandasi is taken as another sūtra. कर्तृकर्मणोः कृति (2, 3, 65 ) Whether there is need for the use of the word krti in the sutra is the only topic that is discussed here. कृद्रहणं किमर्थम् ? Why is krti read ? इह मा भूत् - पचत्योदनं देवदत्त इति So that the sūtra may not operate here when a finite verb like pacati as in Pacati ōdanam Devadattaḥ is read. कर्तृकर्मणोः पष्ठीविधाने कृद्रहणानर्थक्यं लप्रतिषेधात् Reading of krti with reference to ṣaṣṭhīvidhāna of kartṛ and karman is unnecessary, on account of the niṣēdha of lakāra. कर्तृकर्मणोः पष्ठीविधाने कृद्रहणमनर्थकम् Reading of kṛti is unnecessary with reference to the vidhāna of sasthi of karty and karman. (? किं कारणम् ? Why ? लप्रतिषेधात् । प्रतिषिध्यतेऽत्र पष्ठी लप्रयोगे न इति On account of the prohibition before lakara. Sasthi is going to be prohibited when lakāra is used, in the sutra Na lõka ….. (2, 3, 69). तस्य कर्मकर्त्रर्थ तर्हि कृणं कर्तव्यम् । कृतो ये कर्तृकर्मणी तत्र यथा स्यादन्यस्य ये कर्तृकर्मणी तत्र मा भूदिति । There is need for the word krti, so that it may serve as the viṣēṣaṇa of karmahartṛ, to allow the sutra to operate with reference to the karty and karman of kṛt and not with reference to those of another. नैतदस्ति प्रयोजनम् । धातोर्हि द्वये प्रत्यया विधीयन्ने, तिटश्च कृतश्च । तत्र कृत्प्रयोग इम्यते, तिप्रयोगे प्रतिषिध्यते । This is not the benefit; for, two kinds of pratyyys-tis and kṛt ate enjoined to roots. Of them, this sūtra is intended to operate if kṛi-pratyaya is used and not to operate if tiù is used.AHNIKA TWENTYSIX-KARTRKARMANŌH KRTI न ब्रूमः - इहार्थं तस्य कर्मकर्तर्थं कृद्रणं कर्तव्यमिति 131* We do not say that the word kṛti should be used to serve as the viśēṣaṇa of kartṛkarmaṇõḥ in this sūtra.

  • किं तर्हि ? Where then ? 1 उत्तरार्थम् - - अव्ययप्रयोगे न इति षष्ठ्याः प्रतिषेधं वक्ष्यति, स कृतोऽव्ययस्य ये कर्तृकर्मणी तत्र यथा स्याद्, अंकृतोऽव्ययस्य ये कर्तृकर्मणी तत्र मा भूत् - उच्चैः कटानां स्रष्टा इति । For the sake of what follows. He is going to prohibit ṣaṣṭhi with reference to the prayōga of avyaya. It should apply to the karty and karman of the avyaya which is krt and should not apply to the karty and karman to ‘other avyayas, so that the following expression can be secured-Uccaiḥ kaṭānām srastā. तस्य कर्मकर्त्रर्थमिति चेत् प्रतिषेधेऽपि तदन्तकर्मकर्तृत्वात्सिद्धम् If it is said that krt is to serve as the viseṣaṇa of karmakartr with reference to avyaya, the object is achieved since the avyaya which takes kartṛ and karman is only kṛd-anta. कृत एते कर्तृकर्मणी, नाव्ययस्य, अधिकरणमन्त्रान्ययम् । Karty and karman belong only to krdanta and not to avyaya; avyaya, here (uccaih) is only adhikarana. इदं तर्हि प्रयोजनम् - उभयप्राप्तौ कर्मणि षष्ठ्याः प्रतिषेधं वक्ष्यति, स कृतो ये कर्तृकर्मणी तत्र यथा स्यात् कृतार्थे कर्तृकर्मणी तत्र मा भूदिति आश्चर्यमिदं वृत्तम्, ओदनस्य च नाम पाकः, ब्राह्मणानां च प्रादुर्भाव इति This, then, is the benefit, that the pratiṣedha which he is going to enjoin with reference to sasthi in the sutra Ubhayaprāplāu karmani may apply to the karty and karman of the same krdanta and not to the kartr and karman of two krts, as in Āṣcaryam idam vṛttam, õdanasya ca nāma pākaḥ, brāhmaṇānāñ ca prādurbhāvaḥ (This is a strange occurrence-Oh, there is cooking of food and there is the arrival of brahmans) अथ क्रियमाणेपि कृद्रणे कस्मादेवात्र न भवति ?
  1. अव्यययोगे is another reading. *132 LECTURES ON PATANJALI’S MAHĀBHÂṢYA Eren on reading the word larti, how does it (the sūtra Ubhayaprāptāu karmani) not operate here? उभयप्राप्तौ इति नैवं विज्ञायते - उभयोः प्राप्तिः उभयप्राप्तिः, उभयप्राप्तौ इति The word ubhayaprāptāu is not taken as the seventh case of ubhayaprapti whose vigraha is ubhayōḥ prāptiḥ. कथं तर्हि ? How then ? उभयोः प्राप्तिर्यस्मिन् कृति सोऽयमुभयप्राप्तिः कृत्, उभयप्राप्तौ इति । It is taken as the seventh case of ubhayaprāpti which qualifies krt and whose vigraha is ubhayōḥ prāptiḥ yasmin. अथ वा कृतो ये कर्तृकर्मणी तत्र यथा स्यात्, तद्धितस्य ये कर्तृकर्मणी तत्र मा भूदिति कृतपूर्वी कटं, मुक्तपूर्वी ओदनम् इति । Or, in order that it may operate with reference to the karty and karman of krdanta alone and not to those of taddhitanta, as in kṛtapūrvī kaṭam, bhuktapūrvī ōdanam. ननु च वाक्येनैवानेन न भवितव्यम् Oh, there is no chance for ṣasthi from the nature of the sentence. 1 तत्र द्वितीयया तावन्न भवितव्यम् Oh there is no chance even for dvitiya there (after kata and iduna.) किं कारणम् ? Why ? तेनाभिहितं कर्मेति कृत्वा Taking that karman is expressed by kta. इनिप्रत्ययेन चापि नोक्तव्यम् There is no chance for ini-pratyaya too to appear. किं कारणम् ? Why ? असामर्थ्यात On account of the absence of sāmarthiya. quantriq? Why is sūmarthya absent ? माश्रममर्थं वन On the dictum. Sūpikṣam asamartham bhavati, ĀHNIKA TWENTYSIX-KARTṚKARMAṆŌḤ KṚTI 133 यत्तावदुच्यते द्वितीयया तावन्न भवितव्यम् किं कारणम्, क्तेन अभिहितं कर्मेति कृत्वा - इति, योऽसौ कृतकटयोरभिसम्बन्धः स उत्पन्ने प्रत्यये निवर्तते ; अस्ति च करोतेः कटेन सामर्थ्यम् इति कृत्वा द्वितीया भविष्यति । Firstly with reference to the objection that there is no chance for dvitiyā after kata on account of the karmatva being expressed by kta, the sambandha between krta and kata recedes from the mind the moment. ini-pratyaya is used and dvitīyā, then, sets in on the assumption that there is samarthya between the meaning of the root kṛ and kaṭa.

यदप्युच्यते - इनिप्रत्ययेन चापि नोत्पत्तव्यम्, किं कारणम्, असामर्थ्यात्, कथमसामर्थ्यम्, सापेक्षमसमर्थं भवति इति, नेदमुभयं युगपद् भवति वाक्यं प्रत्ययश्च ; यदा वाक्यं न तदा प्रत्ययः ; यदा प्रत्ययः सामान्येन तदा वृत्तिः । तत्र अवश्यं विशेषार्थिना विशेषोऽनुप्रयोक्तव्यः कृतपूर्वी । किम् ? कटमिति ।

  • भुक्तपूर्वी - किम् ? ओदनमिति With reference to the second objection too that there is no chance for ini-pratyaya on account of asāmarthya which is based on sāpēkṣatva, the answer is this:Both the vākya and the pratyaya do not operate simultaneously; when the vakya operates, pratyaya does not. When the pratyaya makes its appearance, it has its vṛtti1 only in a general sense and hence one who is bent upon informing the viseṣa has to make use of viśēṣa. On saying kṛtapūrvī, he gives room for the object of kṛta to be known and hence reads kaṭam. Similarly he reads. ōdanam after bhuktapurvī 1 अथ वा इदं प्रयोजनम् - कर्तृभूतपूर्वमात्रादपि पष्टी यथा स्यात् भेदिका देवदत्तस्य यज्ञदत्तस्य काष्ठानाम् इति Or this is the benefit that sasthī may be used after prayojyakartṛ as Bhēdikā Dēvadattasya Yajñadattasya kāṣṭhānām. NOTE:-Kaiyaṭa derives Krt as Kartari iti and states that it refers to prayōjyakarta who is apradhāna. Nāgēśabhoṭṭa says that taddhitanivṛtti alone is the prayōjana of kṛdgrahaṇa.
  1. Trttik == Parārthabhidhānam.

[[134]]

उभयप्राप्तौ कर्मणि ( 2, 3, 66 ) उभयप्राप्तौ कर्मणि पष्ठ्याः प्रतिषेधेऽकादिप्रयोगेऽप्रतिपेधः There is need for apratisedha with reference to those which end in aka etc. under the sutra Ubhayaprāptau karmaṇi. उभयप्राप्तौ कर्मणि षष्ठ्याः प्रतिषेधे अकादिप्रयोगे प्रतिषेधो न भवतीति वक्तव्यम् - भेदिका देवदत्तस्य काष्ठानाम्, चिकीर्षा विष्णुमित्रस्य कटस्य It must be enjoined that the pratiṣēdha of ṣaṣṭhĩ to the kartṛ by the sūtru Ubhayaprāptāu karmani does not hold good if kṛt Bhēdikā the lent is aka etc. Viz Bhedila Dēvadattasya kāsthānām, cikīrṣā Viṣṇumitrasya kaṭasya. अपर आहू Another says : अकाकारयोः प्रयोगे प्रतिपेधो नेति वक्तव्यं, शेषे विभाषा It must be enjoined that the pratiṣedha does not hold good if the kṛt is aka, and a and there is vibhāṣā with reference to the rest. शोभना खलु पाणिनेः सूत्रस्य कृत्तिः, शोभना खलु पाणिनिना सूत्रस्य कृतिः । शोभना खलु दाक्षायणस्य सङ्ग्रहस्य कृतिः, शोभना खलु दाक्षायणेन सङ्ग्रहस्य कृतिः इति । Viz. Śōbhana khalu Pāṇinēḥ Sūtrasya kṛtiḥ, Söbhanā khalu Pāṇininā ́ Sūtrasya kṛtiḥ. Śōbhanā khalu Dākṣāyaṇasya Sangrahasya kṛtiḥ, Śōbhanā khalu 1 Dākṣāyaṇēna Sangrahasya lertih. I NOTE:-Kaiyaṭa reads:-Akākāravyatiriktustrīpratyaya čva nānyasminni!i kēcid ahuh. Apare tu pratyayamātrē akākāravarjitē vikalpam icchanti-Śabdānām anuśāsanam Acaryasya Acāryēṇa vā iti. क्तस्य च वर्तमाने ( 2, 3, 07) क्तस्य च वर्तमाने नपुंसके भाव उपसख्यानम् There is need to ndd Xapnitaaha bhart to the siitra Karya ca vartamānē.

  1. This shows that ‘ya, the author of the Sangrala is a descendant of Parini. ÁHNIKA TWENTYSIX-KTASYA CA VARTAMĀNÊ 135 तस्य च वर्तमाने नपुंसके भाव उपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - छात्रस्य हसितं, नटस्य भुक्तम्, मयूरस्य नृत्तम्, कोकिलस्य व्याहृतम् इति There is need to add Napumsake bhave under the sutra Ktasya ca vartamānē to secure the forms Chātrasya hasitam, Naṭasya bhuktam, Mayūrasya nṛtiam and Kōkilasya vyāhṛtam. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must, then, be read. न वक्तव्यम् No, it need not be read. शेषविज्ञानात् सिद्धम् ’ - शेषलक्षणात्र षष्ठी भविष्यति । It is accomplished through seṣē. The ṣaṣṭhi will appear here on the strength of the sūtra ģēṣë ṣasthī. शेष इत्युच्यते । कश्च शेषः ? The word sēṣe is read. What does sēṣa connote? कर्मादीनामविवक्षा शेषः Śēṣa connotes the avivakṣā of karmādis. कथं पुनः सतो नाम अविवक्षा स्यात्, यदा छात्रो इसति, नटो भुङ्क्ते, मयूरो नृत्यति, कोकिलो व्याहरति ? How is it possible to have avivakṣā of that which exists, as Chātrō hasati, Naṭō bhuiktē, Mayūrō nṛtyati and Kōkilő vyāharati ? सतोऽप्यविवक्षा भवति । तद्यथा - अलोमिका एडका, अनुदरा कन्या इति । असतश्च विवक्षा - समुद्रः कुण्डिका, विन्ध्यो वद्धितकम् इतेि Sometimes even things that do exist are not taken cognizance of as in Alōmikā ēḍakā and Anudarā kanyā. Sometimes even those which do not exist are expressed as in Kuṇḍikā samudraḥ and Varddhilakam vindhyaḥ. यद्येवम् उत्तरत्र चातु. शव्धं प्राप्नोति - इदमहेः सप्तम्, इहाहिना सृप्तम्, इहाहिः सृप्तः, इहाहेः सृप्तम्, ग्रामस्य पार्श्वे, ग्रामस्य मध्ये इति If so, there will be chance for the following four-fold expression: -(1) Idam aheḥ srptam grāmasya pārśvē, grāmasya madhye (2) Iha ahinā sxplam… ( 3 ) Iha ahily s?ptum… ( 4 ) Tha ahūh srptam…
  2. This is printed as a‘vārttika in the printed’ editions. But, in the opinion of Nāgēśabhaṭṭa, it seems to be bhāṣya.

[[136]]

इप्यत एव चातुः शव्द्यम् The four-fold expression is evidently a desired one. NorE : — Nāgēśabhatta says that, according to Vārttikakāra, the ways of expression are three, that, according to Mahābhāsyakāra, they are four and that, according to some, they are five. न लोकाच्ययनिष्ठाखलर्थतृनाम् ( 2, 3, 69) लादेशे सलिग्रहणं किकिनोः प्रतिषेधार्थम् Need to replace la by salliṭ to prohibit ki and kin. लादेशे सल्लिग्रहणं कर्तव्यम् सल्लिटोः प्रयोगे नेति वक्तव्यम्

It is necessary to read salliṭ in place of la. It must be enjoined that there is pratiṣedha when sat and liṭ are used. NOTE:-Kāiyaṭa says that sad refers to saiṛ and śānac and lit refers to kanac and kvas. किं प्रयोजनम् ? Why ? किकिनोः प्रतिपेधार्थम् - किकिनोरपि प्रयोगे प्रतिषेधो यथा स्यात्, पणिः सोमम्, ददिर्गाः To prohibit with reference to ki and kin. So that the pratiṣëdha may take place when ki and kin also are used, as in Papih sōmam and Dadir gā?. किं पुनः कारणं न सिध्यति ? How is it not secured from the sūlra? तयोरलादेशत्वात् On account of their not being lādēsa. न हि तौ देशों For those two are not the ādēsas of lalāra. अथ तो लादेशी स्यातां, स्यात्प्रतिषेधः ? Can there be pratiṣedha if they are ladesa? चादं स्यात् Certainly will it be. लादेशी तर्हि भविष्यतः If so, they are taken as ladisa. कथम् ? How f AHNIKA TWENTYSIX - NA LOKAVYAYANISTHA… आहगमहनजनः किकिनौ लिट् च इति, लिडूदिति वक्ष्यामि 137 I shall take lit ca in the sutra A-dr-gama hina-janaḥ kikinau lit ca ( 3, 2, 171 ) in the sense of lidvat. स तर्हि वतिनिर्देशः कर्तव्यः, न ह्यन्तरेण वतिमतिदेशो गम्यते If so, vat has to be read; for atidēśu is not possible without vat. अन्तरेणापि वतिमतिदेशो गम्यते । तद्यथा, एष ब्रह्मदत्तः, अब्रह्मदत्तं ब्रह्मदत्त इत्याह, ते मन्यामहे ब्रह्मदत्तवदयं भवतीति । एवमिहाप्यलिटं लिडित्याह, लिड्डुदिति विज्ञास्यते । Atidēśa is suggested even in the absence of vat. For instance, one, on seeing a person who is not Brahmadatta, says, ‘This man is Brahmadatta’ and we infer from it that he is like Brahmadatta. So also he reads alit as lit. It is construed lidvat. उकारप्रयोगे न Need to prohibit where ukāra is used. उकारप्रयोगे नेति वक्तव्यम् - कटं चिकीर्षुः, ओदनं वुभुक्षुः । It is necessary to prohibit it with reference to ukārānta. Kaṭam cikīrṣuḥ and ōdanam bubhukṣuḥ. ततर्हि वक्तव्यम् It must, then, be read. न वक्तव्यम् । उकारोप्यत्र निर्दिश्यते lt need not be read. Ukāra, too, is found in the sūtra. कथम् ? How ? प्रश्लिष्टनिर्देशोऽयम् - उ + उ = ऊक, ल + ऊ = लोक इति Viz. The word lōka embraces within it la, u and uka where the latter two first combine to form ūka. उकप्रतिषेधे कमेर्भापायामप्रतिषेधः Need for apratiṣēdha of kāmuka in Classical Sanskrit. उकप्रतिषेधे कमेर्भाषायां प्रतिषेधो न भवतीति वक्तव्यम् - दास्याः कामुकः, वृषल्याः कामुकः । Fiz. It must be enjoined that, with reference to uka-pratiṣēdha, there is no pratiṣēdha for kāmuka in Classical Sanskrit. Dāsyāḥ kāmukaḥ and Fṛṣalyāḥ kāmukaḥ. 18

[[8]]

अव्ययप्रतिषेधे तोसुन्कसुनोरप्रतिषेधः Need for apratiṣedha with reference to tōsun and kasun. अव्ययप्रतिषेधे तोसुन्कसुनोः प्रतिषेधो न भवतीति वक्तव्यम् - पुरा सूर्यस्योदे- तोराधेयः, पुरा वत्सानामपाकर्तोः, पुरा क्रूरस्य विसृपो विरप्शिन् It must be enjoined that the pratiṣedha with reference to avyayas does not embrace tōsun and kasun. Viz. Purā sūryasya udētōr adheyaḥ, Purā valsānām apākartāḥ and Purā krūrasya visrpā virapsin. शानंश्चानश्शतॄणामुपसङ्ख्यानम् There is need to add sānan, cānas and śatr. शानंश्वानश्शतृणामुपसङ्ख्यानं कर्तव्यम्, सोमं पवमानः, नटमानानः, अधीयन् पारायणम् । लप्रयोगे न इति प्रतिषेधो न प्राप्नोति There is need to add under the sūtra sānan, cānas and satr so that the pratiṣedha may operate here:-Sömam pavamānaḥ, Naṭam aghnanaḥ, and Adhiyan pārāyaṇam. These cannot be secured from the praliṣëdha laprayōgē na. मा भूदेवं ; तृन्नित्येवं भविष्यति Let it not be secured by it; it will be secured by tṛn found in the sūtra. कथम् ? How ? तृन्निति नेदं प्रत्ययग्रहणम् Tan, here, is not the pratyaya. किं तर्हि ? What, then, is it ? प्रत्याहारग्रहणम् It is pratyāhāra. क सन्निविष्टानां प्रत्याहारः ? Whose pratyāhāra is it ? लटः शतृ इत्यतः प्रभृति आतृनो नकारात् It is the pratyāhāra from ty in Latak satr… (3, 2, 124 ) to n in Tan ( 3, 2, 135 ). यदि प्रत्याहारग्रहणं चोरस्य द्विषन्, वृपलक्ष्य द्विवन् अत्रापि प्राप्नोति । If it refers to pratyāhāra, the pratiṣidhu will have chance here also in Cōrasya drisan and Vrsalasya dviṣan. faq: agafaaaq There is need to read Driṣaḥ śaturvā. AHNIKA TWENTYSIX-AKENOR …. KRTYĀNĀM … 139 द्विषः शतुर्वेति वक्तव्यम् । तच्चावश्यं वक्तव्यम् प्रत्ययग्रहणे सति प्रतिषेधार्थं, तदेव प्रत्याहारग्रहणे सति विध्यर्थं भविष्यति , There is need to state Dvisah saturva. It must, necessarily be read for the sake of pratiṣedha if tṛn is taken as a pratyaya and for the sake of vidhi if trn is taken as a pratyāhāra. अकेनो भविष्यदाधमर्ण्ययोः ( 2, 3, 70) अकस्य भविष्यति Need to restrict aka only to bhavisyati. अकस्य भविष्यतीति वक्तव्यम् - यवान् लावको व्रजति, ओदनं भोजको व्रजति, सक्तून् पायको व्रजति There is need to restrict aka only to bhavisyati, Viz. Yavān āvako vrajati, Odanam bhōjako vrajati and Saktun pāyakōl vrajati. इन आधमर्ये च In in the sense of adhamarnya too. तत इन आधमर्ये च भविष्यति चेति वक्तव्यम् - शदं दायी, सहस्रं दायी, ग्रामं गमी । Then it is necessary to enjoin that in is used to denote adhamarnya in addition to bhaviṣyati. कृत्यानां कर्तरि वा ( 2, 3, 71) कर्तृग्रहणं किमर्थम् ? Why is kartari read ? कर्मणि मा भूदिति To prevent it in karmani. नैतदस्ति प्रयोजनम् । भावकर्मणोः कृत्या विधीयन्ते तत्र कृत्यैरभिहितत्वात् कर्मणि षष्ठी न भविष्यति This is not the benefit. Krtyapratyayas are enjoined to denote bhāva and karman, and since karman is expressed by kṛtyas, there is no chance for karmaṇi ṣasthī. अत उत्तरं पठति He, then, reads the answer. भव्यादीनां कर्मणोऽनभिधानात् कृत्यानां कर्तृग्रहणम् +

[[0]]

Since karman is not expressed by kṛtya in bhavyādi noted in 3, 4, 68, kartari is read in the sutra. भव्यादीनां कर्म कृत्यैरनभिहितम् - गेयो माणवकः साम्नाम् The kaiman of bhavyādis is not expressed by kṛtya. Gēyō māṇavakaḥ sāmnām. भव्यादीनां कर्मणोऽनभिधानात् कृत्यानां कर्तृग्रहणं क्रियते Since the karman of bhavyādis is not expressed, there is need to read kartori in the sūtra. किमुच्यते - भव्यादीनां कर्म कृत्यैरनभिहितम् इति, नेहाप्यनभिहितं भवति, आक्रष्टव्या ग्रामं शाखा इति ?

Why is it said that the karman of bhavyādis is not expressed by krtyas? Is it not that it is not expressed even here in the sentence Akraṣṭaryā grāmam śākhā ?
NOTE:-Kāiyaṭa says here Krṣer dvikarmakatvāt pradhānakarmaṇaḥ kertyēna abhidhānam, na tu apradhana. karmaṇaḥ iti tannivṛttyariham kartṛgrahaṇam kasmān na bhavali iti bhāvaḥ.
एवं तर्हि योगविभागः करिष्यते - कृत्यानाम् - कृत्यानां प्रयोगे षष्ठी न भवति इति ।
If so, the sūtra is split into two:Firstly krtyānām is read and it means that saṣṭhi does not appear when kṛtyas are used.
किमुदाहरणम् What is the udāharana ?
ग्राममाक्रष्टव्या शाखा Grāmam ākrastavyā sākhā.
ततः कर्तरि वा इति Secondly kartari vā is rend. इहापि तर्हि प्राप्नोति, गेयो माणवकः साम्नामिति
If, so, the nisidha will appear here too in Gyō māṇavakaḥ
sāmnām,
zugnaifafa qàà There is anuvrili for ubhayaprāpti.AHNIKA TWENTYSIX - AKENOR…. KRTYĀNĀM ….

141 ननु चोभयप्राप्तिवैषा गेयो माणवकः साम्नाम् इति च, गेयानि माणवकेन सामानि इति च भवति Oh this too is a case where there is ubhayaprāpti :– Gēyō māṇavukaḥ sāmnām and Gēyāni māṇavakēnu sāmāni. उभयप्राप्तिर्नाम सा भवति यत्रोभयस्य युगपत् प्रसङ्गः । अत्र च यदा कर्मणि न तदा कर्तरि, यदा कर्तरि न तदा कर्मणीति ॥ Ubhayaprāpti is that where both have a chance to appear simultaneously. Here when it comes with reference to karman, it does not come with reference to kartr and when it comes with reference to karty, it does not come with reference to karman. Ahnika – Twentysix ends. (Second adhyāya third pada third ahnika ends.) Ahnika Twentyseven (Second adhyāya, fourth pāda, first āhnika) द्विगुरेकवचनम् (2,4,1) The need or otherwise of this sūtra is discussed here. किमर्थमिदमुच्यते ? Why is this read P प्रत्यधिकरणं वचनोत्पत्तेः सङ्ख्यासामानाधिकरण्याच्च द्विगोरेकवचनविधानम् Injunction of singular number suffix to dvigu on account of vacuna being related to each dravya and dvigu bas sāmānādhikaranya with sankhyāvacaka. प्रत्यधिकरणं वचनोत्पत्तिर्भवति Number-suffix follows each dravya-vacaka stem. किमिदं प्रत्यधिकरणम् इति ? What does pratyadhikaraṇam mean? अधिकरणम् अधिकरणं प्रति प्रत्यधिकरणम् Pratyadhikaraṇam means with reference to each dravya. सङ्ख्यासामानाधिकरण्याच्च - सङ्ख्यया बहर्थया चास्य सामानाधिकरण्यम् । प्रत्यधिकरणं वचनोत्पत्तेः सङ्ख्या सामानाधिकरण्याच्च बहुपु बहुवचनमिति बहुवचनं प्राप्नोति । इप्यते चैकवचनं स्यादिति । तच्चान्तरेण यलं न सिध्यति इति द्विगोरेकवचनविधानम् On account of the stem being in sāmānādhikaraṇya with number-suffix also. There is sāmānādhikaraṇya between dravya and number which may be one, two or many. There is chance for plural number suffix on the strength of the sutra Bahuṣu bahuracanam, since each dravya has its number and both of them havo sāmānādhikaranya; but singular suffix is desired there. It cannot be accomplished without effort and hence is the ridhūna of ēkaracana to drigu. अस्ति प्रयोजनमेतत् ? Is this the benefit ? किं तहीति ? What then ? AHNIKA TWENTYSEVEN-DVIGURÉKAVACANAM तत्रानुप्रयोगस्यैकवचनाभावोऽद्विगुल्वात् 143 If so, there is no chance for the singular suffix in anuprayōga (addition of one after another) on account of its not being dvigu. तत्रानुप्रयोगस्यैकवचनं न प्राप्नोति पञ्चपूलीयम् इति If so, singular suffix cannot be used in the anuprayāga, pañca - pūliyam.. किं कारणम् Why ? अद्वित्वात् । द्विगुरेकवचनमित्युच्यते, न चाल अनुप्रयोगो द्विगुसंज्ञः । On account of its not being dvigu. Dvigu is read to take ēkavacana and anuprayōga, here, does not have the dvigusanjna. सिद्धं तु द्विग्वर्थस्यैकवद्वचनात् It is accomplished by reading dvigvartha and ēkavad in place of dvigu and ēkavacana. सिद्धमेतत् This is accomplished. कथम् ? How ? द्विग्वर्थ एकवद्भवतीति वक्तव्यम् Dvigvartha ēkavadbhavati should be read in place of Dvigur- ēkavacanam. तत्तर्हि वक्तव्यम् It, then, has to be read. न वक्तव्यम् । नेदं पारिभाषिकस्य वचनस्य ग्रहणम् No, it need not be so read. The word vacana here is not used in the technical sense of number. किं तर्हि ? In what sense then ? अन्वर्थग्रहणम् । उच्यते वचनम्, एकस्यार्थस्य वचनम् एकवचनम् इति It is used in its derivative sense. The word ēkavacana means ēkasya arthasya vacanam (mention of one object) where the derivation of racanam is ucyalē. एकशेषप्रतिषेधश्च Need to prohibit ekavadbhava.

[[144]]

h एकशेषस्य च प्रतिषेधो वक्तव्यः पञ्चपूली च पञ्चपूली च पञ्चपूली च पञ्चपूल्यः । There is need for pratiṣedha with reference to ēkavadbhā va to secure pañcapiūlyak from pañcapūlī ca pañcapilī ca pañicapūlī ca. न वान्यस्यानेकत्वात् No, it need not be prohibited on account of anekatva belonging to another. न वा वक्तव्यः No, it need not be enjoined. किं कारणम् ? Why ? अन्यस्यानेकत्वात् । नैतद् द्विगोरनेकत्वम् On account of anēkatva belonging to another. This anēkatva does not belong to dvigu. कस्य तर्हि ? To what then ? द्विग्वर्थसमुदायस्य To the collection which forms the meaning of dvigu. समाहारग्रहणं च तद्धितार्थप्रतिपेधार्थम् Need to read samāhāra to prohibit laddhitārtha. समाहारग्रहणं च कर्तव्यम् There is need to read samahārē. किं प्रयोजनम् Why ? तद्धितार्थप्रतिषेधार्थम् तद्धिनार्थे यो द्विगुः तस्य मा भूदिति पञ्चकपाली पञ्चकपाला इति To prohibit dvigu having tadhitārtha. So that the sutra may not operate with reference to dvigu having taddhitārtha, as pañcakapālāu and pañcakapālāk. किं पुनस्यं पञ्चकपालशब्दः प्रत्येकं परिसमाप्यते, आहोखित समुदाये वर्तते ! Does the word pañca-kapala refer to the purēdaśa placed on each kapāla separately or to that placed on all simultaneously? किं चातः ? What difference does it make ? यदि तावन प्रत्येकं परिसमाप्यते पुरखादेव चोदनं पच AHNIKA TWENTYSEVEN-DVANDVASCA PRÁNI… .. 145 If it is taken to be pratyāka-parisamāpti, it was raised previously and answered (under 2, 1, 4). अथ समुदाये वर्तते Suppose it is taken to be samudāyaortti, न वा समाहारकत्वात् The end is not gained on account of ēkatva of sumāhāra. न वैतत् समाहारैकत्वादपि सिध्यति No, the end is not gained since samāhāra is one. एवं तर्हि, प्रत्येकं परिसमाप्यते If so, pratyekaparisamāpti is resorted to. पुरस्तादेव चोदितं परिहृतं च It was raised previously and answered. अपर आह Another says: न वा समाहारकत्वात् The sūtra is not necessary on account of the ēkalva of samāhāra. न वा योगारम्भेणैवार्थः No purpose is served by the sūtra. किं कारणम् ? Why ? समाहारैकत्वात् । एकोऽयमर्थः समाहारो नाम, तस्यैकत्वाद् एकवचनं भविष्यति । On account of oneness of samāhāra. Samāhāra is one and on account of its oneness, singular suffix will be used. द्वन्द्वश्व प्राणितूर्यसेनाङ्गानाम् ( 2, 4, 2) प्राणितूर्यसेनाङ्गानां तत्पूर्व पदोत्तरपदग्रहणम् With reference to prāṇi-turya-sēnāngas, need to enjoin that both the pūrvapada and the uttarapada should denote the anga of one and the same. प्राणितूर्यसेनाङ्गानां तत्पूर्वपदोत्तरपदग्रहणं कर्तव्यम् । प्राण्यङ्गानां प्राण्यङ्गैरिति वक्तव्यम् ; तूर्याङ्गानां तूर्याङ्गैरिति वक्तव्यम्; सेनाङ्गानां सेनाङ्गैरिति वक्तव्यम् There is need to enjoin, with reference to prāni-thirya-sēnāñgas, that the pūrvapada and the uttarapada should denote the anga of one and the same. It must be read that prāṇyangas compound with prānyǹgas, tūryāngas with tūryāngas and sēnāngas with sēnāigas. 19

[[146]]

किं प्रयोजनम् ? Why ? व्यतिकरो मा भूदिति To prevent mixing up of the anga of one with that of another. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must, then, be so enjoined. न वक्तव्यम् No, it need not. योगविभागात्सिद्धम् It is accomplished by sutra-split. योगविभागः करिष्यते - द्वन्द्वश्च प्राण्यङ्गानाम् । ततः, तूर्याङ्गानाम्; ततः सेनाङ्गानाम् इति ‘The sūlra is split thus:-First Dvandvaś ca prāṇyangānām is read; then Tūryāijānām and then Sēnāigānām. स तर्हि योगविभागः कर्तव्यः The sitra-split has, then, to be done. न कर्तव्यः । प्रत्येकमङ्गशब्दः परिसमाप्यते No, it need not. The word aiiga is taken with each of them. अनुवादे चरणानाम् ( 2, 4, 8) इह कस्मान्न भवति - नन्दन्तु कठकालापाः, वर्धन्तां कठकौथुमाः ? Why does not the sutra operate here, in Nandantu kaṭhakālāpāḥ and vardhantām koṭhakāuthumāḥ ? स्पेणोः Only in association with the roots sthā and in स्थेणोरिति वक्तव्यम् It must be said that it appears only in association with the roots sthā and in.. एवमपि तिष्टन्तु कटकालापाः इत्यत्रापि प्राप्नोति If so, it will operate here in tiṣṭhantu kaṭhakālāpāḥ. अद्यतन्यां च Only in norist. अद्यतन्यां चेति वक्तव्यम् - उद्गात् कठकालापं, प्रत्यष्ठात् कट कौथुमं, उदगारको मोदपप्पलादम् It must be enjoined only in aorist. Viz. Udagāt kaṭhakālāpam, Pralysthal kathakauthumam. Udagāt kuumōdapāippalādam. AENIKA TWENTYSEVEN - VISISTALINGO NADI… KSUDRA… 147 विशिष्टलिङ्गो नदीदेशेऽग्रामाः ( 2, 4, 7 ) ) ग्रामप्रतिषेधे नगरप्रतिषेधः Nagara should not be taken within the range of grāma. अग्रामा इत्यत्र अनगराणामिति वक्तव्यम् - इह् मा भूत् मधुरापाटलिपुत्रम् | Cities should be taken off the range of grāmus to avoid the prohibition in Madhurāpāṭaliputram (both being cities.) उभयतश्च ग्रामाणाम् Prohibition to grāmas both ways (i.e.) when both are grāmas or either of the two is a grāmi. उभयतश्च ग्रामाणां प्रतिषेधो वक्तव्यः - शौर्य च केतवता च शौर्य केतवते; जाम्बवं च शाकिनी च जाम्बवशालु किन्यौ There is need to prohibit both ways with reference to grāmas :-Sauryam ca kētavatā ca = sāuryakātavate ; jāmbavam ca śālūkini ca = jāmbavaśālūkinyāu.1 क्षुद्रजन्तवः ( 2, 4, 8) क्षुद्रजन्तव इत्युच्यते । के क्षुद्रजन्तवः ? Kṣudrajantavaḥ is read. What are kṣudrajantus ? क्षेोक्तव्या जन्तवः क्षुद्रजन्तवः Kṣudrajantus are those that do not die tho’ crushed under feet. यद्येवं यूकालिक्षं कीटपिपीलिकं दंशमशकम् इति न सिध्यति If so, the following forms yūkālilesam (louse and nit), kitzpipīlikcam (worm and ant) dansamasakam ( gad-fly and mosquito) cannot be secured. एवं तर्हि अनास्थिकाः क्षुद्रजन्तवः If so, kṣudrajantus are those that have no bones. अथ वा येषां स्वं शोणितं नास्ति ते क्षुद्रजन्तवः Or kṣudrajantus are those which do not have blood of their own- अथ वा येषामा सहस्राञ्जलिर्न पूरी ते क्षुद्रजन्तवः

  1. These two are examples where the former member is nagara and the latter, grāma,

[[148]]

Or kṣudrajantus are those which do not fill the hollow of the hands even though they are thousand in number. अथ वा येषां गोचर्ममात्रं राशि हत्वा न पतितो भवति ते क्षुद्रजन्तवः Or kṣudrajantus are those by killing which occupying an area of gocarman one does not become a patita. अथ वा नकुलपर्यन्ताः क्षुद्रजन्तवः Or kṣudrajantus are those in the list including mungoose. येषां च विरोधः शाश्वतिकः ( 2, 4, 9) किमर्थश्वकारः ? In which meaning is cakāra used ? एवकारार्थश्वकारः । येषां विरोधः शाश्वतिकः तेषां द्वन्द्व एकवचनमेव यथा स्याद् यदन्यत् प्राप्नोति तन्मा भूदिति । Cakāra means era. Singular number alone may be used in the dvandva of those denoting permanent enemies and none else. किञ्च अन्यत् प्राप्नोति ? What is it other than the singular number that may appear? पशुशकुनिद्वन्द्वे विरोधिनां पूर्वविप्रतिषिद्धम् इत्युक्तं स पूर्वप्रतिषेधो न वक्तयो भवति The pūreavipratiṣëdha enjoined in Paŝu-ŝakunidvandvē virōdhinūm pūrvaripratisidham under ( 2, 4, 12 ) is unnecessary. शूद्राणामनिवसितानाम् ( 2, 4, 10) अनिश्वसितानाम् इत्युच्यते, कुतोऽनिरवसितानाम् ? The word aniravasitānām is read in the sutra. What is the place that is referred to from which they are not banished? आर्यावर्तादनिश्वसितानाम् The place from which they are not banished is Āryāvarta. 4: gauafak:? Which is, then, Aryāvarta ? भागादर्शत्, प्रत्यकू काल्पवनात दक्षिणेन हिमवन्नम् उचरेण पारियासम् The country to the east of Adarśa, to the west of Kālakarana, to the mouth of the Himalayas and to the north of Pāriyātra. पनि न सिध्यनि AIINIKA TWENTYSEVEN-GAVĀSTAPRABHRTINI CA 149 If so, the forms Kiṣkindhagandhikam, sakayavanam and śāuryakrāuñcum are not secured. एवं तर्हि आर्यनिवासादनिश्वसितानाम् If so, it refers to those not banished from the residence of āryas क पुनरार्यनिवासः ? Which is the place where āryas reside ? ग्रामो घोषो नगरं संवाह इति Grāma, ghosa, nagara and sanivāha. NOTE:-Ghōsa refers to the place where cattle is kept and saṁrāha to the place where merchants reside. एवमपि य एते महान्तः संस्त्यायास्तेष्वभ्यन्तराश्चण्डाला मृतपाश्च वसन्ति तत्र चण्डालमृतपाः इति न सिध्यति । Even then, the form candalamṛlapāḥ is not secured to denote the dwelling of candalas and mṛtapas in outhouses of big houses. एवं तर्हि यज्ञात् कर्मणोऽनिश्वसितानाम् If so, it refers to those not prevented from doing sacrifice. एवमपि तक्षायस्कारं, रजकतन्तुवायम् इति न सिध्यति If so, the forms Takṣāyaskāram and rajakatantuvāyam cannot be secured. एवं तर्हि पात्राद् अनिश्वसितानाम् । यैर्भुक्ते पात्रं संस्कारेण शुध्यति तेऽनिरवसिताः ; यैर्भुक्ते पात्र संस्कारेणापि न शुध्यति ते निरवसिताः इति If so, it refers to pātrād aniravasitas. Aniravasitas are those whose dining plates are considered fit for use after cleaning and niravasitas are those whose dining plates are not considered fit for further use even after ceremonial cleaning. गवाश्वप्रभृतीनि च ( 2, 4, 11) गवाश्वप्रभृतिषु यथोच्चरितं द्वन्द्ववृत्तम् Dvandva-vyāpāra in gavāśvam etc. is as it is read in the Gunapātha. गवैडकम् गवाश्वप्रभृतिषु यथेोच्चारितं द्वन्द्ववृत्तं द्रष्टव्यम् - गवाश्वम्, गवाविकम्, Dvandva-vyāpāra in gavāśvam etc. is to be observed as read in the Ganapātha. Viz. Gavāsvam, gavāvikam.gavāidakam. *

[[150]]

विभाषा वृक्षमृगतृणधान्यव्यञ्जन पशुशकुन्यश्वच डचपूर्वापराधरोत्तराणाम् (2,4, 12) बहुप्रकृतिः फलसेनावनस्पतिमृगशकुनिक्षुद्रजन्तुधान्यतृणानाम् Vibhāṣā of ēkaracana of the dvandvas where component parts are in plural number and denote phala, sēnā, vanaspati, mṛga, sakcuni, leṣudrajantu, dhānya and trṇa. फलसेनावनस्पतिमृगशकुनिक्षुद्रजन्तुधान्यतृणानाम् द्वन्द्वे विभाषैकवद्भवति बहु- प्रकृतिरिति वक्तव्यम् It must be enjoined that the dvandvas whose component parts are in plural number and which denote phala, sēnā, vanaspati, mrga sakcuni, ksudrajantu, dhānya and tṛma optionally take singular number. फल बदरामलकं, बदरामलकानि । सेना - हस्त्यश्धं, हस्त्यश्वाः । वनस्पति - प्लक्षन्यग्रोधं, प्लक्षन्यग्रोधाः । मृग - रुरुपृपतं, रुरुपृषताः । शकुनि हंसचक्रवाकं, हंसचक्रवाकाः । क्षुद्रजन्तु - यूकालिक्षं, यूकालिक्षाः । धान्यत्रीहियवं, व्रीहियवाः ; मापतिलं, मापतिलाः । तृण - कुशकाशं, कुशकाशाः; शरशीर्ष, शरशीर्पाः Phala - Badarāmalakam, badarāmalakāni; Sēnā – Hastyaśvam, hastyaśvāh; Vanaspati - Plaksanyagrōdham, plaksanyagrōdhāh; Mrga - Ruruprsatam, ruruprsatāh; Sukuni - Hansacakravākam, hasisacakravākāl; ksudrajantu yūkalikcsam, yūlalikesāh; dhanyavrīhiyavam, vrīhiyavāh; māyatilam, māsu - tilah; Trna - kuśakāśam, lcusalcāsah ; saraśirsam, sarasirsah. किं प्रयोजनम् ? What is the purpose served by this vārttika ? बहुप्रकृतिरेव यः, तत्र यथा स्यात् To restrict it only to where the component parts are plural. क मा भृत् ? Where should it not be P चदरामलके तिष्ठतः In badarāmalake tisthatah. किं पुनरनेन या प्राप्तिः सा नियम्यते, आहोस्विदविशेषेण ? Does this restrict the application of those enjoined in this silra or in all the sūiras in this context? किश्चातः ! What does it matter if it is one or the other ?ĀHNIKA TWENTYSEVEN-GAVÂŚVAPRABHRTINI CA 151

यद्यनेन या प्राप्तिः सा नियम्यते, प्लसन्यग्रोधो जातिरप्राणिनाम् इति नित्यो द्वन्द्वैकवद्भावः प्राप्नोति । अथ अविशेषेण, न दोषो भवति If this serves as the niyama to what is enjoined in this sutra, there is chance for drand va-ēkavadbhāva alone in place of plakṣanyagrōdhau by the sutra Jālir aprāṇinām. If it serves as the niyama to what is enjoined in all the sutras in the context, there will be no defect. यथा न दोष, तथास्तु Let it be taken in the way free from any defect. पशुशकुनिद्वन्द्वे विरोधिनां पूर्वविप्रतिषिद्धम् Pūrvavipratiṣēdha with reference to the duandva of pasu and sakuni which are enemies. पशुशकुनिद्वन्द्वे विरोधिनां येषां च विरोधः शाश्वतिकः इत्येतद् भवति पूर्वविप्रतिषेधेन । पशुशकुनिद्वन्द्रस्य अवकाश : - महाजोरभ्रं, महाजोरभ्राः ; हंसचक्रवाकं, हंसचक्रवाकाः । येषां च विरोधः शाश्वतिकः इत्यस्यावकाशः - श्रमणब्राह्मणम् । इहोभयं प्राप्नोति - काकोलूकं, श्वशृगालम् इति । येषां च विरोधः शाश्वतिकः इत्येतद् भवति पूर्वविप्रतिषेधेन ॥ The sūtra Yêṣīm ca virōdnaḥ śāśvalikaḥ will operate through pūrvavipratiṣēdha with reference to to the dvandva of words denoting pasu and ŝakuni which are natural enemies. The room for this sūtra dealing with paśu-śakuni-d andva is mahājārabhram, mahājōrabhrāḥ; haṁsacakruvākam, hamsacakravākāḥ. The room for the sutra Yēśām ca virōdhaḥ ŝāśvatikaḥ to operate is śramaṇa-brāhmaṇam Both have a chance to operate with reference to kākōlūkam, śvaśṛgālam and the sutra Yéṣām ca virōdhaḥ śāśvatikuḥ operates through pūrvavi pratiṣēdha. स तर्हि पूर्वविप्रतिषेधो वक्तव्यः If so, pūrvavipratisēdha has to be enjoined. न वक्तव्यः । उक्तं तत्र चकारकरणस्य प्रयोजनम् - येषां च विरोधः शाश्वतिकः तेषां द्वन्द्वे एकवचनमेव यथा स्याद् यदन्यत् प्राप्नोति तन्मा भूदिति ।

[[152]]

No, it need not. It was pointed out under the sūlra Yēṣām ca virōdhah śāśvatikaḥ that cakara is read to suggest that only singular number will be used and none else in the duandva of words denoting objects which are natural enemies. अश्ववडवयोः पूर्वलिङ्गत्वात्पशु द्वन्द्वनपुंसकम् Need to enjoin the napumsakatva of pasudvandva since the linga of the former is enjoined (in Pūrvavad osvavaḍavāu 2, 4, 27). अश्ववडवयोः पूर्वलिङ्गत्वात् पशुद्वन्द्वनपुंसकं भवति पूर्वविप्रतिषेधेन । अश्ववडवयोः पूर्वलिङ्गत्वस्यावकाशः - विभाषा पशुद्वन्द्वनपुंसकम् यदा न पशुद्वन्द्वनपुंसकं सोऽवकाशः अश्ववडवौं | महाजोरभ्राः । पशुद्वन्द्वनपुंसकप्रसङ्ग उभयं प्राप्नोति, अश्ववडवं पशुद्वन्द्वनपुंसकं भवति पूर्वविप्रतिषेधेन । 1 There is need to enjoin paśu-dvandva napumsakalva through pūrvavipratiṣēdha since aśvavaḍavāu takes the linga of the former member. Room for the pūrvalingatva of the dvandva of aśɩa and vaḍavā is where paśudvandvanapuṁsakatva does not set in on account of its vibhāṣā - Aśvavaḍavāu. Room for pasu-dvandva-napumsakatva is paśudvandvas other than this –Mahōjōrabhram, mahājōrabhrāḥ. Both have a chance. when paśudvandvanapumsakatva begins to operate and it is to be enjoined that paśudvandva-napumsakatva sets in through pūrva-vipratisīdha. स तर्हि पूर्वविप्रतिषेधो वक्तव्यः Then there is need to enjoin pūrvavipratiṣēdha. न वक्तव्यः No, it need not. प्रतिपदविधानात् सिद्धम् It is accomplished on account of the injunction with reference to the particular words. प्रतिपदमत्र नपुंसकं विधीयते - अश्ववडवपूर्वापर दति Napumsakalia is enjoined here in the sutra…. Asvavaḍavapūrva-apara to individual words. एकवचनमनर्थकं समाहारैकत्वात् AHNIKA TWENTYSEVEN - VIBHĀSĀ VRKSA… 153 Non-necessity of the anuvrtti of ēkavacanam here from Dvigur ēkavacanam on account of oneness of samāhāra. एकवद्भावोऽनर्थकः Injunction of ēlavadbhāva is unnecessary. किं कारणम् ? Why ? समाहारैकत्वात् । एकोऽयमर्थः समाहारो नाम । तस्यैकत्वाद् एकवचनं भविष्यति । On account of oneness of samāhāra. The word samāhāra means collection. Since it is one, it takes singular number. इदं तर्हि प्रयोजनम् - एवं विज्ञास्यामि - इह नित्यो विधिरिह विभाषेति This, then, is the prayojana. that the I shall state ēkavadbhāva is nitya in this prakaraṇa and there it is vibhāṣā. नैतदस्ति प्रयोजनम् - आचार्यप्रवृत्तिर्ज्ञापयति सर्वो द्वन्द्वो विभाषैकवद्भवति इति यदयं तिष्यपुनर्वस्वोर्नक्षत्रद्वन्द्वे बहुवचनस्य द्विवचनं नित्यम् इत्याह । This is not the benefit. The procedure of Acarya suggests that all dvandvas take ēkavadbhāva optionally, since he enjoins dual number alone in tisya-punarvasu in place of plural in Tisya-punarvasvor nakṣatradvandve bahuvacanasya dvivacanam nityam. इदं तर्हि प्रयोजनम् - स नपुंसकमिति वक्ष्यामि इति I shall say that the injunction of neuter gender is the benefit. एतदपि नास्ति प्रयोजनम् | लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्य This, too, is not the benefit. The gender need not be enjoined since it is decided from usage. न तदानीमिदं वक्तव्यम् ? Is not this sūtra necessary then ? वक्तव्यं च The sūtra has to be read. किं प्रयोजनम् Why ? पूर्वत्र नित्यार्थमुत्तरत्र व्यभिचारार्थं विभाषा वृक्षमृगेति To enable the sūtras that precede to be nitya and Vibhāṣā orksamrga. and the next sūtra, to be vibhāṣā unlike them. 1 विभाषा समीपे ( 2, 4, 16 ) किमुदाहरणम् ? What is gained from it ?

  1. UdāharaṇaśabdōSpi prayōjanaparaḥ (Nāgēśa). 20

[[154]]

उपदर्श पाणिपादम् उपदशाः पाणिपादाः Upadaśam pāṇipādam and upadaśāḥ pāṇipādāḥ are secured. नैतदस्ति प्रयोजनम् । अयं द्वन्द्वैकवद्भाव आरभ्यते । तत्र कः प्रसङ्गो यदनुप्रयोगस्य स्यात् ? This is not the benefit. Dvandva-ēkavadbhava is the point at issue here. What will appear in anuprayoga? other than this1 एवं तर्हि अव्ययस्य सङ्ख्यया अव्ययीभावोऽप्यारभ्यते, बहुव्रीहिरपि तद्यदा तावदेकवचनं तदा अव्ययीभावोऽनुप्रयुज्यते एकार्थस्यैकार्थ इति यदा बहुवचनं तदा बहुव्रीहिरनुप्रयुज्यते बहुर्थस्य बहुर्थ इति

If so, both avyayībhāvu and bahuvrīhi are enjoined between avyaya and sankhya If the compound is singular, avyayībhāva form is used in anuprayōga, singular following singular and if the compound is plural, bahuvrihi form is used in anuprayāga, plural following plural. तत्पुरुपोऽनञ्कर्मधारयः ( 2, 4, 19) किमर्थमिदमुच्यते ? Why is this sūtra read ? संज्ञायां कन्थोशीनरेषु इति वक्ष्यति । तदतत्पुरुषस्य नञ्समासस्य कर्मधारयस्य वा मा भूदिति । Acārya is going to read Samjñāyām kanthōśīnarēṣu (2, 4, 20). This sūtra is read to prevent it from operating in nañ-samāsa and karmadhāraya which is not talpurusa. नैतदस्ति प्रयोजनम् । न हि संज्ञायां कन्यान्तः उशीनरेषु अतत्पुरुषो नञ्समासः, कर्मधारयो वास्ति This is not the benefit; for the word ending in kantha of uśīnaras used as saṁjñā is neither nañ-samása nor karmadhāraya which is not talpurusa. उत्तरार्थं तर्हि । उपज्ञोपक्रमं तदाद्याचिख्यासायाम् इति वक्ष्यति, तद् अतत्पुरुषस्य नञ्समासस्य कर्मधारयस्य वा मा भूदिति । For the sake of the next sutra then. He is going to read Upajūõpakramam tudādyācikhyāsāyām (2, 4, 21). This is read to prevent it from operating in nuñsamās and karmadharaya which is not talpuruṣa.

  1. Anuprayoga l Associative word. AHNIKA TWENTYSEVEN – TATPURUSŌNAN… 155 एतदपि नास्ति प्रयोजनम् । न हि तदाद्यचिख्यासायामुपज्ञोपक्रमान्तोऽ तत्पुरुषो नञ्समासः कर्मधारयो वास्ति This, too, is not the benefit; for there is no word ending in upajñā or upakrama denoting beginning etc. which is a nañ·samāsa or karmadhāraya which is not tatpuruṣa. उत्तरार्थमेव तर्हि । छाया बाहुल्ये इति वक्ष्यति, तंदतत्पुरुपस्य नञ्समासस्य कर्मधारयस्य वा मा भूदिति । If so, it is for the sake of the next sutra. He is going to read Chāyā bāhulyë ( 2, 4, 22 ). This is read so that it may not operate in nañ samāsa or karmadhāraya which is not talpuruṣa. नैतदस्ति प्रयोजनम् । न हि च्छायान्तो बाहुल्ये अतत्पुरुषो नञ्समासः कर्मधारयों वा अस्ति । This, too, is not the benefit; for there is no word ending with chāyā preceded by a word denoting an object in plenty which is nañ-samāsa or karmadhāraya which is not fatpuruṣa- उत्तरार्थमेव तर्हि । सभा राजामनुप्यपूर्वा अशाला च इति वक्ष्यति । तदतत्पुरुषस्य नञ्समासस्य कर्मधारयस्य वा मा भूदिति । If so, it is for the sake of the next sūtras. He is going to read Sabhā rājāmanuṣyapūrvā (2, 4, 23), Aṣālā ca (2, 4, 24). This is read so that they may not operate with reference to nañ-samāsa or karmadhāraya which is not talpuruṣa. एतदपि नास्ति, प्रयोजनम् । न हि सभान्तः अशालायाम् अतत्पुरुषो नञ्समासः कर्मधारयो वास्ति । This, too, is not the benefit; for there is no word ending in sabhā not referring to sanghata which is nañsamāsa or karmadharaya which is not tatpuruṣa. इदं तर्हि विभाषा सेनामुरिति वक्ष्यति, तद्वतत्पुरुषस्य नञ्समासस्य कर्मधारयस्य वा मा भूदिति । If so, he is going to read vibhāṣā sēnāsurā ..** (2, 4, 25). This is read so that it may not operate with reference to nañsamāsa or karma-dhāraya which is not tatpuruṣa. तत्पुरुष इति किमर्थम् ? Why is talpurusah read?

[[156]]

‘दृढसेनो राजा So that this sūtra may not operate with reference to Dṛḍhusēnō rāja. अनञिति किमर्थम् ? Why is anant read ? असेना So that this sūtra may not operate in asēnā. अकर्मधारय इति किमर्थम् ? Why is akarmadhārayal read? परमसेना, उत्तमसेना uttamasēnā. So that this sutra may not operate in paramasēnā and परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः ( 2, 4, 26 ) किमर्थमिदमुच्यते ? Why is this sītra read ? NOTE:-Kāiyaṭa says that the question here is whether this sūtra enjoins the gender of dvandva and tatpuruṣa samāsas or of that which precedes them. The former is based upon taking dvandva-tatpuruṣayōh as the sixth case and the latter upon taking the same as the seventh case. ; द्वन्द्वोऽयमुभयपदार्थप्रधानः । तत्र कदाचित् पूर्वपदस्य यलिङ्गं तत् समासस्यापि स्यात्, कदाचिद् उत्तरपदस्य ; इप्यते च परस्य यलिङ्गं तत् समासस्य यथा स्यादिति ; तच्चान्तरेण यत्नं न सिद्ध्यति इति परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोरिति । एवमर्थमिदमुच्यते This dyandva is a coordinating compound. It may, sometimes, take the gender of the former member and sometimes that of the latter and it is desired that it should take the gender of the latter member. This cannot be achieved without effort and hence Acārya reads this sūtra Paravallingam dvandvalatpuruṣayōḥ. This is the purpose served by the sūtra. तत्पुरुषश्चापि कः प्रयोजयति ? Which kind of tatpuruṣa makes use of this sūtra ? यः पूर्वपदार्थप्रधान एकदेशिसमासः अर्धपिप्पली इति । यो ह्युत्तरपदार्थप्रधानः, दैवकृतं तस्य परवल्लिङ्गम् । The ēkadēśisamāsa of the type ardhapippali where the former member is more prominent. Where the latter member is prominent it takes its gender without any effort. ĀHNIKA TWENTYSEVEN-PARAVALLINGAM 157 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोरिति चेत् प्राप्तापन्नालं पूर्व गतिसमासेषु प्रतिषेधः Need for pratiṣedha in compounds whose former member is prāpta, āpannna or alum and in gatisamāsas, if paravallingatva of dvandva and tatpuruṣa is admitted. परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोरिति चेत् प्राप्तापन्नालंपूर्वगतिसमासेषु प्रतिषेधो वक्तव्यः - प्राप्तो जीविकां प्राप्तजीविकः, आपन्नो जीविकाम् आपन्नजीविकः, अलं जीविकायै अलंजीविकः, निष्कौशाम्बिः निर्वाराणसिः । If it is enjoined that dvandva and tatpuruṣa take the linga of the latter, there is need to prohibit the same in the samāsas whose former member is prāpta, āpanna or alam and in gatisamāsas, as prāptajīvileah (prāpto jżvikcām), āpannajīvikaḥ (āpannaḥ jīvikām), alaṁjīvikaḥ (alam jīvikāyāi), Niṣkāuśāmbiḥ and nirvārāṇasiḥ. पूर्वपदस्य च Need of prohibiting the former member taking that of the latter too. पूर्वपदस्य च प्रतिषेधो वक्तव्यः, मयूरीकुक्कुटौ There is need to prohibit the former member, as in Mayūrīkukkuṭāu, taking that of the latter. NOTE: This point arises on taking the word dvandvatatpuruṣayōḥ as the seventh case. If so, there is chance for the former member to take the linga of the latter member since the kāṛyin is not read in the sūtra and the samāsa will take the form mayūra-kukkuṭāu. यदि पुनर्यथाजातयिकं परस्य लिङ्गं तथाजातीयकं समासाद् अन्यद् अतिदिश्यते । Suppose the linga of the latter member which is other than samāsalinga is taken by atidēśa. समासादन्यलिङ्गमिति चेदश्ववडवयोष्टाव्लुग्वचनम् It it is conceded that the linga of the latter member other than samāsalinga is taken, there is need to enjoin the lõpa of tāp in aśvavadavāu. समासाद् अन्यल्लिङ्गमिति चेद् अश्ववडवयोष्टापो लुग्वक्तव्यः, अश्ववडवौ ।

[[158]]

If it is conceded that the gender of the latter member other than samasalinga is taken, there is need to enjoin the prohibition of ṭāp in aśva of the compound aśvavaḍavāu. निपातनात्सिद्धम् It is secured from nipātana. निपातनात्सिद्धमेतत् This is secured from nipātana. किं निपातनम् ? What is the nipātana ? अश्ववडवपूर्वापर … इति Asvavadava-pūrvāpara (1, 4, 27) उपसर्जनहस्वत्वं वा Or there is shortening in the upasarjana. अथ वा उपर्सजनस्येति हस्वत्वं भविष्यति Or upasarjana will be shortened by upasarjanasya ( 2, 2, 48 ). ** NOTE:-Kaiyaṭa says that avayavārtha is subordinate to samudāyārtha and hence upasarjana. इहापि तर्हि प्राप्नोति कुक्कुटमयूर्यौ इति If so, shortening may appear in kukkuṭamayūryâu too अस्तु Let it be. परवल्लिङ्गमिति शब्दशब्दार्थो The word linga in paravallingam refers to the lingapratyaya and its meaning. परवल्लिङ्गमिति शब्दशब्दार्थौ अतिदिश्येते । तन्नौपदेशिकस्य ह्रस्वत्वम्, आतिदेशिकस्य श्रवणं भविष्यति । The word linga in paravallingam is taken by atidēśa to refer to gender-suffix and its meaning. There will be shortening where it is enjoined and there will be no shortening where it is got by atidesa. NOTE :– lingābhidhāyī Kāiyaṭa reads:Liñgaśabdēna pratyayō arthas ca tantrēṇa ēkaśēṣēṇa vā ucyalē ilyarthaḥ. इदं तर्हि - दत्ता च कापिगन्ध्या च दत्ताकारीषगन्ध्ये, दत्ता च गार्ग्यायणी च दत्तागार्थ्यायण्यौ द्वौ प्यडौ द्वौ प्फौ च प्राप्नुतः If so, there is chance for two syans and two sphas in the words Datta-kārīsagandhyē and Dallā gārgy@yannyiu, whose vigrahavākya is Daltā ca kārīṣagandhyā ca and Dattā Gārgyāyanī ca. ĀHNIKA TWENTYSEVEN-PARAVALLINGA earg | jagrààxea fàqfìxìfâcfà 159 Let them be. One of them will be dropped thro’ puṁvadbhāva. gā afê śar a gafàm zageât; à fàgõ nga: 1 If so, there is chance for two ti’s in vigrahavākya is Dattā ca yuvatiś ca. Daltayuvatī whose तस्मन्नितच्छक्यं वक्तुं शब्दशब्दार्थी अतिदिश्येते इति । Hence it cannot be said that there is atideśa for the pratyaya and its artha. ननु चोक्तं समासादन्यल्लिङ्गमिति चेद्, अश्ववडवयोष्टाव्लुग्वचनम् इति Oh it was raised that, if one other than the samāsa is conceded to take paravallinga, lug of ṭāp in aśva-vaḍavāu has to be enjoined. परिहृतमेतत् निपातनात् सिद्धम् इति The objection was met by Nipātanāt siddham. अथ वा नैव विज्ञायते परस्यैव परवदिति Or paravad is not taken in the sense of parasya,ēva. कथं तर्हि ? In what sense is it taken then? परस्येव परवद् इति । यथाजातीयकं परस्य लिङ्ग तथाजातीयकं समासस्याfafagyà | It is taken in the sense of parasya iva. There is the atidēśa of that linga to the samāsa which is similar to that of the latter member. NOTE:-Kaiyaṭa says that dvandva is taken in three ways: (1) Dvandva connotes only its component members which are interdependent. (2) It connotes a samudaya which is different from the component members, and it takes the gender of either of them, (3) It connotes a samudaya different from the component members whose gender is to be enjoined. With reference to (1) and (2), this sūtra is a niyama-sūtra and with reference to (3) It is a vidhi-sūtra. Nagēsabhaṭṭa says that there is sanction in the bhāṣya for items (1) and (3) and it is doubtful whether there is sanction for item (2).

[[0]]

अथ पूर्वपदस्य न प्रतिषिध्यते Then that of the former member is not prohibited. प्राप्तादिपु कथम् ? Which will sanction the samāsa whose former member is prāpla etc. प्राप्तादिषु चैकदेशिग्रहणात् सिद्धम् The object is achieved with reference to prāptādis by reading ēkadēśin in the sūlra. द्वन्द्वैकदेशिनोः इति वक्ष्यामि I shall read Dvandvāilcadēśinī]. तदेकदेशिग्रहणं कर्तव्यम् Dvandvāikadesinöl must be read then. न कर्तव्यम् No, it need not be read. एकदेशिसमासो नारभ्यते Sutras dealing with the samāsa of words with ekadesivacakasabdas are dropped. NOTE:-The sutras are Pūrvāparādharōttaram ēkadēśināikādhikarane (2, 2, 1 ) Ardham napuinsakam (2), 2, 2 ) and Dvitiya …. (2, 2, 3). कथमपिप्पली इति १ How are we to arrive at the form ardha-pippali ? समानाधिकरणो भविष्यति - अर्द्ध च सा पिप्पली च अर्द्धपिप्पली इति Sumāsa takes place having both the members to be samānādhikarana thus:Arddham ca sa pippali ca arddhupippalí. sā Norr:-Kāiya!a roads :-Avayavē samudāyāpacārat sāmānādhikaranyam. न सिद्ध्यति परत्वात् पष्ठीसमासः प्राप्नोति No, it is not secured Sisthīsamāsa, being para, will operate. अथ पुनरयमेकदेशिसमान आरम्यमाणः पष्ठीसमासे बाधते The injunction of ikadēsisamāsa here vetoes saṣṭhīsamāsa. दप्यनेच पष्ठीसमासोपे । तद्यथा, अपूपार्द्ध मया भक्षितं, मामान्छे मया व्यम् इति । एवं पिप्पल्यमित्यपि भवितव्यम् ।1 ĀHNIKA TWENTYSEVEN-RÂTRAHNAḤ ●*● APATHAM … 161 Ṣusthisamāsa too is desired. Like apūpārddham and grāmārddham in Apūpārddham mayā bhakṣitam and Grāmārddham mayā labdham will pippalyarddham be arrived at. कथमर्द्धपिप्पली ? How is arddhapippali secured ? समानाधिकरणो भविष्यति The two members will be taken to be in apposition. NOTE:-Kaiyaṭa says that Mahābhāṣyakāra’s range of knowledge of Literature is wider than that of Sūtrakāra and Vārtlikakāra, and hence his words carry greater weight. अनुवाकादयः पुंसि रात्राह्नाहाः पुंसि ( 2, 4, 29) Need to enjoin that anuváka etc. is masculine in gender. अनुवाकादयः पुंसि भाष्यन्ते इति वक्तव्यम् - अनुवाकः, शेयुवाकः, सूक्तवाकः It must be enjoined that anuvāka etc. are used in masculine gender. Viz. Anuvākul, sanityuvākal and siktavāla]. अपथं नपुंसकम् ( 2, 4, 30) पुण्यसुदिनाभ्यामहो नपुंसकत्वम् Ahan after the words punya and sudina to be neuter. पुण्यसुदिनाभ्यामहो नपुंसकत्वं वक्तव्यम् - पुण्याहम्, सुदिनाहम् | It must be enjoined that ahan after punya and sudina is Viz. Punyāham and sudināham. neuter. NOTE:-Kaiyaṭa says that sudina means superiority. पथः सङ्ख्याव्ययादेः Putha to be neuter after words denoting number, avyayas etc. पथः सङ्ख्याव्ययादेरिति वक्तव्यम् - द्विपथं त्रिपथं चतुष्पथम् उत्पथं विपथम् It must be enjoined that patha after words denoting number avyayas, etc. is neuter Viz. Dvipatham, tripathram, catuspatham, utpatham and vipatham. faya Dvigu too. 21

[[162]]

द्विगुश्च समासो नपुंसकलिङ्गो भवतीति वक्तव्यम्, पञ्चगवं, दशगवम् । It must be enjoined that doigusamāsa is neuter in gender. Viz. Puñcagavam and daśugavam. अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः स्त्रियाम् Doigu whose latter member ends in a takes feminine suffix after it. अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः स्त्रियां भाप्यत इति वक्तव्यम् - पञ्चपूली, दशपूली It must be enjoined that dvigu whose latter member ends in a takes feminine suffix after it. Viz. Pañcapūlī and daśapūlī. चावन्तः Dvigu whose latter member ends in a takes feminine suffix optionally. वा आवन्तः स्त्रियां भाष्यत इति वक्तयम् पञ्चखट्टी पञ्चखटुं दशखट्टी, दशखटुम् It must be enjoined that dvigu whose latter member ends in ā takes feminine suffix optionally. Viz. Pañca’chatur, and Pañcakhatvam; daśakhaṭvī and daśakhatvam. अनो नलोपश्च The elision of n of an too. अनो नलोपश्च वा च त्रियां भाप्यत इति वक्तव्यम् - पश्ञ्चतक्षं, पञ्चतक्षी, दशतक्षं दशतक्षी | It must be enjoined that n of an is dropped and it takes feminine suffix optionally. Vis. Pañca-talsam and pañca- tal:si; dusa-talksam and dusataksi. पात्रादिभ्यः प्रतिषेधः Prohibition with reference to pātrādis. पात्रादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः - पञ्चपात्रं द्विपात्रम् There is need to prohibit pātrādis Viz. Pañcapātram and dvipātram. अर्द्धर्चाः पुंसि च ( 2, 4, 31) अर्द्धचादयः Arddharcadayol to replace arddhancal. अर्द्धनादय इनि वक्तव्यम् - अर्द्धम्, अर्द्धः कापणय कार्यापणः ; गोमय, गोमयः मर, सरफः 163 ĀHNIKA TWENTYSEVEN-ARDDHARCĀṆ … IDAMŪ … Arddharcadayaḥ should replace arddharcaḥ to get the following forms :-arddharcam and arddharcaḥ; kārṣāpaṇam and kārṣāpanah ; gōmayam and gomayah ; sarakam and saralah. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must be so read then. न वक्तव्यम् No, it nced not. बहुवचननिर्देशात् सिद्धम् It is secured by the plural suffix (in arddharcāl). बहुवचननिर्देशाद् आद्यर्थो ‘गम्यते The meaning of ādi is suggested by the plural suffix. इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ ( 2, 4, 32 ) Three topics are dealt with here:(1) The interpretation of the expression anvādēsa (2) The need to read ādēsa aś (3) The need or otherwise of sśitkaraṇa in aś. अन्वादेशे समानाधिकरणग्रहणम् 1 Need to read samānādhikaraṇam with reference to anvādēŝa. अन्वादेशे समानाधिकरणग्रहणं कर्तव्यम् Samānādhikaraṇam is to be read with reference to anvādēśa. कि प्रयोजनम् ? Why ? देवदत्तं भोजयेमं चेत्यप्रसङ्गार्थम् To prevent ēnam in place of imam in Dēvadattam bhōjaya, imam ca. इह मा भूत् - देवदत्तं भोजय इमं च यज्ञदत्तं भोजय इति । To prevent ēnam in place of imam in Dēvadattam bhōjaya imam ca yajñadattam bhajaya. अन्वादेशश्च कथितानुकथितमात्रम् Anvādēśa means reference to that alone which has been previously read. अन्वादेशश्च कथितानुकथितमात्रं द्रष्टव्यम् । तद् द्वेष्यं विजानीयाद् इदमा कथितमिदमैव यदानुकथ्यत इति । तदाचार्यः सुहृद् भूत्वा अन्वाचष्टे - अन्वादेशश्च कथितानुकथितमात्रम् इति 1

[[164]]

It must be taken that anvādēśa means kathitānukathita alone. It is not desired if one denoted by idam is referred to again by idam. Hence Ācārya (Vārt’ikakāra), being our friend, explains that anrādēśa means kathilānukathita (and not) paścāt lcathanam). II अथ किमर्थ नशादेशः क्रियते, न तृतीयादिषु इत्येवोच्येत । टायामोसि चैनेन भवितव्यम्, अन्याः सर्वा हलादयो विभक्तयः । तत्र इद्रूपलोपे कृते केवलमिदमोऽनुदात्तत्वमेव वक्तव्यम् । Why is the word as read in the sūtra? It will do if tṛtīyādāu is read as tṛtiyādiṣu. When the case-suffixes tap and ōs are used, let ēna be the ādēśa The other case-suffixes all commence in a consonant. When the form id is elided before them, it is necessary only to enjoin anudāṭtatva. अत उत्तरं पठति The answer is hence read. अशादेशवचनं साकच्कार्थम् The reading of aśādēśa is for the sake of akac. अशादेशवचनं साकच्कार्थं क्रियते । साकच्कस्यापि अयम् आदेशो यथा स्यात् - इमकाभ्यां छात्राभ्यां रात्रिरीता अथो आभ्यामहरण्यधीतम् इति Aśādēś1 is read to allow the same for idam with akac. To allow idam with akac take the ādēsa as in Imakābhyöm chātrābhyām rātrir adhītā, athō ābhyām ahar apyadhītam. III अथ किमर्थं शिल्करणम् ? Why is a read with $ as it ? शित्करणं सर्वादेशार्थम् Sitkarana is to allow sarvādēśa, शिकरणं क्रियते । सर्वादेशार्थम् - शित् सर्वस्य इति सर्वादेशो यथा स्यात् - इमकाभ्यां छात्राभ्यां रातिरधीता, अथो आभ्यामहरध्यधतिम् इति । अक्रियमाणे हि शित्करणे अलोऽन्त्यस्य विषयो भवन्तीति अन्त्यस्य प्रसज्येत । Śit is read. For the sake of sarvādēśa. To allow sarrūdēśa by zit sarrasya ’ (1, 1, 55 ) and the word ābhyām can be used in the sentence Imakābhyām chātrābhyām rātrir adhitō, athō 165 AINIKA TWENTYSEVEN-IDAMOSNYADESE … ābhyam ahur apyadhītam. If ŝil is not read, the adesa will replace only the final syllable by Alōntyasya (1, 1, 52). न चान्त्यस्य विकारवचनानर्थक्यात् It need not be read on account of the anarthakya of the vikāravacuna to the final otherwise. न वा वक्तव्यम् It need not be read. किं कारणम् ? Why ? अन्त्यस्य विकारवचनानर्थक्यात् । अकारस्य अकारवचने प्रयोजनं नास्तीति कृत्वा अन्तरेणापि शकारं सर्वादेशो भविष्यति । Since the injunction of ādēśa to the final will prove unnecescary. Sarvādāsa will take place eren without sakāra, since, otherwise, no purpose will be served by saying that akara is replaced by akāra. अर्थवत्त्वादेशप्रतिपेधार्थम् On account of its having the purpose of preventing other ādēśas from appearing. अर्थवत्तु अकारस्य अकारवचनम् Injunction of akāra to replace akara has its own purpose. कोऽर्थः ? What is the purpose आदेशप्रतिषेधार्थम् । येऽन्ये अकारस्यादेशाः प्राप्नुवन्ति तद्बाधनार्थम् । तद्यथा मो राजि समः कौ इति मकारस्य मकारवचने प्रयोजनं नास्तीति कृत्वा अनुस्वारादयो बाध्यन्ते To prohibit other ādēśas which have a chance to replace akāra from making their appearance. It has an analogy in the sūtra Mō rāji samaḥ kvāu which is taken to prohibit the ādēśas like anusvāra at the idea that no purpose is served by enjoining the ādēśa m to m. तस्माच्छित्करणम् Hence is the need for sillcarana. तस्माच्छकारः कर्तव्यः : Hence $ (as it has to be read. न कर्तव्यः । प्रश्लिष्टनिर्देशोऽयम् अअ इति । अनेकाल् शित् सर्वस्य इति सर्वादेशो भविष्यति ।

[[166]]

No, it neel not be read. The two a’s are real with a break between. Hence sarvādēsu takes place on the strength of the sūtra Anēkāl sit sarvasya (1, 1, 55). अथ वा विचित्रांस्तद्धितवृत्तयः । नान्वादेशेऽकजुत्पत्स्यते Or wonderful is the nature of tad·lhitavṛttis. Akac may not appear with reference to anvādēśa. एतदस्त्रतसोत्रतसौ चानुदात्तौ ( 2, 4, 83) किमर्थं त्रतसोरनुदात्तत्वमुच्यते ! Why is anudattatva enjoined to tral and tasl ? उदात्तो मा भूतामिति So that they may not be udātta. । 1 नैतदस्ति प्रयोजनम् । लित्स्वरे कृते निघाते एतदोऽनुदात्तत्वेन सिद्धम् This is not the benefit. When the stem takes udātlasvara o account of its being followed by a suffix having for the 1 ( by the siūtra Liti 6, 1, 193 ) and consequently tra and t become anudātta, the ādēśā of etad becomes anudatta by thi siūtra. इदमिह सम्प्रधार्यम् - अनुदात्तत्वं क्रियतां, लित्स्वर इति This is to be determined here whether anudāttalva ‘of aś by the previous sūtra operates first or the udattatva of the stem by the siitra Liti. किमत्र कर्तव्यम् ? What is to operate here ? परत्वाल्लित्स्वरः Svara by Iiti (6, 1, 193 ), being para, operates first. नित्यमनुदात्तत्वम् । कृतेऽपि लित्स्वरे प्राप्नोति, अकृतेऽपि The anudāttatva is nitya. It appears whether litsvara ha: appeared or not. तत्र नित्यत्वादनुदात्तत्वे कृते लिति पूर्व उदात्तभावी नास्तीति कृत्वा यथाप्राप्त प्रत्ययस्वरः प्रसज्येत । तद्यथा गोष्पद दृष्टो देवः इत्यूलोपे कृते पूर्व उदात्तमार्च नास्तीति कृत्वा यथाप्राप्तः प्रत्ययस्वरो भवति । तस्मात् त्रनसोग्नुदाचत्वं वक्तव्यम् ।

  1. Kyte is omitted in Bombay edition.
  2. Elat is another reading. AHNIKA TWENTYSEVEN-DVITIYĀTĀUSSVĒNAH! 107 After anudaltale of as being nitya, has set in, there is chance for the usual pratyayasrara (which is udtilta) to set in, since there is no udatta stem to enable trai and last to become anudatta. In the word gāspadapram in the sentence Göspad - apram erstā dērah, it of pūram has been dropped and consequently za has become udulla. Hence is the need to enjoin anudātlatra to tra and las here. द्वितीयास्नः ( 2, 4, 84 ) कस्यायमेना विधीयते ? To which is enas enjoined ? एतदः प्राप्नोति । इदमोऽपि विप्यते । It may be the ūdēsa of êtad ; but it is desired to be of idam also. NOTE: This arises by taking dadaḥ here by anuvṛtti from the previous sulra. तदिदमो ग्रहणं कर्तव्यम् 1f so, idamal has to be read here. न कर्तव्यम् । प्रकृतमनुवर्तते । No, it need not be read. It, being in this prakarana, is taken here by anuvṛtti. के प्रकृतम् ? What is the sūtra referred to P इदमोऽन्वादेशेऽनुदात्तस्तृतीयादो इति The sūtra Idamōsneādesess anudāttas tylāyādāu (2, 4, 32 ). योद तद् अनुवर्तते एतदत्रत सोस्रतसौ चानुदात्तौ इदमश्च इतीदमोऽपि प्राप्नोति । If it is taken by anuvrlli, the sūtra Etadas tratasōs tratasāu cānudâltāu has to be read with idamus ca at the end so that idam also will be replaced by as before tras and tasl. नैष दोषः । सम्बन्धमनुवर्तिप्यते । इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ, एतदस्त्रतसास्त्रतसौ चानुदात्तौ इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादावश् भवति । ततो द्वितीयाटास्स्वेनः, इदमः एतदश्च तृतीयादौ इति निवृत्तम् । This difficulty does not arise. There is anuvṛiti only to the connected element thus :-Idamēṣnrādēŝēss anudāṭṭas tṛtīyādāu, Etadas tratasõs tratasâu cânudāṭṭāu. Idamōsnvādēśēss anudāttas

[[168]]

tṛlīyādāvaś. Then the sutra Dvitīyāṭāussvēnaḥ Idamaḥ and ēladaḥ are supplied here and the word tṛlīyādāu is allowed to recede. अथ वा मण्डूकगतयोऽधिकाराः । तद्यथा मण्डूका उत्प्लुत्योत्प्लुत्य गच्छन्ति तद्वदधिकाराः Or anuvṛllis are like frog-leap. As frogs skip over intermediate things, so are adhikāras. अथ वैकयोगः करिष्यते इदमोऽन्वादेशेशनुदात्तस्तृतीयादा वेतदस्त्रतसो स्रत सौ चानुदात्तौ । ततो द्वितीयाटस्स्वेनः, इदम एतदश्य तृतीयादाविति निवृत्तम् Or the two sūtras are read as one thus:Idamō anvādēśēsś anudāttas tṛtīyādāu ēladas tratasōs tratasâu cānudāṭṭāu. Then is the sūtra Dvitāyāṭāussvēnaḥ read. Idamaḥ and etadaś ca are taken here. Trtiyādāu recedes. अथ वा उभयं निवृत्तं तदपेक्षिप्यामहे Or both are not taken by anuvṛtti, but we take them by adhyāhāra, एनदिति नपुंसकैकवचने Need to read ēnad in the neuter singular. एनदिति नपुंसकैकवचने कर्तव्यम् । इदं कुण्डमानय, प्रक्षालय एनत्, परिवर्तयैनत् There is need to read ēnad in the neuter singular to secure ēnat in idaan kundam ānaya. praksālaya ēnal ; parivartaya ēnat. यद्येनत् क्रियते एनो न वक्तयः If ēnat is read, ēnas need not be enjoined. का रूपसिद्धिः - अथो एनम्, अथो एने, अथो एनानि How are the forms athō ēnam, athō ēnē, athō ēnāni to be got? त्यदाद्यत्वेन सिद्धम् It will be secured by the atra of tyatūdi (by the sūtra Tyadādinām al (7, 2, 102). यद्येवमेननिको न सिध्यति, एनच्छ्रितक इति प्राप्नोति If so, the form ēnaýritakaḥ cannot be secured and the form inacchritalah will be secured. ĀHNIKA TWENTYSEVEN-ĀRDDHADHĀTUKĒ यथालक्षणमप्रयुक्ते 169 Grammar has to decide the form of a word not current in the world. आर्द्धधातुकं ( 2, 4, 35 ) जग्ध्यादिष्वार्द्धधातुकाश्रयत्वात्सति तस्मिन्विधानम् Injunction of the ādēŝas like jagdhi can take place only after the definite arddhadhātuka-pratyaya makes its appearance, since they depend upon it. जग्ध्यादिप्वार्द्धधातुकाश्रयत्वात् सति तस्मिन्नार्द्धधातुके जग्ध्यादिभिर्भवितव्यम् The ādēŝas like jagdhi will have to replace sthānin only after the particular arddhadhātuka-pratyaya makes its appearance, since the appearance of the former depends upon that of the latter. किमतो यत्सति भवितव्यम् What is the harm if the adeśa will have to set in only in the presence of the particular ārddhadhātuka-pratyaya ? तत्रोत्सर्गलक्षणप्रतिपेधः Need, then, to prohibit the operation of the sutras relating to sthānin. तत्रोत्सर्गलक्षणं कार्य प्राप्नोति, तस्य प्रतिषेधो वक्तव्य, भव्यं प्रवेयम् आख्येयम् इति । ण्यत्यत्रस्थितेऽनिष्टे प्रत्यय आदेशः स्यात् ; ण्यतः श्रवणं प्रसज्यते । There is chance, in that case, for the operation of the sūtras relating to sthānin and it must be prohibited. When the unwanted nyal-pratyaya has to follow bhū, vĩ and khyā, the vowel may take vṛddhi and the desired forms bhavyam pravēyam and ākhyēyam cannot be secured. नैष दोषः 1 his difficulty cannot arise. सामान्याश्रयत्वाद्विशेषस्यानाश्रयः The particular pratyaya is not taken into account on account of taking the ārddhadhātukatva-jāti into consideration. 22

[[170]]

सामान्ये ह्याश्रीयमाणे विशेषो नाश्रितो भवति । तत्र आर्द्धधातुकसामान्ये जग्ध्यादिष्वादेशेषु कृनेषु यो यतः प्रत्ययः प्राप्नोति स ततो भविष्यति । When the arddhadhātukajāti is taken into account, the particular is not taken into consideration. After the ādēśas jigdhi etc. replace sthānins with the view that an arddhadhātuka is after them, the particular pratyaya will take its place. सामान्याश्रयत्वाद्विशेपस्यानाश्रय इति चेदुवर्णाकारान्तभ्यो ण्यद्विधिप्रसङ्गः There is chance for nyadvidhi to ukārānta and akārānta if the principle sāmānyāśrayatvād viśēṣasya anāśrayah is conceded. सामान्याश्रयत्वाद् विशेपस्यानाश्रय इति चेद् उवर्णाकारान्तेभ्यो ण्यत् प्राप्नोति - लयं, फज्यम् इति - आर्द्धधातुकसामान्ये गुगे कृने, यि प्रत्ययसामान्ये च वान्ता देशे, हलन्तात् इति ण्यत् प्राप्नोति । इह च नित्यं धित्स्यम्, आर्द्धधातुकसामान्येऽकारलोपे कृते हलन्तादिति ण्यत् प्राप्नोति ! If the principle samānyāśrayalvad visēṣasya anasrayaḥ is conceded, there is chance for nyal with reference to ukārānla and akārānta. After i of the roots lū and pū takes guṇa on account of being followed by ārddhadhātukapratyaya, it may take vānlādēśa since it is followed by ya-jati-pratyaya, It may then take ayat by the sītra Bhalor ṇryat (3, 1, 124), since it ends in a consonant and consequently li and pū cannot take the pratyaya yat after them to secure the forms lavyam and pavyam. Similarly dā and dha will take nyat by the sutra Rhalör nyat after a is elided on account of their being followed by ārddhadhātuka-pratyaya and not yat to secure the forms ditsyam, dhitsyam. 11 Norr :-Nigēsabha!!a rends :Ditsyadhitsayūr yali " Yalósnāra … " iti ūdyudātlateam, nyati Titsvaritam” iti sraritatram iti bhedai. पोपर्याभावाच सामान्येनानुपपत्तिः Inappropriateness of taking the jati on account of the absence of piurrūparya.ĀHNIKA TWENTYSEVEN-ARDDHADHĀTUKË 171 पौर्वापर्याभावाच्च सामान्येन जग्ध्यादीनामनुपपत्तिः । न हि सामान्येन पौर्वापर्यमस्ति It is not possible for the adesas jagdhi etc. to make their appearance if we take the jāti ārddhadhātukatva into consideration, since it cannot be taken that it follows the sthānin. NorE :— Kūiyata reads :Sāmānyasya vyāpalcatvād nityatvācca dēśakālakṛtam pāurvāparyam nāsti. सिद्धं तु सार्वधातुके प्रतिपेधात् The object is achieved by prohibiting the adeśa when sārvadhūtuka follows. सिद्धमेतत् This (the object) is achieved. कथम् ? How P अविशेपेण जग्ध्यादीनुक्त्वा सार्वधातुके न इति प्रतिषेधं वक्ष्यामि Having said that the jugdhi etc. replace the sthanin whatever be the praiyaya which follows it, I shall state that it is prohibited when sārvadhatulcapratyaya follows it. सिध्यति । सूत्रं तर्हि भिद्यते It is accomplished; but the sutras are modified. यथान्यासमेवास्तु Let the sūtras remain as they are. ननु चोक्तं जग्ध्यादिष्वार्द्धधातुकाश्रयत्वात् सति तस्मिन् विधानमिति Oh, it was said jagdhyīdiṣu ārddhadhātukāśrayatvāt sati tasmin vidhānam. परिहृनमेतत् - सामान्याश्रयत्वाद् विशेषस्यानाश्रय इति It was met by saying Sāmānyāśrayatvād visēṣasya anāśrayaḥ. ननु चोक्तं सामान्याश्रयत्वाद् विशेषस्यानाश्रय इति चेद् उवर्णाकारान्तेभ्यो ण्यद्विधिप्रसङ्गः इति Oh it was raised sāmānyāśrayatvād viśēṣasya anāśraya iti cēd uvarṇākārāntēbhyō nyadvidhiprasanguḥ. नैष दोषः ; वक्ष्यते तत्राज्यहणस्य प्रयोजनम्, अजन्तभूतपूर्वमात्रादपि यथा स्याद् इति

[[172]]

This difficulty does not arise. He will say under the sūtra Acō yal (3, 1, 97) that the purpose of reading acah in the sūtra is that the same may take place even in cases where ac was and has now been elided, NOTE:-Here vakṣyati refers to Mahābhāṣyakāra himself. यदप्युच्यते पौर्वापर्याभावाच्च सामान्येनानुपपत्तिरिति, अर्थसिद्धिरेवैषा यत् सामान्येन पौर्वापर्यं नास्ति । असति पौर्वापर्य विषयसप्तमी विज्ञास्यते - आर्द्धधातुके विषये इति । तत्र आर्द्धधातुके विषये जग्ध्यादिपु कृतेषु यो यतः प्राप्नोति स ततो भविष्यति । । With reference to the objection Pāurvāparyābhāvācca sāmānyānupapattiḥ, the object is achieved even though there is no pāurvā parya when jati is taken into consideration by taking the saptami to be viṣayasaptami, so that ārddhadhātukē may be taken to mean when ārddhadhātuka is conceived in the mind. After the ādēŝas jagdhi etc. have set in when the ārddhadhātuka is conceived in the mind, the particular pratyaya which is to come sets in. अथवा आर्द्धधातुकासु इति वक्ष्यामि Or Arddhadhátukāsu will be read instead. कासु आर्द्धधातुकासु ? With reference to which arddhadhātukas ? NOTE: Here arddhadhātukāḥ is taken to refer to the words bhavya, lavya which have ārddhadhātukapratyayas as their avayava. Hence Kaiyaṭa says that there is no harm even in vyaktipakṣa, since Grammar simply decides the correctness of words which already exist. cũng giêng riêng rang giay dang 1 With reference to words denoting their derivative meaning, and conventional meaning, to those formed only by grammatical rules, and current in the world and to those used as sajñas. ĀHNIKA TWENTYSEVEN—ÂRDDHADHÁTUKÊ 173 NOTE:-Kaiyaṭa reads here:Arddhadhātukāsu samhatiṣu vyutpādyamānāsu astyādīnām bhvādaya ādēśā ityuktam bhavati. अदो जग्धिति किति ( 2, 4, 30 ) ल्यव्ग्रहणं किमर्थम् ? न ’ ति किति’ इत्येव सिद्धम् ? Why is lyap read in the sūtra ? Will it not do if the sutra is read Adō jagdhis ti kiti? ल्यपि कृते न प्राप्नोति The ādēśa jagdhiḥ may not replace at before lyap. इदमिह सम्प्रधार्थं, ल्यप् क्रियताम् आदेश इति This has to be decided which of lyap and ādēśa should be given precedence. किमत्र कर्तव्यम् ? Which should be done here ? परत्वाल्ल्यप् Lyap, being para, should precede. अन्तरङ्ग आदेशः The ādēśa is antaranga. NOTE:-Kaiyaṭa reads:Antaranga ādēsa ili-Takārādi pratyayamātrā pēkṣatvāt; lyab-ādēŝas tu pūrvapadāpēkṣasamāsāśrayatvād bahirangaḥ. एवं तर्हि सिद्धे सति यल्ल्यव्ग्रहणं करोति तद् ज्ञापयत्याचार्यः अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो व्यव् बाधते इति Since Acārya reads lyap though the object is achieved otherwise, he suggests that lyap, though bahiranga, can veto sūtras which are anturanga. किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् १ What is gained from this suggestion? ल्यचादेश उपदेशिवद्वचनमनादिष्टार्थ बहिरङ्गलक्षणत्वात् इति वक्ष्यति, तन्न वक्तव्यं भवति He (Fārttikakūra) is going to read (under 7, 1, 37) Lyabādēśa upadēśivad-racanam anūdiṣṭārtham bahirangalakṣaṇatvāt and it is unnecessary.

[[4]]

NorE :1. Nāgesabhatta reads :Upadiśiradvacanam iti upadesi = letiā, tadvad lyapā vacanam kāryam ityarthah. Norn :-2. Kāiyata reads :Anādistārtham iti :Pradhāy prasthāya ityādāu hitvādiṣu akṛtēṣvēva lyab yuthā syād ityartha. जग्धिविधिर्त्यपि यत्तद कस्मात् सिद्धमदस् ति कितीति विधानात् । हिप्रभृतस्तु सदा बहिरङ्गो व्यव्भरतीति कृतं विद्धि ॥ Injunction of jagdhi before lyap is of no use. served by reading Ti kiti alone. though bahiranga vetoes hi etc. Its purpose Hence learn that lya, NOTE:-Kaiyaṭa says that the above verse was read b Vyaghrabhuti. एष एवार्थः जग्धौ सिद्धेऽन्तरङ्गत्वात्ति कितीति ल्यबुच्यते । ज्ञापयत्यन्तरङ्गाणां ल्यपा भवति बाधनम् ॥ The same is the meaning of the following verse ;- Jagdhāu siddhësntarangalvāt tikili lyab ucyatē | Jñāpayalyantarangāṇām lyapā bhavati bādhanam || NOTE:-Nāgēsabhaṭṭa feels that the above verse perhap belongs to Mahābhāṣyakāra himself. लुड्सनोर्घस्ल (2,4. 37 ) घस्ऌभावेऽच्युपसङ्ख्यानम् Need to add that ghas! replaces ad before ac-pratyaya. घम्ऌभावेऽच्युपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - प्रातीति प्रघसः It must be added that ghas replaces ad before ac-pratyaya t secure the forn praghasal (pra atti iti ). हनो वध लिङि ( 2, 4, 42 ) ; लुङि च (2, 4, 13) किमयं वधिर्यञ्जनान्तः, आहोस्विद् अदन्तः ! Does the root in radha end in consonant or rowel ? ( i. c.) Is the final akāra in vadha a part of the root or used t facilitate pronunciation ? किं चातः ! What does it matter if it is either ? AHNIKA TWENTYSEVEN – INŌR… NĀU… SANI CA .. GĀÑ … 175 यदि व्यञ्जनान्तः If it ends in the consonant, 1 वधौ व्यञ्जनान्त उक्तम् ’ If vadhu is vyañjananta, the defect was pointed out. किमुक्तम् ? What was it ? वध्यादेशे वृद्धिनत्वप्रतिषेत्र इडिधिश्च इति Vadhyadese vrddhitatvapratisīdha idvidhis ca ( 1, 1, 56 ) अथ अदन्तः, न दोषो भवति If it is taken to end in a, there will be no defect. यथा न दोषस्तथास्तु Let it be such as is unquestionable. इणो गा लुङि ( 2, 4, 45) इण्वदिकः To ik like in. अध्यगुः इण्वदिक इति वक्तव्यम् - इहापि यथा स्यात्, अध्यगात्, अध्यगाताम्, It must be said that the ādēśa replaces ik like in, to secure the forms adhyagāt, adhyagātām and adhyaguḥ. णो गमिरबोधने ( 2, 4, 46 ) इण्वदिक इत्येव - अधिगमयति, अधिगमयतः, अधिगमयन्ति । Here too it must be said that the ādēśa replaces ik like in to secure adhigamayati, adhigamayataḥ and adhigamayanti. सनि च ( 2, 4, 47 ) इण्वदिक इत्येव - अधिजिगमिषति, अधिजिगमिषतः, अधिजिगमिषन्ति । Here too it must be said that the ādēsa replaces ik like in to secure adhijigamiṣati, adhijigamiṣutaḥ and adhijigamiṣanti. गाल्लिटि ( 2, 4, 49) ङित्करणं किमर्थम् ? Why is gāñ read as iiit ?

  1. This may be taken as bhāsya.
  2. Cf. Vol. III pp. 105, 106.

[[176]]

NorE : - Kaiyata says that, since the sthānin (ii) is : this is unnecessary. गांड चनुबन्धकरणं विशेषणार्थम् Reading as it in gan is for restriction. गाडि अनुबन्धकरणं क्रियते, विशेषणार्थम् N is read as it in gan to restrict the application. क्व विशेषणार्थेनार्थः ? Where is viśāsana useful ? गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्डिद् इति In gāi of Gāñcutādibhyösini-n-1 गाकुटादिभ्योऽन्द् िइतीयत्युच्यमाने इणादेशस्यापि प्रसज्येत । If the sutra is read Gakuṭādibhyosi nin nit, it will operate. relation to the ādēśa of iṇ also. ज्ञापकं वा सानुबन्धकस्यादेशवचन इत्कार्याभावस्य Or reading the ādēsa with anubandha suggests the absen therein of the itkārya of the sthānin. अथ वैततद् ज्ञापयत्याचार्यः, सानुबन्धकस्यादेशे इत्कार्यं न भवतीति Or Acārya (Sūtrakāra) suggests that the reading of anubano in ādēsa prevents it from taking the itkārya of the sthānin. किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ? What is the benefit of this jñāpar प्रयोजनं चक्षिङः ख्यान् Benefit is seen in khyāni, the ādēśa of caksiii. चक्षिङः ख्यान् प्रयोजनम् - चख्यौ ख्यास्यति इति ; ङितः इत्यात्मने नित्यं न भवति Benefit is seen with reference to the ādēŝa khyāñ of cakṣin, the forms cakikhyāu, and khyāsyati, which show tl almanépada terminations by the sutra Anudāltañita ùlma: padam (1, 3, 12 ) are not nitya there. लटः शत्रुशानचौ Benefit is with reference to śānac, the ūdēśa of luṭ mention in the sītra Lalah … (3, 2, 121 ). AHNIKA TWENTYSEVEN - INŌR … NĀU… SANI CA … GĀN… 177 लटः शतृशानचो प्रयोजनं, पचमानः यजमानः इति, टितः इत्येत्त्वं न भवति । Benefit is seen with reference to śānic, the ādēśa of lat read in the sūtra Latah satrsānacāu …. (3, 2 124 ) in the forms pacamānah and yajamānah where êtva by Tita ātmanāpadānām tere (3, 4, 79) is absent. युवोरनाकौ Benefit is with reference to the ādēśas of ana and aka of yu and vu respectively. युवोरनाकौ च प्रयोजनम् उगिल्लक्षणौ ङीन्नुमौ न भवतः । नन्दनः, कारकः, नन्दना, कारिका इति Benefit is seen with reference to ana and aku, the ālēsis of yu and vu read in Yuvōr anākāu (7, 1, 1) in the forms nandanā and kārikā derived from nandana and kāraka. where hip and num appearing after ugit are absent. मेवाननुबन्धकस्याम्वचनम् Need to read am as the ādēŝa of mi without the anubandha p in the sūtra Tas-thas-tha-mipām tāntantāmah ( 3, 4, 101). 3 मैश्व अननुबन्धकस्याम् वक्तव्यः, अचिनवम्, अकरवम् असुनवम् । It is necessary to state that mi and not mip takes ādēsa am to secure the forms acinavam, akaravam and asunavam. NorE :-Hence u of nu takes guna, the pitkārya, in acinavam etc. अत्यल्पमिदमुच्यते, मेरिति । तिप्सिम्मिपामिति वक्तव्यम्, इहापि यथ स्यात् वेद, वेत्थ Reading of mēḥ alone is very meagre; it should have been read_tip-sim-mipām, to have guna in the forms vida and vittha also. NOTE:-Kōiyaṭa feels that this amendment of mēḥ is unnecessary, while Nāgēśabhaṭṭu feels it necessary. ; अस्य ज्ञापकस्य सन्ति दोषाः सन्ति प्रयोजनानि; समा दोषा भूयांसो वा ; तस्मान्नार्थोऽनेन ज्ञापकेन । 23

M

[[8]]

There are defects in the jñāpaka aud there are merits; the defects are the same in number as the merits or greater and hence the jñāpaka need not be resorted to. कथं यानि प्रयोजनानि ? What about the merits ? ; नैतानि सन्ति इह तावत् चक्षिङः ख्यान् इति ञित्करणसामर्थ्याद्विभाषा आत्मनेपदं भविष्यति लटः शतृशानचौ इति, वक्ष्यत्येतत् प्रकृतानामात्मनेपदानां टेरत्वं भवति इति ; युवोरनाकौ इति, वक्ष्यत्येतत्, सिद्धं तु युवोरनुनासिकत्वाद् इति । The merits do not exist. Firstly with reference to Cakṣiñaḥ khyāñ, ātmanēрada sets in optionally on the strength of nitkarana ; with reference to Latak sātrśanacau, he (Mahābhāsyakāra) is going to state (under 3, 4, 79) that ītva replaces ti only before the almanepada terminations read in the sutra Tip-tas-jhi …; and with reference to Ywwōr anākāu he (Vārttikakāra) is going to say (under 7, 1, 1) that yu and vu followed by anunāsika alone are taken into account. NOTE: The reading anunāsikaparatvāt is found under the sītra Yuvor anākāu (7, 1, 1). चाक्षिङः ख्यान् ( 2, 4, 54 ) 1 किमयं क्शादिः, ’ आहोस्वित् ख्यादिः ? Does this commence with ks or khy? चाक्षिङ : कुशाख्याञ The sitra is to be read thus Cakesiñial ksankhyañian. 2 चक्षिङ : कुशाख्याजिति क्शादिश्च ख्यादिश्च It commences with ks and khy, since the sutra is to be read Cokṣiñaḥ kṣāñkhyañāu. खशादिर्वा Or it commences with lehs• अथ वा खुशादिर्भविष्यति Or it may commence with khs.

  1. Kasadih is another reading. It seems the reading Iśāñ-khyāñāviti is better. ĀHNIKA TWENTYSEVEN - CĀKSINAH KHYĀN केनेदानीं क्शादिर्भविष्यति ? How will the initial element become kś? चर्खेन By cartva. अथ ख्यादिः कथम् ? How will the initial element become khy ? असिद्धे शस्य यवचनं विभाषा 179 Need to read ŝasya yatvam vibhāṣā after the sūtra Pūrvattrā- siddham. असिद्धे शस्य विभाषा यत्वं वक्तव्यम् Śasya vibhāṣā`yatvam must be read after Purvattrāsiddham. किं प्रयोजनम् ? Why ? प्रयोजनं सौख्येऽञ्विधिः Vuñvidhi does not operate with reference to sāuprakhya. सौख्य इति योपधलक्षणो वुञ्विधिर्न भवति । सौप्रख्यार्थ इति वृद्धाच्छ इति छो भवति The sūtra Yöpadhād gurūpotlamād vus (5, 1, 132 ) does not operate with reference to sāuprakhya. Chaḥ sets in there by the sītru Vrddhāc chala ( 4, 2, 114 ). निष्ठानत्वमाख्याते Nu does not replace hta in the word ākhyāta. आख्यात इति निष्ठानत्वं न भवति Na does not replace kta in the word ākhyāta. रुविधिः पुंख्याने Rutra does not appear in pukhyāna. पुंख्यानमिति रुविधिर्न भवति The sūtra Pumak khayyamparë ( 2, 3, 6 ) does in puṁkhyānam. not operate qei qufearà Absence of natva in the word paryākhyāna. पर्याख्यानमिति णत्वं न भवति Natva does not appear (by the sītra Krtyacah 8, 4, 29 ) in paryākhyāna.

[[180]]

सस्थानत्वं नमः ख्यात्रे Jihvāmūlīya does not replace visarga in namaḥ khyātrē. नमः “यात्र इति सस्थानत्वं न भवति - Jihvāmūlīya does not replace visarga in namaḥ khyātrē. NOTE:-Sasthānatva is the pūrvācārya-saṁjñā for Jihvā. mūlīya. वर्जने प्रतिषेधः Prohibition of the adeta in the meaning of rarjana वर्जने प्रतिषेधो वक्तव्यः, अवरं चक्ष्याः, परिसंचक्ष्याः Need to prohibit the ādēśu in the sense of varjana to secure the forms avasamcakṣyāḥ and parisamcakṣyāḥ. असनयोश्च Prohibition before the pratyayas a and sin too. असनयोश्च प्रतिषेधो वक्तव्यः, नृचक्षा रक्ष, विचक्षण इति । There is to prohibit the ādēsa before the pratyayas a and san to secure the forms nṛcakṣā rakṣaḥ, vicakṣaṇaḥ. बहुलं तणि Need to read Bahulam tani. बहुलं तणीति वक्तव्यम् Bahulam tani is to be read. किमिदं तणीति ? What is meant by tuni ? संज्ञाच्छन्दसोर्ग्रहणम् Sanjñā and chandas. किं प्रयोजनम् ? What is the benefit ? अन्नवधकगात्रविचक्षणाजिराद्यर्थम् To secure the forms anna,vadhala, gātri, vicaksana, ujira etc. अन्न अन्नम्, वधक वधकम्, गात्र गात्रं पश्य, विचक्षण विचक्षणः, अजिर - अजिरे तिष्ठति So that the forms annam, vadhakam, gātram īn gâtram paśya, ricalṣaṇaḥ and ajiram in ajirë tisthati may be secured. अजेर्व्यचत्र पोः ( 2, 4, 50 ) धनपोः प्रतिषेधे वयप उपसद्ख्यानम् Need to add kyap to agai-apih.ÂHNIKA TWENTYSEVEN-AJĒR VYAGHAÑAPOḤ 181 घञपोः प्रतिषेधे क्या उपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् । इहापि यथा स्यात् - समजनं, समज्य इति । There is need to add kyap to ghañ and ap in the pratiṣedha, so that it may operate here too in sımıjanım and sámajya. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must, then, be read. न वक्तव्यम्, अपीत्येव भविष्यति No, it need not be read. It is secured from api . NorE :Ghañi1poh means ghani and api parē. कथम् ? How ? अति नेदं प्रत्ययग्रहणम् Ap in api does not refer to the pratyaya. किं तर्हि ? To what then ? प्रत्याहारग्रहणम् It refers to the pratyāhāra. क सन्निविष्टानां प्रत्याहारः १ From which is the pratyāhāra formed? अपोऽकारात्प्रभृति आ क्यपः पकारात् From a of up (in the sūtra Rdor up 3, 3, 57 ) to p in kyap (in the sūtra Vraja-yajor bhavi kyap 3, 3, 97). यदि प्रत्याहारग्रहणं संवीतिर्न सिध्यति If it is taken as pratyahāra, the form samviti is not secured. NorE:Samvītih is secured from Striyām letin (3, 3, and ktin comes under the pratyākāra ap 91) . एवं तर्हि नार्थ उपसङ्ख्यानेन, नापि घञोः प्रतिषेधेन । इदमस्ति चक्षिङः ख्याञ्, वा लिटि इति; ततो वक्ष्यामि’ अजेव - अजेर्वीभावो भवति वा, व्यवस्थितविभाषा च वा इति, तेनेह च भविष्यति प्रवेता, प्रवेतुं, प्रवीतो रथः, संवीतिरिति ; इह च न भविष्यति समाजः समजः, उदाजः उदजः, समजनम् उदजन, समज्य इति । If so, no purpose is served by upasaikhyāna or by the praliṣēdha of ghan and ap. There are here thé sutras Cakṣiñaḥ **

[[182]]

khyāni and Valiti (2, 4, 55 ). Then shall I read - Ajēr vi, vī, which may mean that vi optionally replaces aj (by taking here va from the previous sutra) and take it to be vyavasthitavibhāṣā, so that it operates with reference to pravētā, pravētum, pravītō rathaḥ, and samvitiḥ and does not operate with reference to samājuḥ, saméjīḥ, udājaḥ, udajaḥ, samajanam, udajanam, and samajya. तत्रायमप्यर्थः, इदमपि सिद्धं भवति प्राजिता इति In that case this too-prājitā is secured. किं च भो इप्यते एतद्रूपम् ? Oh! Sir, is that form wished for ? बाढमिष्यते Certainly, it is desired. एवं हि कश्चिद् वैयाकरण आह, कोडम्य रथस्य प्रवेता इति A grammarian says thus, “Who is the pravēli (charioteer) of this chariot ?” सूत आह, आयुष्मन्नहम् अस्य रथस्य प्राजिता इति The charioteer replies, “Sir, I am the prājitā of this chariot.” वैयाकरण आह, अपशब्द इति The grammarian says, " It is incorrect form.” सूत आह, प्राप्तिज्ञो देवानांप्रियः, न त्विष्टिः, इप्यत एतद्रूपम् इति । The charioteer replies, “Sir, you, a learned fool, know only the forms learnt from sūtras and do not know the forms secured from isṭi1 (the opinion of the Mahābhāṣyakāra) and this form - prajitā - is recognised by him.” वैयाकरण आह, अहो नु खल्वनेन दुरुतेन वाध्यामहे इति The grammarian says, “Oh, we are so slighted by this duruts.” सून आह, न खलु वेञः सूतः, सुवतेरेव सूनः । यदि सुचतेः कुत्सा प्रयोक्तव्या, दुःसूतेनेति वक्तव्यम्

  1. It is worthy of consideration whether MahabhAryalira himanif calls his rirne ns indic ÂHNIKA TWENTYSEVEN—AJÊR VYAGHAÑAPÔḤ 183 The charioteer replies, “The word Sutah is not derived from the root oż, but from the root st.” If you want to derive a term of contempt from si, it should be duḥsutēna.” न तदानीमिदं वा य इति वक्तव्यम् In that case the sūtra Vā yāu ( 2, 4, 57 ) need not be read. वक्तव्यं च It has to be read. किं प्रयोजनम् ? Why ? नेयं विभाषा This (rā) does not denote vibhāgā. किं तर्हि ? What then ? आदेशोऽयं विधीयते । वेत्ययमादेशो भवत्यजेर्यौ परतः, वायुरिति This is enjoined as an ādēśa. Hence the sutra means that the root aj takes the ādēśi vā when it is followed by yu to secure the from vāyu?. ण्यक्षत्रियापत्रितो यूनि लुगणिनोः (2, 4, 58 ) अणिज़ोलुकि तद्राजाद्युवप्रत्ययस्योपसङ्ख्यानम् Need to add yuvapratyaya after tadrāja with reference to the luke of an and int. अणिञोर्लुकि तद्राजाद्युवप्रत्ययस्योपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - बौधिः पिता, बौधिः पुत्रः ; औदुम्बरिः पिता, औदुम्बरिः पुत्रः । There is need to add yuvapratyaya after tadrāja with reference to the luk of an and in. Viz. Bāudhi]? (father), Bāudhih (son) ; Audumbarih (father), Audumbaril ( son). अपर आह Another says. अणिञोलुकि क्षत्रियगोत्रमात्राच प्रत्यय सोपसङ्ख्यानम् Need to add yuvapralyaya after kṣalriyagōlra alone with reference to the luk of an and iñ. अणिञोर्लुकि क्षत्रियगोत्रमात्रा द्युवप्रत्ययस्योपसङ्गख्यानं कर्तव्यमिति । जाबालिः पिता, जात्रालिः पुत्रः

[[184]]

There is need to add yavapratyaya after Kṣatriyagōtra alone with reference to the luk of an and iñ. Viz Jābāliḥ (father), Jabalik (son). अपर आह Another says अब्राह्मणगोत्रमात्राद्युवप्रत्ययस्योपसङ्ख्यानम् Need to add yuvapratyaya after abrāhmaṇagōtra alone. अब्राह्मणगोत्रमात्रा द्युत्रप्रत्ययस्योपसङ्ख्यानं कर्तव्यमिति There is need to add yuvapratyaya after abrāhmaṇagōtra alone. कि प्रयोजनम् ? Why इदमपि सिद्धं भवति, भाण्डिजङ्घिः पिता, भाण्डिजङ्घिः पुत्रः, कार्णखरकिः पिता, कार्णखर किः पुत्रः The following forms also can be secured. Viz. Bhandijanghih (father ) Bhāndijanghik (son); Kārnakcharakih (father), Kārakharalcih (son), Ahnika - Twentyseven ends.

  • (Second Adhyāya fourth pāda first āhnika) ends. Ahnika - Twenty eight (Second Adhyāya, fourth pāda, second āhnika) तद्राजस्य बहुषु तेनैवास्त्रियाम् ( 2, 4, 62) Whether the stem of bahusu denotes bahuvacanapratyaya or bahuvacanapratyayārtha is the only topic that is discussed here. तद्राजादीनां लुकि समासबहुत्वे प्रतिषेधः Need to probibit the luk of tadrājādis with reference to samāsabahutra. तद्राजादीनां लुकि समासत्रहुत्वे प्रतिषेधो वक्तव्यः - पिय आङ्ग एषां त इमे प्रियाङ्गाः, प्रियो वाङ्ग एषां ते इमे प्रियवाङ्गा इति There is need to prohibit the luk of tadrājādis when the plural number in compound is taken into account, as in priyāngāḥ (priyah aigal esām te) and priyavāngāl (priyal vānigah . ēṣām tē). किमुच्यते समासबहुत्वे प्रतिषेध इति, यदा तेनैव चेत्कृतं बहुत्वम् इत्युच्यते, न चात्र तेनैव कृतं बहुत्वम् ? Why is it said that there is need for the pratisedha with reference to samāsabahuṭva, since the sūtra enjoins luk only when bahutva is concerned with tadrājāntu and it is not found here ? भवति वै किञ्चित् - आचार्याः क्रियमाणमपि चोदयन्ति तद्वा कर्तव्यं तेनैव चेद् बहुत्वमिति, समासबहुत्वे वा प्रतिषेधो वक्तव्य इति It sometimes happens that Acāryas, doing one thing, suggest another. The vārttika suggests that either the word tēnāiva is to be read in the sūtra or it (the vārllika Tadrājādīnām luki samāsabahutrē pratisīdhah) is to be read. अबहुत्वे लुग्वचनम् Need to enjoin luk when samōsa has no plural suffix. 24 अबहुत्वे च लुग् वक्तव्यः - अतिक्रान्तोऽङ्गान् अत्यङ्ग इति

[[186]]

There is need to enjoin luk when samāsa does not have plural suffix after it as in atyanga. बहुवचने परतो यस्तद्राज इत्येवं च कृत्वा चोद्यते । अथ किमर्थं पुनरिदं ? न बहुवचन इत्येव सिद्धम् ? The discussion rests on the assumption that the tadrājānta is followed by plural suffix. In that case, what is the need for this vārttika? Is not its purpose served by the bahuvacanapratyaya ? न सिध्यति ; बहुवचन इत्युच्यते, न चात्र बहुवचनं पश्यामः No, it is not served; bahuvacana is stated there and we do not find bahuvacana here. प्रत्ययलक्षणेन भविष्यति It is taken to exist by Pratyrynlöpē pratyayalakṣaṇım (1, 1, 62) न लुमता तस्मिन् इति प्रत्ययलक्षणस्य प्रतिषेधः There is pratiṣëdha for pratyayalakṣaṇa from the principle Na lumatā tasmin. NOTE -Na lumatā tasmin is a vārttika found under the sūtra Na lumatāiigasya (1, 1, 62 ). न लुमताङ्गस्येति वक्ष्यामि The sūlra ‘Na lumatāṁgasya’, shall I explain to give that meaning, NOTE :-Kāiyaṭa takes the kārya, whether it is enjoined in aṁgādhikāra or elsewhere, to the anga when the pratyaya after it is dropped by stating the expressions luk etc. Luk hero is the karya of the pratyaya and not simaslānga. नवं शक्यम् । इह हि दोपः स्यात् - पञ्चभिर्गार्गीभिः क्रीतः पटः पञ्चगार्ग्यः, दशगार्ग्य इति Such an interpretation is not possible. For there will be difficulty here in the word pañcagārgyoḥ whose vigrahavākya is pañcabhir gūrgibhiḥ krītaḥ and in the word dasagārgyaḥ. AHNIKA TWENTYEIGHT-TADRĀJASYA BAHUSU …. द्वन्द्वेऽबहुषु लुग्वचनम् 187 Need to enjoin luk in dvandva whose component members are not followed by plural suffix. द्वन्द्वेऽबहुपु लुग्वक्तव्यः, गर्गवत्सवाजा इति There is need to enjoin luk in duundva whose component members are not followed by plural suffix. vājāḥ. Viz. Gargavatsa- इह च लुग् वक्तव्यः - गर्गेभ्य आगतं गर्गरूप्यं, गर्गमयम् इति There is need to enjoin luk here too, in the words gargarūpyam and gargamayam whose derivation is Gargēbhya āgatam. NOTE:-Gargarūpyam is secured from the sūtra Hētu. manusyābhyāsnyatarasyām rūpyala ( 4, 3, 81 ) and gargamayam from the sūtra Mayat ca ( 4, 3, 82 ). इह च अत्रय इति उदात्तनिवृत्तिस्वरः प्राप्नोति The anudātta ( jas) following the udālta (Chak) which is dropped in atrayah will become udātta. सिद्धं तु प्रत्ययार्थबहुत्वे लुग्वचनात् The object is then achieved if it is conceded that there is luk for tadrājānta when the meaning of the plural suffix is taken into consideration. सिद्धमेतत् This (the object) is achieved. कथम् ? How ? प्रत्ययार्थबहुत्वे लुग्वक्तव्यः There is need to enjoin luk if plurality is taken into consideration. यदि प्रत्ययार्थचहुत्वे लुगुच्यते तेनापि अस्त्रियामिति वक्तव्यम् । इह मा भूत् आङ्ग्यः स्त्रियः, वाज्ञ्यः स्त्रिय इति । यस्य पुनर्बहुवचने परतो लुगुच्यते तस्य ईकारण व्यवहितत्वान्न भविष्यति । * If it is conceded that there is luk if bahuracanapratyayārtha follows, there is the necessity to read astriyām in the sutra to prevent lul in Aigyal (striyah) and Vaigyani (striyah.)

[[8]]

But if it is taken that there is luk when bahuvacanapratyaya follows, astriyam need not be read, since ikāra intercedes between tadrājānta and plural suffix. यस्यापि तु बहुवचने परतो लुगुच्यते, तेनापि अस्त्रियाम् इति वक्तव्यम् - आम्बष्ठ्याः स्त्रियः सौवीर्याः स्त्रियः इत्येवमर्थम् । There is need to read astriyām in the sūtra even by him who holds the view that there is luk when the plural suffix follows, to secure the forms ambaṣṭhyah (striyah), and Sauviryāḥ (striyah). अत्रापि चापा व्यवधानम् Here too there is interception by āp. एकादेशे कृते नास्ति व्यवधानम् There is no interception after ēkādēsa is effected. एकादेशः पूर्वविधौ स्थानिवद्भवतीति स्थानिवद्भावाद् व्यवधानमेव । There is interception through sthānivadbhāva from the dictum Ekādēśaḥ pūrvavidhāu sthānivad bhavati. द्वन्द्वेऽबहुषु लुग्वचनम् Need to enjoin luk in dvandva whose component members are not concerned with the meaning of plural suffix. द्वन्द्वेऽबहुपु लुम्वक्तव्यः, गर्गवत्सवाजा इति Luk is to be enjoined in dvandva whose component members have no concern with the meaning of plural suffix. गोत्रस्य बहुपु लोपिनो बहुवचनान्तस्य प्रवृत्तौ व्येकयोरलुक् Need to enjoin aluk to tadrāja followed by bahvarthatva when they are followed by gōtrapratyaya followed by the singular, or the dual, case-suffix. गोत्रस्य बहुपु लोपिनो बहुवचनान्तस्य प्रवृत्ती कोरलुगू वक्तयः । विदानामपत्यं माणवको चैदा चैदी । There is need to enjoin aluk to tudrāja followed by bahvarthatvu when they are followed by apatyapratyaya followed by the singular, or the dual, ense-sutlix. Vis. Baidah (Bidānām apatyam māyarakal), Baidān. AHNIKA TWENTYEIGHT—–TADRĀJASYA BAHUSU … किमर्थमिदं ? नाचि इत्येवालुक् सिद्धः ? 189 What is the need for this? Is not the purpose achieved by the sūtra Götrēslug aci (4, 1, 89 ) ? अचि इत्युच्यते, न चात्र अजादिं पश्यामः Aci is read and we do not see ajādi here. प्रत्ययलक्षणेन By the dictum Pratyayalöpē pratyayalaksax7m• वर्णाश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षणम् The dictum-Pratyayalōpē pratyayalakṣaṇam is not applicable with reference to the kārya of a single letter. एकवचनद्विवचनान्तस्य प्रवृत्तौ बहुषु लोपो यूनि Need to enjoin löpa of tadrāja when the word is singular or dual and it is followed by yuvipratyayı. एकवचन द्विवचनान्तस्य प्रवृत्तौ बहुपु लोपो यूनि वक्तव्यः - वैदस्य अपत्यं बहवो माणवकाः - विदा, बैदयोर्वा विदाः ; लुङ् न प्राप्नोति अञ्यो यञ्यो बहुपु बहुषु इत्युच्यनानो It must be said that tadrāja is dropped if the word ending in it is singular or dual and it is followed by yuva pratyaya followed by plural suffix. Bidāḥ (Bāidasya apatyam bahavō māṇavakāḥ), (Bāidayōr apatyam bahavaḥ). There is no chance for the elision of añ and yan which take place when it is followed by bahvarthatva. NOTE:-Kaiyaṭa reads: Bidasya apatyani bahuni ili añpratyayaḥ. Tadantad yuni Ata in ili iñ. Tasya Nyakṣatriyārṣa mita iti buk. मा भूदेवम्, अनन्तं यद् बहुपु यत्रन्तं यद् बहुषु इत्येवं भविष्यति Let it not take place in the above interpretation. It does take place if it is interpreted thus:-añanta or yañanla when followed by bahrartha. नैवं शक्यम् । इह हि दोपः स्यात् - काश्यपप्रतिकृतयः काश्यपा इति This is not possible. In that case there will be difficulty with reference to the form Kasyapāḥ which means KūśyapapratiKrtayah.

[[190]]

NOTE:-Kâiyaṭa reads:-Kasyapasya apatyam gölram iti bidāditvād añ. Tataḥ kāśyapa iva tarpratikṛtaya ityarthe Ive pratikṛtāu iti kanpratyayaḥ. Tasya Jīvikārthẽ cāpanyē iti vā Dēvapathādiṣvarcāsu pūjanīrthāsu citrakarmadhvajēṣu iti pāṭhād vā lup. Etad añantam bahusu vartute iti lule-prasangal. ततोऽयमाह परिहारः 1 यस्य प्रत्ययार्थबहुत्वे लुक्, द्वन्द्वेऽबहुपु लुग्वचनमित्यस्य Hence he said Yasya pratyayarthabahutvē luk as parihāra to Drandvisbahuṣu lugracanam. न वा सर्वेषां द्वन्द्वे वर्थत्वात् This need not be since all component parts in dvandva are associated with bahvarthatva. न वैष दोषः This difficulty does not arise. किं कारणम् ? Why ? सर्वेषां द्वन्द्वे बहर्थत्वात् - सर्वाणि द्वन्द्वे बह्नर्थानि On account of all component parts in diandva being associated with bahvarthalva. All component parts in dvandva are associated with bahvartha, कथम् ? How ? युगपदधिकरणविवक्षायां द्वन्द्वो भवति Dvandva takes place only when there is vivakṣā for the simultaneous ēkādhikaraṇavṛllitva, ततोऽयमाह - यस्य बहुवचने परतो लुक, यदि सर्वाणि द्वन्द्वे बहर्षानि अहमपीदमचोद्यं चोद्ये - द्वन्द्वेऽबहुपु लुग्वचनमिति, ममापि त्र सर्वत्र बहुवचनं परं भवति Then says he who holds the bahuvacanapratyayapakṣa. “If all the component parts of dvandra are bahvartha, I too was found fault with where I should not be found fault with, since bahuracana follows here in my opinion too”. किन प्रशन There is no chance when there is luk.AHNIKA TWENTYEIGHT-TADRĀJASYA BAHUSU … प्रत्ययलक्षणेन भविष्यति It will, from the dictum Pratyayalōpē pratyayalakṣaṇam. न लुमता तस्मिन् इनि प्रत्ययलक्षणस्य प्रतिपेधः 191 There is pratiṣedha to pratyayalakṣaṇa from the dictum Na humata tasmin ‘. न लुमताङ्गस्य इति वक्ष्यामि I shall read Na lumatānigasya ननु चोक्तं नैवं शक्यम् इह हि दोष स्यात् पञ्चभिः गार्गीभिः क्रीतः पटः पञ्चगार्यो दशगार्ग्य इति । Oh, it was said that it is not possible to interpret it in that manner, since there will be difficulty here in securing the form Pañcagargyah whose vigrahavākya is pañcabhiḥ girgībhiḥ krītaḥ paṭaḥ and Dasagargyaḥ. इष्टमेवैतत् सङ्गृहीतम् - पञ्चगर्गे दशगर्ग इत्येव भवितव्यम् It was conceded that the forms might be pañcagargaḥ and dasagargah. तथेदमंपरंमचोद्यं चोद्ये - गर्गरूप्यं गर्गमयम् अत्रापि बहुवचन इत्येव सिद्धम् Similarly I was questioned with reference to gargarūpyam and gargumayam, which I do not deserve, since it is secured from the mention of bahuvocanē. कथम् ? How? समर्थात्तद्धित उत्पद्यते । सामर्थ्य च सुबन्तेन । Taddhitapratyaya makes its appearance after samartha. There is samarthya with subanta. ततोऽयमाह यस्य प्रत्ययार्थबहुत्वे लुक्, यदि समर्थातद्धित उत्पद्यतेऽइमपीदमचोद्यं चोद्ये ’ गोत्रस्य बहुपु लोपिनो बहुवचनान्तस्य प्रवृत्तौ कयोरलुक्’ इति Then says he who holds bahuvacınapratyṛyārthapakṣa that he need not be questioned with reference to Gōtrasya bahuṣu lõpinō bahuvacanāntasya pravṛltāu deyēkayōr aluk. NorE :—Kāiyata reads :- cödyal. Yō hi ubhayōr döṣō na tam ēkaś

[[192]]

कथम् ? How ? यस्यापि बहुवचने परतो लुक् तेनाप्यत्रालुग् वक्तव्यः । तस्यापि ह्यत्र बहुवचनं परं भवति Aluk must be enjoined even by him who holds buhuvacanapratyayapalesa, since bahuvacana is here pura even to him, न वक्तव्यः, अचि इत्येवालुक् सिद्धः No. it need not be enjoined. The object - aluk is achieved by the mention of aci (in the sūtra Götrēslug aci (4, 1, 89). अचीत्युच्यते, न चात्राजादि पश्यामः There is mention of aci; but we do not see here ajādi, प्रत्ययलक्षणेन It is secured by the dictum Pratyayalōpë pratyayalakṣaṇam, ननु चोक्तं वर्णाश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षणम् इति Oh, it was said that Pratyayalope pratyayalakṣaṇam does not operate when the vidhi relates to varṇa. यदि वा कानि चिद्वर्णाश्रयाण्यपि प्रत्ययलक्षणेन भवन्ति तथेदमपि भविष्यति । If some vidhis relating to varṇu operate on the operation of the dictum Pratyayalōpē pratyayalakṣaṇam, this too follows them. अथ वाविशेषेणा लुकमुक्त्वा हलि न इति वक्ष्यामि Or I shall read the sutra Hali na after enjoining aluk as a general rule. यद्यविशेपेणा लुकमुक्त्वा हलि न इत्युच्यते, चिदानामपत्यं बहवो माणवकाः चिदाः, अत्राप्यलुक् प्राप्नोति If aluk is enjoined as a general rule and then Hali na is read, there is chance for aluk in the word Bidāḥ meaning Bidānām apatyam bahavā māṇavakāḥ. अस्तु । पुनरस्य युवत्रहुत्वे वर्तमानस्य लुग्भविष्यति Let it be. Luli, afterwards, sets in there by the silra Yani - aniös ca ( 2, 4, 61) which relates to yurabahutva. ĀHNIKA TWENTYEIGHT —TADĀRJASYA BAHUṢU …. **…. 193 पुनर लुकस्मान्न भवति ? Why cannot aluke set in afterwards ? समर्थानां प्रथमस्य गोत्रप्रत्यययान्तस्यालुगुच्यते, न चैतत् समर्थानां प्रथमं गोत्रप्रत्ययान्तम् । Aluk is enjoined to the first gōtrapratyaya which is samartha and this does not end in the gōtrapratyaya which is first among samarthapratyayas. NOTE:-Kaiyaṭa reads:-Prathamakalpike ca pratyayārthe vartamānasya prathamyam. Yatha Gargiya iti. Atra yuvapratyayasya luki kṛte yuvalakṣaṇam dviliyam arthum upasaṁkrāntōsñantaḥ śabda iti prātkamyābhāvaḥ. किं तर्हि ? What then ? द्वितीयमर्थमुपसङ्कान्तम् It has reference to dvitīya-artha. अवश्यं चैतदेवं विज्ञेयम् - अत्रिभरद्वाजिका, वसिष्ठकश्यपिका, भृग्वङ्गिरसिका, कुत्कुशिकिका इत्येवमर्थम् । This interpretation is necessary, so that the forms Airibharadvājikā, Vasistha-Kasyapika, Bhrgvaigirasikā and Kutsakuśikikā may be secured. गर्गभार्गविकाग्रहणं वा नियमार्थम् Or the reading of Gargabhārgavikā is for niyama. गर्गभार्गविकाग्रहणं वा क्रियते, तन्नियमार्थं भविष्यति, एतस्यैव द्वितीयमर्थ- भवति नान्यस्य इति मुपसङ्कान्तस्यालुग् Or mention is made of Garga-bhārvikā and it will serve as niyama, that the aluk of the pratyaya which is upasankrānta to the second artha takes place only here and nowhere else. यदप्युच्यते - एकवचनद्विवचनान्तस्य प्रवृत्तौ बहुषु लोपो यूनि वक्तव्य इति, मा भूदेवम् - अयो बहुपु यज्यो बहुपु इति यजन्तं यहहुपु अनन्तं यद्वहुपु - इत्येवं भविष्यति With reference to the statement Ekavacana-dvivacanāntasya pravṛttāu bahuṣu lõpō yūni vaktavyaḥ, it need not be taken 25

[[194]]

thus:añ yō bahuṣu, yañ yō bahuṣu, but it may be taken thus:añantam yad bahuṣu, yañantam yad bahuṣu. ननु चोक्तम् नैवं शक्यम्; इह हि दोषः स्यात्, काश्यपप्रतिकृतयः काश्यपा इति Oh ! it was said that this is not possible, since, in that case, there will be difficulty with reference to the form Kasyapāḥ meaning Kasyap pratikṛtayaḥ. नैष दोषः । लौकिकस्य तत्र गोत्रस्य ग्रहणं, न चैतद् लैकिकं गोत्रम् This difficulty does not arise. That has reference to laukikagōtra and this is not laukika-gotra. यस्य बहुवचने परतो लुक् समासबहुत्वे तेन नेति प्रतिषेधो वक्तव्यः तेनैव चेत् कृतं बहुत्वमिति वा वक्तव्यम् । यस्य प्रत्ययार्थबहुत्वे लुक् तेनास्त्रियामिति वक्तव्यम् । यस्य बहुवचने परतो लुक् तस्यायमधिको दोषः, अत्रय इति उदात्तनिवृत्तिस्वरः प्राप्नोति । तस्मात् प्रत्ययार्थबहुत्वे लुग् इत्येष पक्षो ज्यायान् । By him who holds that luk takes place when plural suffix follows, either samāsabahutvē pratiṣedhaḥ or Tēnāiva cēt kṛtam bahutvam has to be read; and by him who holds that luk takes place when bahuvacanapratyayārtha follows, Astriyām has to be read. There is this additional defect that the udātṭanivṛltisvara will appear in Atrayaḥ in the pratyayaparatva-pakṣa. Hence the pakṣa prutyayārthabahutvē luk is better, अथ इह कथं भवितव्यम् - गार्गी च वात्स्यश्च वाज्यश्च इति ? यदि तावदस्त्री विधिनाश्रीयते अस्त्यत्रास्त्रीति कृत्वा भवितव्यं लुका | अथ सी प्रतिषेधेनाश्रीयते अस्त्यत्र स्त्रीति कृत्वा भवितव्यं प्रतिषेधेन । What is to happen here in Gārgi ca Vālsyaś ca Vājyaś ca ? If astriyām is taken to be paryudāsa, there is chance for luk, taking that there is astrī here and if it is taken as prasajyapratiṣidha, there is chance for pratiṣidha taking that there is strī here. किं पुनरनार्थसतत्त्वम् What is the truth here ? ĀHNIKA TWENTYEIGHT-YAÑAÑOS CA देवा एतद् ज्ञातुमर्हन्ति It is only the learned men that have to decide, अथ यो लोप्यलोपिनां समासस्तत्र कथं भवितव्यम् ? 195 What should happen in the case of samāsa where some of whose component members allow lōpa and some do not? उभयं हि दृश्यते - शरद्वच्छ्रनकदर्भाद्द्भृगुवत्साग्रायणेषु, नोदात्तस्वरितोदयमगार्ग्यकाश्यपगालवानाम् इति Both are seen, as in Saradvac-chunakadarbhad bhṛguvatsāgrā yanēsu (4, 1, 102 ) and Nōdattasvaritōdayam agāngyakāsyapa-gālavānām (8, 4, 67 ). NOTE :-Kāiyaṭa says there is luk in bhrgu and vatsa of the former and it is absent in gārgya and kāśyapa of the latter. यञञोश्च ( 12, 4, 64) यत्रादीनामेकद्वयोर्वा तत्पुरुषे पष्ट्या उपसङ्ख्यानम् There is need to read Yajñādīnām ēkudvayōr vā tatpuruṣē sasthyah. यजादीनामेकद्वयोर्वा तत्पुरुषे पप्ठ्या उपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - गार्ग्यस्य कुलं गार्ग्यकुलं गर्भकुलं वा, गार्ग्ययोः कुलं गार्ग्यकुलं गर्गकुलं वा; वैदस्य कुलं वेदकुलं विद्रकुलं वा; वैदयोः कुलं वैदकुलं चिदकुलं वा There is need to enjoin luk with reference to ṣasthitatpuruṣa also where the former member is yañanta or añanta and is singular or dual so that Gārgyasya kulum may compound into Gārgyukulam or Gargakulam aud Gārgyayōḥ kulam may compound into Gargyakulam or Gargakulam; Baidasya kulam may compound into Bāidakulam or Bidakulum ann Bāidayōḥ kulam may compound into Bāidakulam or Bidakulam. यत्र दीनामिति किमर्थम ? Why is Yañādīnām read in the vārttika? आङ्गस्य कुलम् आङ्गकुलम्, आङ्गयोः कुलम् आङ्गकुलम् Since Angasya and kulam compound into angakulam and Angrych and kulam into āngakulam.

[[6]]

एकद्वयोरिति किमर्थम् ? Why is ekadvayoh read ? गर्गाणां कुलं गर्गकुलम् So that Gargāṇām and kulam may compound into Gargakulam. तत्पुरुष इति किमर्थम् ? Why is tatpurusā read ? गार्ग्यस्य समीपम् उपगार्ग्यम् So that Gargyasya and samīpam may compound into upagārgyam. षष्ठ्या इति किमर्थम् ? Why is sasthyāh read? शोभनगार्ग्यः, परमगार्ग्यः There is no luk in the prathama-tutpuruṣa like sobhanagārgyaḥ and paramagārgyal. वह्वच इञः प्राच्यभरतेषु ( 2, 4, 66 ) किमयं समुच्चयः प्राक्षु च भरतेषु च इति, आहोस्विद् भरतविशेषणं प्राग्ग्रहणं प्राञ्चो ये भरता इति ? Is pracyabharatēṣu doandvisamāsa or prathamātatpurusa- samāsa ? किं चातः ? What does it matter if it is either ? यदि समुच्चयो भरतग्रहणमनर्थकं न ह्यन्यत्र भरताः सन्ति । अथ प्राग्ग्रहणं भरतविशेषणं, प्राग्ग्रहणमनर्थकं, न ह्यपाञ्चो भरताः सन्ति । If it is drandva, bharatu need not be read; for Bharatas are not found except in the east. If it is prathamā-tatpuruṣa, prāk is unnecessary: for there are no bharatas who do not live in eastern countries. एवं तर्हि समुच्चयः If so, it is dvandra. ननु चोक्तं भरतग्रहणमनर्थकं न सन्यत्र भरताः सन्तीति Oh, it was said that the word bharata then is unnecessary since bharatas are not found elsewhere. नानर्थकम् : ज्ञापकार्थम् It is not unnecessary; it is used to suggest something else. AHNIKA TWENTYEIGHT —– NA GOPAVANĀDIBHYAH … UPA … 197 किं ज्ञाप्यते ? What is suggested ? एतद् ज्ञापयत्याचार्यो अन्यत्र प्राग्ग्रहणे भरतग्रहणं न भवति इति । Acāryu suggests that prak, elsewhere, does not refer to Bharatas ? किमेतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ? What is the benefit of this jñāpana ?` 3 इञः प्राचाम् भरतग्रहणं न भवति; औद्दालकिः पिता, औद्दालकायनः पुत्रः इति Bharatas are not taken into account in the application of the sūtra Iñaḥ prācām (2, 4, 60) so that the father is Āuddālakiḥ and the son is Āuddālakāyanaḥ (and not Āuddālakiḥ). न गोपवनादिभ्यः ( 2, 4, 67) गोपवनादिप्रतिषेधः प्राग्वरितादिभ्यः * The pratiṣedha Na gōpavanādibhyaḥ stops before Haritādibhyōsñaḥ (4, 1, 100). हरिताः गोपवनादिभ्यः प्रतिषेधः प्राग्घरितादिभ्यो द्रष्टव्यः हारितः, हारितौ; बहुषु The pratiṣēdha with reference to Gōpavanādi ceases to operate before the sūtra Haritādibhyōsñaḥ to secure hāritaḥ and hāritāu in the singular and the dual and haritaḥ in the plural. उपकादिभ्योऽन्यतरस्यामद्वन्द्वे ( 2, 4, 69 ) किमर्थमद्वन्द्व इत्युच्यते ? Why is advandvē read? द्वन्द्वे मा भूदिति To prevent the operation in dvandva. नैतदस्ति प्रयोजनम्, इप्यते एव द्वन्द्वे भ्रष्ट्रककपिष्ठलाः, भ्रष्ट्रकका पिष्ठलय इति This is not the benefit. It is desired to operate in dvandva, as in bhrāṣṭrakakapiṣṭhalāḥ and bhrāṣṭrakikāpiṣṭhalayaḥ. अत उत्तरं पटति He (Tārttikakāra, answers this :- अद्वन्द्व इति द्वन्द्वाधिकारनिवृत्त्यर्थम् Reading of advandrē is for the nivṛtti of dvandvādhikāra.

[[8]]

अद्वन्द्व इत्युच्यते । द्वन्द्वाधिकारनिवृत्त्यर्थम् द्वन्द्वाधिकारो निवर्त्यने, तमिनिवृत्तेऽविशेषेण द्वन्द्वे च अद्वन्द्वे च भविष्यति ।
Advandvē is read. For the sake of the nivrtti of dvandvādhikāra. Dvandvādhikāra is made to recede. When it recedes, it operates both with reference to dvandva and non-dvandva.
NOTE: Kaiyaṭa notes that adhikara here does not refer to the technical one, but to that current in the world (i.e.) apēlcsā lakesana.
आगस्त्य कौण्डिन्ययोरगस्तिकुण्डिनच् ( 2, 4, 70)
आगस्त्य कौण्डिन्ययोः प्रकृतिनिपातनम्
Need to read prakṛtēḥ in the sūtra.
आगस्त्यकौण्डिन्ययोः प्रकृतिनिपातनं कर्तव्यम् । अगस्तिकुण्डिनम् इत्येते ।
प्रकृत्यादेशौ भवत इति वक्तव्यम्
There is need to read prakṛtēḥ in the sūtra. It must be read that Agastya and Kuṇḍinac are the ādēŝas of the prakṛti alone.
किं प्रयोजनम् ? Why ?
लुक्प्रतिषेधे वृद्धयर्थम्
For the sake of vṛddhi at the pratiṣedha of luk.
लुक्प्रतिषेधे वृद्धिर्यथा स्यात् To allow orddhi at laulc-pratisādha.
NOTE:-Kāiyaṭa reads:—Gōtrēslug aci iti luki pratiṣiddhë talsanniyōgaṣiṣṭasya ādēśasyāpi abhāva iti āgastyaśabdūt chaḥ siddhyati.
प्रत्ययान्तनिपातने हि वृद्धयभावः
Absence of vṛddhi only if ādēśa is for pratyayānta.
प्रत्ययान्तनिपातने हि सति वृद्धयभावः स्यात्, आगरतीयाः कौण्डिना इति ;
यदि प्रकृतिनिपातनं क्रियते केनेदानीं प्रत्ययस्य लोपो भविष्यति १
There will no vrddhi only when the ādēŝa replaces pratyayānta. Viz.. Agastiyah, Kanndinih. If the adesa replacrs | prakali alone, which will effect the pratyaya to elide?
AHNIKA TWENTYEIGHT-YAÑÔSCI CA
अधिकारात्प्रत्ययलोपः Pratyayalöpa is from adhikāra.
199
अधिकारात् प्रत्ययलोपो भविष्यति Pratyaya elides from adhikāra. NOTE:-Kaiyata says that there is adhikara for luk and it
elides.
तत्तर्हि प्रकृतिनिपातनं कर्तव्यम्
If so, prakrtel must be read in the sūtra.
न कर्तव्यम् ? No, it need not.
योगविभागात्सिद्धम्
The object is achieved through sūtra-split.
योगविभागः करिष्यते आगस्त्य कौण्डिन्ययोः - आगस्त्य कौण्डिन्ययोर्बहुषु लुग् भवति । ततः अगस्तिकुण्डिनच् - अगस्तिकुण्डिनज् इत्येतो. च प्रकृत्यादेशौ भवत आगस्त्य कौण्डिन्ययोरिति ।
The sutra is split into two:-First sūtra is Agastya-Kāuṇḍinyayol, which means that there is lul: when Agastya and Kaun - dinya are followed by plural suffix. Then is the sutra Agastikundinac read, which means that Agasti and Kundinac are the ādēśas of the prakṛti of Agastya and Kaunḍinya.
एवमपि प्रत्ययान्तयोरेव प्राप्नोति । प्रत्ययान्ताद्धि भवान् षष्ठी मुच्चारयति आगस्त्य कौण्डिन्ययोरिति
Even then it may happen only to the pratyayānta in both. For you pronounce ṣasthi only after the pratyayanta in Agastyakāundinyayih.
नैप दोष. | यथा परिभाषितं प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपो भवन्तीति प्रत्ययस्यैव भविष्यति, अवशिष्टस्यादेशौ भविष्यतः
1
This difficulty does not arise. There is luk only to the pratyaya since it is so read in Pratyayasya lukślulupaḥ and the ādēśas replace the parts which are left out.
योऽचि च (2, 4, 74)
ऊतोऽचि Need to read īitah qualifying yani.
200
LECTURES ON PATĄÑJALI’S MAHÂBHÂṢYA ऊतोऽचीति वक्तव्यम् - इह मा भूत् सनीस्रमो, दनीध्वस इति
Tlah must be read to qualify yai, to prevent the elision of yan in sanisrasaḥ and daniddhvasaḥ.
अथ ऊत इत्युच्यमाने इह कस्मान्न भवति - योयूयः, रोरूयः
If ūtaḥ is read, which prevents the elision of yan in yōyūyaḥ and rōrūyaḥ?
विहितविशेषणमूकारग्रहणम् - ऊकारान्ताद्यो विहित इति
Ūkāra is taken to be vihitaviŝēṣaṇa in the sense, that which is enjoined after ūkārānta.
तत्तर्हि वक्तव्यम् It must, then, be read.
न वक्तव्यम् । इष्टमेवैतत् संगृहीतं, सनीसंसो दनीध्वंस इत्येव भवितव्यम् । No, it need not. The forms sanīsramsaḥ and danidhvaṁsaḥ are the desired ones.
गातिस्थाघुपाभूम्यः सिचः परस्मैपदेषु ( 2, 4, 77 )
गापोर्ग्रहणे इण्पिचत्योर्ग्रहणम्
It must be read that ga and pā respectively refer to the roots in and pā taking the ādēŝa pib.
गापोर्ग्रहणे इण्पित्योर्ग्रहणं कर्तव्यम् । इणो यो गाशब्दः, पिचतेर्यः पाशन्द्र
इति वक्तव्यम्; इह मा भूत् अगासीन्नटः, अपासीद्धनम् इति

It is necessary to read in-pibatyōḥ qualifying gāpōḥ so that the elision of sic appears after gā, the ādēśa of in and pā, which takes the ādēsi pib and not in agāsīt and apāsit in agāsīnnaṭaḥ and apāsīddhanam. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must then be read. न वक्तव्यम् । इणो ग्रहणे तावद्वाम्; निर्देशादेव व्यक्तं लुग्विकरणस्य ग्रहणमिति । पाग्रहणे चापि वार्त्तम्; उक्तमेतत् सर्वत्रैव पाग्रहणेऽलुग्विकरणग्रहणमिति । No, it need not be read. There is healthy sign that it refers to in alone, since gāti clearly suggests that it belongs to the second conjugation. There is healthy sign that pā also refersÂHNIKA TWENTYEIGHT-TANÁDIBHYASTHÂSÕḤ 201 to that which takes the ādēśa pib, since it was noted that pā everywhere refers to that of the alugvikaraṇa. तनादिभ्यस्तथासोः ( 3, 4, 79) तथासोरात्मनेपदवचनम् Need to read atmanepada as the adjunct of ta and thās. तथा सोरात्मनेपदस्य ग्रहणं कर्तव्यम् - आत्मनेपदं यौ तथासाविति वक्तव्यम् There is need to qualify of talhásõḥ by ātmanépado. Ta and thās must be stated to belong to ātmanëpada. एकवचनग्रहणं वा Or is the need to qualify them by elcavacana. अथ वा एकवचने ये तथासी इति वक्तव्यम् Or it must be read that ta and thās which are singular are referred to here. तच्चावश्यमन्यतरत् कर्तव्यम् Hence it is absolutely necessary to read either. अवचने निष्टप्रसङ्गः For it will land us in difficulties if it is not read.

अनुच्यमाने हि एतस्मिन्ननिष्टं प्रसज्येत अनिष्ट यूयम्, असनिष्ट यूयम् इति । If either is not read, there will be difficulty in arriving at the forms ataniṣṭa yuyam and asaniṣṭa yūyam. तत्तर्हि वक्तव्यम् ? Is it then to be read ? 1 । न वक्तव्यम् । यद्यपि तावदयं तशब्दो दृष्टापचारः अस्ति आत्मनेपदम्, अस्त्येव परस्मैपदम् अरत्येकवचनम् अस्ति बहुवचनम्, अयं तु खलु थास्शब्दोऽदृष्टापचार आत्मनेपदमेकवचनमेव च । तस्यास्य कोऽन्यः सहायो भवितुमर्हत्यन्यदत आत्मनेपदादेकवचनाच्च । तद्यथा - अस्य गोर्द्वितीयेनार्थ इति गौरवानीयते नावो न गर्दभ इति । No, it need not be read. Even though the range of la is wide since it stands as both ātmanēpada and parasmāipada, termination and as singular and plural, the range of this is restricted 26

[[2]]

to ātmanēpada and singular. Which deserves to be in associa tion with it other than that which is almanepada and singular? It is analogous to this:-If one says that he wants a second to a cow on hand, only a cow is fetched and not a horse nor an ass. आमः ( 2, 4, 81 ) आमो लेर्लोपे लुङ्लोटोरुपसङ्ख्यानम् If there is lōpa for li after am, there is need to add lun and lot. आमो लेर्लोपे लुङ्लोटोरुपसङ्ख्यानं कर्तव्यम् - तां वैजवापयो विदामक्रन्, अत्र भवन्तो विदाङ्कुर्वन्तु If there is löpa for li after ām, there is need to add lun and lot (in the siūlra Krñcānuprayujyate liti 3, 1, 40 ), so that the forms vidām-akeran, vidaii-kurvantu in the expressions Vāijavāpayō ridāmakran, Atra bhavanto vidāñkurvantu may be secured. NOTE: This arises on the understanding that there is anuvṛtti for leḥ from the previous sūtra Mantri ghasa janibhyā lēh (2, 4, 80) & it refers to lit. तत्तर्हि वक्तव्यम् It must, then, be read. न वक्तव्यम्; लिग्रहणं निवर्तिष्यते It need not be read; Leh is not taken here by anuvṛlti. यदि निवर्तते प्रत्ययमात्रस्य लुक् प्राप्नोति If, it recedes, there is chance for luk of any pratyaya that follows it. इप्यत एव प्रत्ययमात्रस्य । आतश्चेप्यते, एवं ह्याह कृञ्चानुप्रयुज्यते लिटि इति The luk of any pratyaya is desired for. desired for. It is desired from this fact also that Acarya has read the sutra Krūcānuprayujyatē liṭi. यदि च प्रत्ययमात्रस्य लुग्भवति तत एतदुपपन्नं भवति If the luk is allowed to any pratyaya, this may be considered to be free from defect. आमन्तेभ्यो णलः प्रतिपेधः There is need to prohibit the luk of nal after āmanla.“ AHNIKA TWENTYEIGHT —ĀMAH 203 आमन्तेभ्यो णलः प्रतिषेधो वक्तव्यः - शशान, तताम; वृद्धौ कृतायामाम इति लुक् प्राप्नोति । ‘There is need to prohibit the luk of nal after amantas. For instance, after vrddhi takes place in saśāma and tatāmī, a after am may be dropped by the sutra Amaḥ. आमन्तेभ्योऽर्थवग्रहणाण्णलोऽप्रतिपेधः There is no need to prohibit the luk of ṇal after am, since the sūira Amaḥ is concerned with am which has a meaning for itself. आमन्तेभ्योऽर्थवद्रइणाणलोऽप्रतिषेधः । अनर्थकः प्रतिषेधः अप्रतिषेधः No purpose is served by enjoining the pratiṣedha of nal after amanta, since only the am which has meaning is taken here into account. लुक् कस्मान्न भवति शशाम, तताम इति ? Why is there no room for luk in śaśāmı and tatāma ? अर्थवग्रहणात् । अर्थवतः आम्शब्दस्य ग्रहणम्, न चैषोऽर्थवान् Since ām which has meaning is taken here. Am which has meaning is taken into account and ām in saśāma, tatāma has no meaning for itself. NOTE:-Kaiyaṭa says that Am pratyaya is used in svartha. आमन्तेभ्योऽर्थवग्रहणाण्णलोऽप्रतिषेध इति चेदमः प्रतिषेधः If the pratiṣēdha of luk of ṇal after amanta is unnecessary from arthavadgrahana, there is need for the pratiṣedha of luk of nal after the root am. आमन्तेभ्योऽर्थग्रहणाण्णलोऽप्रतिषेध इति चेदमः प्रतिषेधो वक्तव्यः - आम If the pratiṣēdha of luk of ṇal after amanta is unnecessary on account of urthavadgrahaṇa. the pratiṣēdha of luk of ṇal after the root am is needed for. उक्तं वा. It has been answered. किमुक्तम् ? How has it been answered ?.

[[204]]

सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य इति The rule bringing out the combination of two things never destroys it. NOTE:-Final a made the root am become âm and hence am cannot destroy ā. किं पुनर्लग आदेशानामपवादः, आहोस्वित् कृतेध्यादेशेषु भवति ! Does luk operate before lukāras take their ādēśas or after it ? लुगादेशापवादः Luis serves as the apavāda of ādēśas. लुग् आदेशानामपवादः Lul serves as the apavāda of ādīsas. तिङ्कृताभावस्तु If so, the kāry” of tin will be absent. तिङ्कृतस्य तु अभावः Absence of the kārya of tiii. कस्य ? Of which ? पदत्वस्य Of padatva. सुबन्त्रपदत्वात्सिद्धम् Pudatra is secured through subantatva. सुत्रन्तं पदमिति पदमंज्ञा भविष्यति Padasamjñā is secured by Subantam padam. कथं स्वाद्युत्पत्तिः ! How will sup appear there ? लकारस्य कृच्चात् प्रातिपदिकत्वं तदाश्रयं प्रत्ययविधानम् It is pralipadika, lakara being lert. It gets sup on that basis. लकारः कृत्; कृत्प्रातिपदिकमिति प्रातिपदिकसंज्ञा, तदाश्रयं प्रत्ययविधानं प्रातिपदिकाश्रयत्वात् स्वाद्यतात्तिर्भविष्यति । Lakāra is kṛt; lakārānta gets prātipadikasaṁjña by the sūlra Krt-taddhita-samāsāś ca (1, 2, 46). Appearance of sup depends upon prātipadikatva. Sup, having for its aŝraya pratipadika, appears. यद्येवं, सुपः श्रवणं प्राप्नोति If so, sup may present. itself. अव्ययादिति लुग्भविष्यति It disappears by Aryayādāp supal ( 2, 4, 82.) the ĀHNIKA TWENTYEIGHT—ĀMAḤ कथमव्ययत्वम् १ How does it get avyaya-sanjna ? अव्ययस्वं मकारान्तत्वात् It gets avyayatva on account of its ending in m. कृदन्तं मान्तमव्ययसंज्ञं भवतीति अत्र्ययसंज्ञा भविष्यति 205 It gets avyayasamjñā since it is krdanta and manta (by the sūtra Krnmējantaḥ 1, 1, 39 ) स्वरः कथम् यत्प्रकारयाञ्चकार ? On what basis does pra in yatprakārayāñ cakāra get its svara (anudattatva ) ? NOTE:—Kāiyaṭa says that pra is anudātta by Tiñi Cōdāttavati (8, 1, 71) when tip etc. is elided. स्वरः कृदन्त प्रकृतिस्वरत्वात् It gets its svara since kṛdanta, the following member of compound, takes its pralertisvara. कृदन्तमुत्तरपदं प्रकृतिस्वरं भवतीत्येष स्वरो भविष्यति The svara is secured on the strength of the statement Krdantam uttarapadam prakṛtisvaram bhavati. तथा च निघातानिघातसिद्धिः Hence are nighātatva and anighātatva secured. तथा च निघातानिघातसिद्धिर्भवति - चक्षुष्कामं याजयांचकार - तिङ्ङतिङ इति तस्य चानिघातः, तस्माच्च निघातः सिद्धो भवति are secured, In Hence both anighatatva and nighalatva are yājayāicakāra of the sentence caksuṣkāmom yājayānicakāra, ām, being followed by tin does not get nighatatva and cakāra gets it, since it is not followed by tiù. नञा तु समासप्रसङ्गः There is chance for it to compound with nañ. नत्रा तु समासः प्राप्नोति न कारयाम् न हारयाम् ; नञ् सुबन्तेन सह समस्यत इति समासः प्राप्नोति

[[206]]

There is chance for amanta to compound itself with nañ, so that na kārayām and na hārayām may compound into akārayām and ahārayām on the strength of Nan subantēna saha samasyatë, उक्तं वा It has been answered. किमुक्तम् ? How has it been answered ? असामर्थ्यादिति - नात्र नञ आमन्तेन सामर्थ्यम् On account of asāmarthya. There is no samarthya for nan to compound itself with amanta. केन तर्हि ? With what then ? लिडन्तेन - न चकार कारयाम्, न चकार हारयाम् इति With liḍanta thus:-Na cakāra kārayām, na cakāra hārayām. अव्ययादाप्सुपः (2, 4, 82) अव्ययादापो लुग्वचनानर्थक्यं लिङ्गाभावात् Injunction of luk of āp after avyaya is of no use on account of the absence of liiga. अव्ययादापो लुग्वचनमनर्थकम् Injunction of luk of ap after avyaya is of no use. किं कारणम् ? Why ? लिङ्गाभावात् - अलिङ्गमव्ययम् On account of the absence of linga. Avyrya denotes no gender. किमिदं भवान् सुपो लुकं मृप्यत्यापो न मृध्यति, यथैव हालिङ्गमव्ययम् एवमयमपि १ How is it you tolerate the luk of sup and not that of āp? Aв arayaya does not denote gender, it does not denote number too. सत्यमेवमेतत् । प्रत्ययलक्षणमाचार्यः प्रार्थयमानः सुपो लुकं मृप्यति, आपः पुनरस्य लुकि सति न किचिदपि प्रयोजनमस्ति । ĀHNIKA TWENTYEIGHT-NĀVYAYĪBHÂVĀDATÕMTVA 207 It is quite true. Acārya tolerates the luke of sup since he. wants to apply the principle Pratyayalōpē pratyayalakṣaṇam. No purpose is served by the luk of ap. उच्यमानेऽप्येतस्मिन् स्वाद्युत्पत्तिर्न प्राप्नोति Even though it is enjoined here, sup will not appear here, सन्ति । किं कारणम् Why P एकत्वादीनामभावात् । एकत्वादिष्वर्थेषु स्वादयो विधीयन्ते, न चैषामेकत्वादयः On account of the the absence of ēkatva etc. Svādis are enjoined when ēkalva etc. have to be denoted and ēkatva etc. have no chance to be associated with avynya. अविशेषणोत्पद्यन्ते, उत्पन्नानां नियमः क्रियते All the sups are enjoined together and then one of them is restricted. अथ वा प्रकृतानर्थानपेक्ष्य नियमः क्रियते Or niyama is enjoined with reference to the objects on hand. के च प्रकृताः ? What are the objects on hand ? एकत्वादयः । एकस्मिन्नेवैकवचनं न द्वयोर्न बहुषु । द्वयोरेव द्विवचनं नैकस्मिन्न बहुषु । बहुप्बेव बहुवचनं नैकस्मिन् न द्वयोरिति । Ekatva etc. Ēkaracana is used only to denote one and not two nor many; dvivacana is used only to denote two and not one nor many; and bahuvacana is used to denote many and not one nor two. अथ वा आचायप्रवृत्तिर्ज्ञापयति उत्पद्यन्तेऽव्ययेभ्यः स्वादय इति, यदयम् अव्ययादाप्सुप इति लुकं शास्ति । Or the procedure of Acārya (Sūtrakāra) suggests that su etc. have a chance to appear ater avyaya since he enjoins luk of sup in the sutra Avyayādāp supaḥ. नाव्ययीभावादतोऽस्त्वपञ्चम्याः ( 2, 4, 83) नाव्ययभावादत इति योगव्वसानम्

[[8]]

Navyayibhāvād ataḥ should be taken as a separate sutra. नाव्ययीभावादतः इति योगः व्यवसेयः ; नाव्ययीभावाद् अकारान्तात् झुपो लुग् भवति । The sutra should terminate in atah, so that the first sūlra is Nāvyayibhāvād ataḥ, and it means that there is no luk to the sup which follows an avyayībhāva ending in akāra. ततः अभ्यरञ्चम्याः इति Amivapañcamyāḥ should then be taken separately. किमर्थो योगविभागः ? What for is the sūtra-split ? 1 पञ्चम्या अम्प्रतिपेधार्थम् To prohibit am replacing pañcamī. पञ्चम्या अमः प्रतिषेधो यथा स्यात् To prevent am from replacing pañcami. एकयोगे भयोः प्रतिषेधः For there will be pratiṣēdha to both if it is taken as one sūtra. एकयोगे भयोः प्रतिषेधः स्यात्, अमोऽअलुकश्च For, if it is one sītra, both am and aluk will be prohibited. स तर्हि योगविभागः कर्तव्यः The sūtra has then to be split into two. न कर्तव्यः No, it need not be split . तुर्नियामकः The particle tu serves as niyāmaka. तुः क्रियते स नियामको भविष्यति, अमेवपञ्चम्याः The particle tu is read and it serves as niyāmaka that am alone refers to apañcami. अमि पञ्चमीप्रतिषेधेऽपादानग्रहणम् If am is prohibited to pañcami, there is need to read apādāna as the visiṣaṇa of pañcami. A. Pratisgdhatah is another reading. ĀHNİKA TWENTYEIGHT—TRTİYASAPTAMYÖR BAHULAM 209 अमि पञ्चमीप्रतिषेधेऽपादानग्रहणं कर्तव्यम् - अपादानपञ्चम्या इति वक्तव्यम् If am is prohibited to pañcamī, apādāna should be read as the viśāsana thus - apādānapañcamyāh. किं प्रयोजनम् ? Why ? कर्मप्रवचनयियुक्तेऽप्रतिषेधार्थम् To avoid the pratiṣedha to the pañcami associated with karmapravacanīya-pralyuya. कर्मप्रवचनीययुक्ते मा भूत् - आपाटलिपुत्रं वृष्टो देवः To avoid the pratiṣēdha to that which is associated with karmapravacanāya. Viz. Apātaliputram vrsto devah. न वोत्तरपदस्य कर्मप्रवचनीययोगात्समासात्पञ्चम्यभावः No, it need not be read. Only the second member of the compound is associated with karmapravacaniya and not the compound and hence there is no chance for pañcami. न वा वक्तव्यम् It need not be read. किं कारणम् ? Why ? उत्तरपदमत्र कर्मप्रवचनीययुक्तम् । उत्तरपदस्य कर्मप्रवचनीययोगात् समासात् पञ्चमी न भविष्यति । यश च समासः कर्म नवचनीययुक्तो भवति तदा पञ्चमीप्रतिषेधः तद्यथा आ उपकुम्भात्, आ उपमणिकाद् इति । " The second member of the compound is here associated with karmapravacanīya. Since the uttarapada has yoga with karmapravacaniya, there is no chance for pañcamī after the samāsa. If the samāsa is, on the other hand, associated with karma. pravacanīya, there will be pratiṣēdha for pañcamī. upakumbhāt and ā upamaṇikāt. तृतीया सप्तम्योर्बहुलम् ( 2, 4, 84) सप्तम्या ऋद्धिनदीसमाससङ्ख्यावयवेभ्यो नित्यम् Viz. A Replacing of saptamī by am is nitya with reference to rddhi, nadīsamāsa and sankhyāvayava. 27

[[0]]

सप्तम्या ऋद्धिनदीसमाससङ्ख्यावयवेभ्यो नित्यमिति वक्तव्यम् - ऋद्धि - सुमद्र, सुमगधम् ; नदीसमास - उन्मत्तगङ्गं, लोहितगङ्गम् ; सङ्ख्यावयव - एकविंशतिभारद्वाजं, त्रिपञ्चाशद्गौतमम् | It must be stated that the replacing of saptamĩ by am is nitya with reference to ṛddhi, nadīsamāsa and sankhyāvayava. Viz. Ṛddhi - Sumadram, sumagadham; nadī-samasa unmattagangam, lõhitagaṁgam ; suṁkhyāvayava - Ekaviṁśatibhāradvājam tripañcāsadgautamam. लुटः प्रथमस्य डारौरसः ( 2, 4, 85 ) GT: There are two topics dealt with here:(1) Is it necessary to state that ḍā, rāu, and ras replace ta, ātām, jha in luṭ by pūrvavipratiṣēdha or by reading ātmanēpadānāñ ca? (2) Is it necessary for sitkarana in dāvikāra ? I टितां टेरेविधेर्लुटो डारौरसः पूर्वविप्रतिषिद्धम् Need to state that ḍā, rau and ras replace të, itë, ante secured by the sutra Tita ātmanēpadānām tērē (3, 4, 79) by pūrvavipratiṣëdha. टितां टेरोविधेर्लुटो डारौरसो भवन्ति पूर्वविप्रतिषेधेन । टेरेत्वस्यावकाशः qaà qàà qarà 1 crìcarama:, a: naf, a̸: zaiù, : gaf: 1 ggìnġ màìlà - wìsedar, disedari, disedare: gfâ – zrèzai wafa पूर्वविप्रतिषेधेन । ṇārāurasāḥ operates in preference to Ṭita ātmanépadānāṁ ļērē (3, 4, 79) by pūrvavipraliṣēdha. The sutra Tila… tērē operates with reference to pacate, pacēlē and pacantē, Dārāurasaḥ operates with reference to kartā (śvaḥ), kartārāu (śvaḥ) and karlāraḥ (śva). Here in adhyēlā (śvaḥ), adhyētārāu (śvaḥ) and udhyētāraḥ (śvaḥ), both have room to operate and oraurasal operates by pūrvavipratiṣēdha. स तर्हि पूर्वविप्रतिषेधो वक्तयः Pârvavipratiṣëdha is, then, to be enjoined. 常ĀHNIKA TWENTYEIGHT - LUTAH PRATHAMASYA DĀRĀU … 211 न वक्तव्यः No, it need not be enjoined. आत्मनेपदानां चेति वचनात्सिद्धम् It is accomplished by reading Atmanēpadānāñ ca. आत्मनेपदानां च डारौरसो भवन्तीति वक्तव्यम् It must be read that ḍā, rāu and ras replace ātmanēpada terminations also. तच्च समसङ्ख्यार्थम् It is for the sake of the same number in sthānin and in ādēśa, तच्चावश्यमात्मनेपदग्रहणं कर्तव्यं समसङ्ख्यार्थम् सङ्ख्यातानुदेशो स्यात् । अक्रियमाणे ह्यात्मनेपदग्रहणे षट् स्थानिनः त्रय आदेशाः । वैषम्यात् सङ्ख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । Ātmanēpadānāñ ca must necessarily be read for the sake of having the same number both in sthanin and in ādēśa, so If ātmanethat one may replace another respectively. padānāñ ca is not read, there will be six sthānins and there ādēŝas. Since they are not of the same number, it is not possible for ādēgas to replace sthānins in the order in which they are read. पूर्वविप्रतिषेधार्थेन तावन्नार्थ आत्मनेपदग्रहणेन It is not necessary that ātmanēpadānāñ ca should be read to serve the purpose of purvavipratiṣēdha. इदमिह सम्प्रधार्यम् - डारौरसः क्रियन्तां टेरत्वमिति This is here to be determined whether ḍā, rāu and ras appear first or te, ité and ante. किमत्र कर्तव्यम् ? Which should be given precedence ? परत्वादेत्वम् Etv m, being para, is to be given precedence. Etom, नित्या डारौरसः । कृतेप्येत्वे प्राशुवन्त्यकृतेऽपि प्राप्नुवन्ति Pā, râu and ras are nitya and they can appear both before ēlva appears and after it.

[[212]]

टेरत्वमपि नित्यं, कृनेष्वपि डारौरस्सु प्राप्नोति अकृतेष्वपि प्राप्नोति । Etva to ṭi also is nitya; for it can appear both before ḍā, rāu and ras appear and after them. अनित्यमेत्यम् । अन्यस्य कृतेषु डारौरस्सु प्राप्नोति, अन्यस्य अकृतेषु प्राप्नोति । शब्दान्तरस्य प्राप्नुवन्विधिरनित्यो भवति । Etva is anitya since it has a chance to appear in one place where ḍā, rāu and ras have appeared and in another place where they have not. The vidhi which operates in one place and which does not operate in another place is anitya. डरौरसोऽप्यनित्याः, अन्यस्य कृते एत्वे प्राप्नुवन्ति अन्यस्य कृते । शब्दान्तरस्य च प्राशुवन्तोऽनित्या भवन्ति । Dā, rāu and ras too are anitya, since they appear both where étva has already set in and where etva has not set in. The vidhis which operate in one place and which do not operate in another are anitya. उभयोरनित्ययोः परत्वादेत्वम् । एत्वे कृते पुनःप्रसङ्गविज्ञानाद् डा।रसो भविष्यन्ति । Since both are anitya, ēlva, being para, operates. After ētra has appeared, ḍā, rāu and ras appear through punaḥprasangavijñāna. समसख्यार्थेन चापि नार्थ आत्मनेपदग्रहणेन । स्थानेऽन्तरतमेन व्यवस्था भविष्यति । There is no need to read Atmanīpadānāñ ca for the sake of samasaṁkhyā. The correct ādēśa is decided on the dictum Sthānisntaratamal. कुतः आन्तर्यम् ! From which aspect is similarity to be reckoned? अर्थतः । एकार्थस्यैकार्थः, व्यर्थस्य व्यर्थ, चहर्यस्य हर्थः Through meaning. Singular replaces the singular, dual, the dual and plural, the plural. अथ वा आदेशा अपि पदेव निर्दिश्यन्न Or the ādas too read here are six. ĀHNIKA TWENTYEIGHT - LUTAH PRATHAMASYA DĀRĀU… 213 कथम् ? How ? एकशेषनिर्देशात् । एकशेषनिर्देशोऽयम् Since it is taken to be ēkasēṣa. This is read in ēkasēṣa form. चरश्च अथैतस्मिन्नेकशेषनिर्देशे सति किमयं कृतैकशेषाणां द्वन्द्वो डा च डा चडा, रौ च रौ च रौ, रश्च रश्च रः, डा च रौ च रश्च डारौरस इति, आहोस्वित् कृतद्वन्द्वानामेकशेषः, डा च रौ च रश्च डारौरसः, डारौरसश्च डारौरसश्च डारौरस इति ? Is ḍārāurasaḥ the dvandva of ēkasēṣa formed thus:da ca dā ca dā rāu ca rāu ca rāu, raś ca ras ca rah, dā ca rāu ca ras ca ḍārāurasaḥ or the ēkaseṣa of the dvandva formed thusda ca rẫu ca raś ca ḍārāurasaḥ, ḍārāurasaś ca ḍārāurasaś ca ḍāraurasaḥ ↑ किं चातः ? What is the difference if it is either ? यदि कृतैकशेषाणां द्वन्द्वः, अनिष्टः समसङ्ख्यः प्राप्नोति । एकवचन द्विवचनयो प्राप्नोति, बहुवचनैकवचनयो रौ प्राप्नोति द्विवचनबहुवचनयोश्च रस प्राप्नोति । कृतद्वन्द्वानामेकशेषः, न दोषो भवति । । अथ If dvandva follows ēkasēṣa, there is chance for undesirable samasankhyā thus :-da will replace singular and dual termination, rāu plural and singular termination and ras, dual and plural termination. If ēkasēṣa follows dvandva, there will be no defect. यथा न दोषस्तथास्तु Let it be taken in the way which is unquestionable. किं पुनरत्र ज्यायः ? Which is better here ? उभयमित्याह । उभयं हि दृश्यते, बहु शक्तिकिटकं, बहूनि शक्तिकिटकानि ; बहु स्थालीपिठरं, बहूनि स्थालीपिठराणि ! Both, says he. For both are current :Balu saktikitakam and bahūni śaktikiṭakāni; bahu sthālīpiṭhoram and bahūni sthālīpitharāni. अथवा आन्तर्यतो व्यवस्था भविष्यति | आन्तर्याद एकार्थस्यैकार्थः, व्यर्थस्य व्यर्थः, चहर्थस्य चहर्थ इति ।

[[214]]

Or the decision can be made through their similarity singular in place of singular, dual in place of dual and plural in place of plural. डारौरसः कृते टेरे यथा द्वित्वं प्रसारणे । समसङ्ख्येन नार्थोऽस्ति सिद्धं स्थानेऽर्थतोऽन्तरः || आन्तर्यतो व्यवस्था त्रय एवेमे भवन्तु सर्वेषाम् | टेरत्वं च परत्वात्कृतेऽपि तस्मिन्निमे सन्तु || The above two ślōkavārttikas contain the ideas already dealt. with and perhaps belong to another Varttikakāra. डाधिकारस्य शित्करणं सर्वादेशार्थम् Tr Need to read the ādēśa dā as ḍāś for sarvādēśa. डाविकारः शित् कर्तव्यः The ādēsa dā should be read with ≤ as it. किं प्रयोजनम् ? Why ? सर्वादेशार्थम् - शित्सर्वस्य इति सर्वादेशो यथा स्यात् । अक्रियमाणे हि शकारे अलोन्त्यस्य विधयो भवन्तीति अन्त्यस्य प्रसज्येत । " For the sake of survādēśa. So that it may replace the whole by " … Sit sarvasya" ( 1, 1, 55 ). Otherwise, it will roplace only the final letter by Alônlyasya. निघातप्रसङ्गस्तु There is chance for nighāta too. निघातस्तु प्राप्नोति । श्वः कर्ता, तासेः परं लसार्वधातुकम् अनुदात्तं भवतीत्येप स्वरः प्राप्नोति । It may take anudātta-svara. A in kartā of Svaḥ kartā will become anudātta by Tasyānudāllēt lasūrvadhātukam anudattam (6, 1, 186).

यावदुच्यते दाविकारस्य शित्करणं सर्वादेशार्थमिति Firstly with reference to the statement Pāvikārasya śitkaraṇam sarvāditórtham. ÀHNIKA TWENTYEIGHT - LUTAH PRATHAMASYA DÂRÂU… 215 सिद्धमलोऽन्त्य विकारात् The object is achieved even if the adesa replaces the antya. सिद्धमेतत् This is accomplished. कथम् ? How ? अलोऽन्त्यविकारात् । अस्त्वयमलोऽन्त्यस्य By the ādēsa replacing the final letter. Let the ādēsa replace the final letter. का रूपसिद्धिः ? What is the form secured ? कर्ता Karta, डिति टेर्लोपल्लोपः Ta may be elided since ti elides before dit. डिति टेलोपेन लोपो भविष्यति Lōpa of ta may take place on account of the elision of ṭi before dit. अभत्त्वान्न प्राप्नोति The sūtra Tēh (6, 4, 143 ) does not operate since the stem is not bha. डित्करणसामर्थ्याद् भविष्यति It (the lōpa of ṭi) takes place on account of the samarthya of ditkarana. अनिच्चाद्वा Or on account of its not getting the designation it. अथ वा अनित्त्वाद् एतत् सिद्धम् Or this is accomplished on account of its not getting the designation it. किमिदमनित्त्वादिति ? What is conveyed by anitvāt ? अन्त्यस्य अयं स्थाने भवन्न प्रत्ययः स्यात् ; असत्यां प्रत्ययसंज्ञायामित्संज्ञा न; असत्यामित्संज्ञायां लोपो न, असति लोपे, अनेकाल्; यदा अनेकाल् तदा सर्वादेशः ; यदा सर्वादेशः, तदा प्रत्ययः यदा प्रत्ययः, तदा इत्संज्ञा यदा इत्संज्ञा तदा लोपः ।

[[6]]

That which replaces the final of a pratyaya cannot itself be a pratyaya; if it is not a pratyaya, there is no chance for it-savijñā; in the absence of it-sanjñā, there is no elision ; it is anēkāl, if there is no elision; there is sarvādēśa on its being anēkāl; it gets the designation pratyaya, when there is sarvādēśa; it gets itsamjñā, as soon as it gets the designation pratyaya; there is lōpa on its getting itsaṁjñā. प्रश्लिष्टनिर्देशाद्वा Or by taking it to be praslista-nirdēśa. अथ वा प्रश्लिष्टनिर्देशोऽयम्, डा आ डा । सः अनकोल शित्सर्वस्य इति सर्वादेशो भविष्यति । यदा तर्हि अयमन्त्यस्य स्थाने भवति तदा तिङ्ग्रहणेन ग्रहणं न प्राप्नोति । Or this is prasliṣṭanirdēśa (i.e.) da stands for da a. It serves as sarvādēŝa on the strength of the sūlra Anēkāl śit sarvasya. If it appears, on the other hand, in place of antya, it cannot be called tin. तिङ्ग्रहण मेकदेशविकृतस्यानन्यत्यात् It gets the designation tiù on the dictum Ekadēsavikṛtam ananyavad bhavati. एकदेशविकृतमनन्यवद्भवतीति तिङ्ग्रहणेन ग्रहणं भविष्यति । It gets the designation tin on the dictum Ekadēŝavikṛtam ananyavad bhavati. स्वरः कथम् ? How is the proper svara secured ? स्वरे विप्रतिषेधात् सिद्धम् The proper svara is secured through vipiatisëdha. इदमिह सम्वधार्थम् टाररसः क्रियन्ताम् अनुदाचत्त्रम् इति This has to be decided whether the adeśas ḍā, rūu and ras precede the anudūttatra of tip or succeed. किमत्र फर्मव्थम् ? What is to be done here ? पम्यादनुशयम् Anudattatra, being para should precede it. ĀHNIKA TWENTYEIGHT-LUTAH PRATHAMASYA DĀRÂU … 217 नित्या डारौरसः, कृतेऽप्यनुदात्तत्वे प्राशुवन्त्यकृतेऽपि प्राप्नुवन्ति Pā, rāu and ras are nitya, since they appear whether anudāttatva has set in or no. अनुदात्तत्वमपि नित्यं कृतेष्वपि डारौरस्सु प्राप्नोति, अकृतेष्वपि प्राप्नोति । Anudāttatva, too, is nitya, since it chances to appear both before ḍā, rāu and ras set in and after they have set in. अनित्यमनुदात्तत्वम् ; अन्यस्य कृतेषु डारौरस्सु प्राप्नोति, अन्यस्याकृतेषु ; शब्दान्तरस्य च प्राप्नुवन्विधिरनित्यो भवति । Anudattatva is anitya. It has a chance to operate both when ḍā, rāu and ras make their appearance in others or not. dictum is Sabtāntarasya ca prāpnuvan vidhir anityā bhavati. The डारौरसोऽप्यनित्याः; अन्यथास्वरस्य कृतेऽनुदात्तत्वे प्रामुवन्ति, अन्यथा स्वरस्य अकृते । स्वरभिन्नस्य च प्राप्नुवन्तोऽनित्या भवन्ति । ṣā, rāu and ras too are anityas. They operate both when anudāttatva replaces one svara and it does not do so. Those that operate with reference to different svaras are anityas. उभयोरप्यनित्ययोः परत्वादनुदात्तत्वम् । अनुदात्तत्वे कृते पुनः प्रसङ्गविज्ञानाड्डारैरासः । After Both being anitya, anudāttatva sets in, being para. anudātta appears, ḍā, rāu and ras make their appearance by punal prasaiiga-vijññāna. टिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण सिद्धम् At the elision of the final syllable, it is achieved by udattanivṛttisvara. न सिध्यति It is not achieved. किं कारणम् ! Why ? अन्तरङ्गत्वाड्डारौरसः Pū, rāu and ras operate first, they being antaraiiga. तत्रान्तरङ्गत्वाङ्गारोरस्तु कृनेष्वनुदात्तत्वं क्रियतां टिलोप इति । 28

[[8]]

After Pā, rāu and ras operate being antaranga, which appears earlier, anudāttatva or tilāpa ? किमत्र कर्तव्यम् ? What is to be done here ? परत्वाट्टिलोपेन भवितव्यम् Tilōpa is to precede, since it is para. एवं तर्हि स्वरविप्रतिषेधात्सिद्धम् । न्याय्य एवायं स्वरे विप्रतिषेधः If so, the object is achieved by srara-vipratisedha. It is but legitimate to have vipratiṣēdha with reference to svara. इदमिह सम्प्रधार्यम् - अनुदात्तत्वं क्रियताम्, उदात्तनिवृत्तिस्वर इति This has to be decided whether anudattalva is to precede udāṭṭunivṛttisvara. किमत्र कर्तव्यम् ? What is to be done here ? परत्वादनुदात्तत्वम् Anudāttatva should precede, it being para. अनुदात्तत्वे कृते पुनःप्रसङ्गविज्ञानाद् उदात्तनिवृत्तिस्वरो भविष्यति । After Anudāllatva operates, udatlanivṛttisvara may set in by punakprasaigavijñāna. तदेतत् क्व सिद्धं भवति ? Where will this be achieved ? यत् पिद्वचनम् Where it is read pit. यदपिद्वचनं तत्र न सिध्यति ? Is it not achieved where it is not read pit? तत्रापि सिद्धम् It is achieved there too. कथम् ! How ? इदमद्य लसार्वधातुकानुदात्तत्वं प्रत्ययस्वरस्यापवादः । न चापवादविषये उत्सर्गोऽभिनिविशते । पूर्वं ह्यपवादा अभिनिविशन्ते पश्चादुत्सर्गाः, प्रकल्प्य वापवादविषयं तत उत्सर्गोऽभिनिविशते ।

The sūtra Tāsyanudātiēn lasārvadhātukam anudāllam anhviril (6, 1, 186 ) enjoining anudattatra to da etc. is the apavāda to the sūlra Ādyudāṭṭaś ca (3, 1, 3) enjoining anudāttatva to the pratyaya. Utsarga does not operate where the apavāda is to operate. First do apavādas operate and then only do ulsargas. Or ulsarga operates after reserving room for apavāda.
*
ĀHNIKA TWENTYEIGHT —LUTAH PRATHAMASYA DĀRĀU … 219
तन्न तावदत्र कदाचित् प्रत्ययस्वरो भवति अपवादं लसार्वधातुकानुदात्तत्वं प्रतीक्षते । तत्रानुदात्तत्वं क्रियतां लोप इति, यद्यपि परत्वाल्लोपः, सोऽसावविद्यमानोदात्तत्वे अनुदात्ते उदात्तो लुप्यते ।
Pratyayasvara does never set in and expects the apavāda The question arises lasārvadhātukānudāttatva to operate. whether anudāttatva is to operate or lōpa, Even though there is chance for lōpa, it being para, the udātta elides giving room to anudātṭaiva secured by the absence of udāttatva.
प्रत्ययस्वरापवादो लसार्वधातुकानुदात्तत्वम् ।
तेन तत्र न प्रसक्तः प्रत्ययस्वरः कदाचित् || प्रत्ययस्वरश्च तासेर्वृत्तिसंनियोगशिष्टः ।
तेन चाप्यसाबुदात्तो लोप्स्यते तथा न दोषः ॥
The above are the two ślōkavārttikas containing the ideas mentioned above.
Ahnika Twentyeight ends.
(Second adhyāya, fourth pāda, second Ahnika ends) Volume VI ends.
CORRIGENDA
Page
Line
For
32
27,30
49
24
129
30
168
27
सिद्धम्
177
24
यथ
178
19,22
193
23
207
25
Read
anya-
pradhana
manses
चाक्षिकः
bhārvikā
आचाय-
avyayapradhāna
menses
सिद्धम्
यथा
चक्षितः
bhārgavikā आचार्य-
erhat … 139
अजेः
at
180
… 173 अधीगर्थ 126

अन्दरान्तरेण युक्ते 75 अनभिहिते 58 अनेकमन्यपदार्थे 1 अपथं … 161 अपवर्गे agati… 79 aqata … 101 अर्द्धर्चाः aaaf: … 162 अल्पाच्तरम् 50 अव्ययाद्… 206 the

आगस्त्य 198 आमः 202 - आर्द्धधातुके 169 इणो गा लुङि 175 इत्थंभूतलक्षणे 97 इदमः 163 उपकादिभ्यः 197 उपसर्जनं 49 उभयप्राप्ती

134 एतदस्त्र 166 क्तस्य च 134 कडाराः 57 \ कर्तृकर्मणोः 130 कर्तृकरणयोस्तृतीया 93 कर्मप्रवचनवियुक्ते 80 कर्मणि द्वितीया 78 कालाध्वनोः terant: … 77 कृत्यानां… 189 i. INDEX OF SUTRAS (Number refers to page) गत्यर्थकर्माणि 85 गाल्लिटि 175 गातिस्था… 200 चक्षिङः 178 agefū … 129 चतुर्थी सम्प्रदाने 87 चार्थे द्वन्द्वः 32 ण्यक्षत्रियः … 183 णो गमि 175 तत्पुरुषोऽनज् 154 तत्र तेनेदमिति … 31 तद्राजस्य 185

तनादिभ्यः 201TM तृतीया च हो … 74 तृतीया सप्तम्योः aa agia… 28 द्विगुरेकवचनम् 142 द्वितीया …. 128 द्वितीयाटौस्खेनः 167 दिङ्नामानि … 28 दूरान्तिक 106 नक्षत्रे च लुपि 112 न गोप 197

नमः स्वस्ति … 90 न लोक… 136 नाव्ययीभावाद् निष्ठा 54 प्रसित 111

207 प्रातिपदिकार्थ… 113 प्रेप्य… 128 पञ्चमी विभक्ते 110INDEX OF SUTRAS AND INDEX OF VĀRTTIKAS परवल्लिङ्गम् 156 guffaar … 104 बह्वचः 196 मन्यकर्मणि … 91 यङोऽचि च 199 यञञोश्च 195 यस्मादधिकं … 81

यस्य च भावेन येनाङ्गविकारः 97
रात्र 161 saufai …. 128
लुङ् सनोः
….. 174 लुटः प्रथमस्य 109 विभाषा समीपे 153 षष्ठ्यतसर्थः 103 षष्टी शेषे 121 सङ्ख्यया … 24 .. 80 53 सनि च 175 सप्तम्यधिकरणे 107 सप्तमीपञ्चम्यौ सप्तमी विशेषणे संज्ञोऽन्यतरस्यां सहयुक्ते साधुनिपुण हेतौ 100

95

… 98 111 अकस्य

139 अकाकारयोः 134 अकारकाणां 108 अकारान्तोत्तर 162 *** € अङ्गाद्विकृतात् …. 97 अज्वरि areaft… 128 अणित्रोः ….. 183 अत्यन्तसंयोगे … अतन्त्रे 51 ii. INDEX OF VĀRTTIKAS अन्यवचनात् 106 अन्यवाचकेन अन्वादेशश्च 163 अन्वादेशे … 163 41 अनधिकारात् 104 अनभिहितवचनं 58 अनभिहित… अनर्थकम् 71 77 अनभिहितस्तु 61 अनभिहिते हि … .69 agra già ….. 197. अनित्वाद्वा अनुवाकादयः 167 … अध्वन्यर्थ … 85 अध्वनश्व 87 अध्वनः प्रथमा च 102 अधिकरणे च 101 अधिकारे हि… 104 अन्तरान्तरेण 76 अन्न… 180 अन्यत्रापि … 43 अनेकप्राप्तौ … 52 अनेकवचनं … 4 अनो नलोपश्च 162 अप्रत्यादिभिः 111 अब्राह्मण 184 अबहुत्वे 185 अभ्यर्हितं …. 52 221 174 घञपोः 180 घस्लभावे … चक्षिङः 178 .87 चतुर्थी चार्थे 35

àgiai … 86 … 176 ज्ञापकं वा जग्ध्यादिषु 169 टितां टेरे… डाविकारस्य डिति टेः urra … 179 * तच्च समसङ्ख्यार्थम् तत्र प्रथमाविधिः 123 तत्र पुंवद्भाव तत्रानुप्रयोगस्य 36 169 तत्रोत्सर्ग … तथा च निघात तथा चोत्तरस्य … 143 15 तथा सोरात्मनेपद …201 102 तद्युक्तात् तद्विपर्यासे च 108 तद्विषयं च 42 तयोरनेकार्थत्वाद् .40 तस्माच्छित्करणम् 165 तस्य कर्मकर्तर्थ 131 तिङ्कृत्… 67 . तिङ्कृताभावस्तु 204 तिङ्ग्रहणं INDEX OF VĀRTTIKAS तिङ्समानाधिकरणे 118 तुर्नियामकः 208 ततीयाविधाने 93 तृतीया सप्तम्यन्तेषु 31 इन्द्रे व्यजा 56 द्वन्द्वेऽबहुषु … 187, 188 द्वयोः क्रिययोः 68 . द्वितीयाविधाने … 73. T: … 138 दर्शनं वै हेतुः 42 दिक्समास सहयोग 28 दूरान्तिकार्थेभ्यः देवदत्तं … 163 धर्मादिषूभयम् 53 106 205 नञा तु समास नमोऽस्त्यर्थानां च 14 a ar zaift … 107 न वान्त्यस्य 165 न वान्यतरेण… 69 न वान्यस्यं 144 न वानभिधानात् न वानभिहितत्वात् न वानि प्रदर्शनात् 49 न वा प्रतिषेधः 55 14 6 न वाव्ययत्वात् 17 न वा वाक्यार्थत्वात् 117 न वा सर्वेषां … .. 190 न वा सुजन्तत्वात् 26 न वेत्थंभूतस्य 98 न वैकविभक्तित्वात् 4 न वैकशेष … 31 न वोत्तरपदस्य 55 न वोत्तरपदस्य कर्म .. नाव्ययीभावात् निघातप्रसङ्गस्तु 207

निपातनात् 158 निमित्तकारण…100 निमित्तात् 108 निष्ठाया 54 223

[[4]]

प्रत्यधिकरणं. 142 प्रत्ययान्तनिपातने 198 प्रत्ययावधारणात् 55

122 प्रतिषेधे … प्रथमानुपपत्तिस्तु 82, 84 प्रयोजनं …. 176 प्रयोजनं सौप्रख्ये 179 प्रश्नाख्यानयोश्च 101 प्रचि प्रहरण 56 प्रातिपदिकार्थ 117 प्रादिभ्यो… II प्राप्तादिपु 160 * पञ्चम्याः TFIT: .. 208 पञ्चमीविधाने ….101 पथः … 161 पदार्थाभिधाने … 6 qraf… 157 परवल्लिङ्गमिति शब्दशब्दार्थौ 158

पुण्य 161 पूर्वदीर्घार्थ च 31 पूर्वपदस्य च 157 पृथगादिषु 104 पौर्वापर्य… 170 बहुलं तणि 110 agie: .. 13 agatet …. 53 बहुवचन 163

भ्रातुश्च 53 भव्यादीनां 139 109 भावलक्षणे मत्वर्थे Hrað.. 28, 31, 32 मन्यकर्मणि… 92 मेश्र्च… 177 qzrętai … 195 यतश्चाध्व 101 यस्य च 82 योगविभागात् रुविधिः … 179 129, 199 लकारस्य कृत्वात्. 204 लध्वक्षरं 52 लटः शतृशानचौ 176 लुक्प्रतिषेधे 198 लुगादेश 204 वर्जने 180 वर्णानाम् 53 वा प्रियस्य 54 वावन्तः 162 विग्रहे च 38 विप्रतिषिद्धेषु .. 36 विभक्त्यर्थ … 8 बहुजकक्षु …. 61 agmada … 119 शब्द पौर्वापर्य … 37 शानंश्व 138 शित्करणं. 161 पष्ट्यन्तयोः 49 qzad … 129 पष्टप्रसङ्गश्च 127 पष्ठी शेष इति …123

205 स्वरः कृदन्त स्वरे विप्रतिषेधात् .. स्ववचनात्त 83 स्वस्तियोगे 90 सङ्ख्यायाः 53 सङ्ख्यासमासे सप्तम्या ऋद्धि 25

सप्तम्याः पूर्वनिपाते … 54 INDEX OF VĀRTTIKAS AND PARIBHĀṢĀS Etc. सप्तम्युपमान 13 सप्तमीविधाने

107 समयानिकपा 73 समासाद् 157 समाहार 144 समुदाय 13 समुदायात् 39 Benazā … 180 सहयुक्ते … 96 संज्ञः :… 98 साध्वसाधु 107 सामान्य 169, 170 fas a fay … 143 ENL

187 109

171 सिद्धं तु प्रत्यय सिद्धं तु भाव सिद्धं तु सार्वधातुके सिद्धमलोऽन्त्यः सिद्धं त्वधिकान्त सिद्धं त्वसंप्राप्त 47 87 सिद्धं तु यथा… 9 सिद्धं तु युगपद … ॐ सुवधिकारे 17 सुचन्तात्. 204 già¤: … 128 हितयोगे च 90 iii. INDEX OF PARIBHĀSĀS etc. अग्नौकरवाणिन्यायः 19 अन्तरङ्गानपि विधीन् वहिरङ्गो व्यव बाधते 173 अन्तरेणापि यतिमतिदेशो गम्यते 137 अनिर्ज्ञातेऽर्थे बहुवचनं प्रयोक्तव्यम् 24 इतरेतराश्रयाणि च कार्याणि न प्रकल्पन्ते 88 उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिर्वलीयसी 77, 85, 96 न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या न च कवल. प्रत्ययः 68 न च अपवादविषये उत्सर्गोऽभि- निविशते 119 नियतविषयाः शब्दा दृश्यन्ते 43 मण्डूकाप्लुतयोऽधिकाराः 105, 168 यथालक्षणमप्रयुक्ते 169 लक्षणप्रतिपदाक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम् 7 वर्णाश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षणम् 189 सतोऽप्यविवक्षा भवति 122, 125 सन्देहनिवत्त्यर्थं विशेषार्थिता विशेषोऽ नुप्रयोक्तव्यः 8 सन्निपातलक्षणो विधिनिमित्तं तद्वि- वातस्य 201 समानदेशैरपवादैरुत्सर्गाणां वाधनं भवति 61 समुदाये वाक्यपरिसमाप्तिः 114 शब्दा अवयवेष्वपि वर्तन्ते 23 सामान्याभिधाने हि विशेषानभिधानम् 20 iv. INDEX OF IMPORTANT SANSKRIT WORDS अग्निहोत्रशब्दः 75 अग्नौकरणानिन्यायः 19 अतन्त्रम् 50,51 अतिप्रसङ्गः 30 अदृप्रापचारः 76, 81, 201 अधीती 107 अधीयानानाम् 38 आचार्य प्रवत्तिः 3, 88, 89, 116, 207 आचार्याः 185 आम्नाती 107 आश्रयतः 9, 38 इतरेतरयोगः 46 इन्द्र : 35 इष्टिज्ञः 182 ईमानानाम् 33 उत्पातेन 89 अन्तरालम् 29 अन्यवाचकेन 41 अन्वर्थग्रहणम् 143 उद्धृतोदना 16 अन्वाचयः 46 उद्भन्धुकः 129 अन्वादेशे 163 उन्मादुकः 129 अनभिधानात् 75 उपचारः 8, 9 अनभिहितम् 58 उपदशम् 154 अनभिहितत्वात् 6 अनर्थान्तरम् 58 अनवकाशा 71 अनुप्रयोगः 6, 7 अनुवाकः 79 अपशब्दः 182 अपुत्रः 14 अभिशस्तः 129 अभिहितत्वात् 6 अभिहितार्थत्वात् 26 अर्थधर्मो 53 अर्थतम् 194 अर्धततीयाः 19, 22 अपिप्पली 161 अल्पाचनरम् 50, 51, 56 अव्ययसंना 32, 33, 205 afaat 122, 127 astra: 27, 31 अष्टापदः GO अस्तितीरा 17 उपदशाः 27, 28 उपदेशिवद्वचनम् 173 उभयपदार्थप्रधानः 156 उभयवचनाः 65 उपसर्जनम् 4, 49 उपहृतपशुः 16 ऊढरथः 16 एकत्वादयः 61, 73 एकदेशिसमासः 100 एकविभक्तियोगः 5 एकविंशतिः 18 एकसंज्ञाधिकारे 2 एकादश 47 एकार्थत्वात् 30 क्रियापवर्गः 79 क्रियामध्ये 80 क्रोशः 77 कडारादयः 57 कण्ठेफालः 13 कमण्डलुः 70 INDEX OF IMPORTANT SANSKRIT WORDS कमण्डपाणिम् 7. 110 कर्मविशेषः 64 65 कर्मधारयः 185 कर्मादयः 61-65 कामार्थी 53 कालभेदात 70 काव्यपाः 194 किसचारी 17, 18 केकेशि 32 गुणवचनानाम् 33 गुणवचनेषु ! गोमूत्रस्य 3 चातुःशव्यम् 136 चित्रगुः 4 व्यायसः 53 नियतविषयाः 13 नियोगः 60 प्रकृत्यादिभ्यः 03 प्रकृतिनिपातनम् 108, 199 प्रवेता 152 प्रतिनिर्देशः 137, 165 प्राजिता 182 प्राथमकल्पिकी 45 gifag: 182 क्षन्यग्रोधी 37, 38 पञ्चकपालशब्दः 144 पञ्चाधिष्ठाने 25 पर्यायवचनानाम् 82, 8.1 परकार्यत्व 2 परप्रधाना 66 परभावस्य 55 परिगणनम् 13, 15, 63, 64, 67 परिगणिती 107 जावालिः 781 त्रिदशाः 25 Fag 35 तद्गुणसंविज्ञानम् 22 परिमाणिनि 27 तत्पुरुषः 2, 3, 155 पाक्षिकः 120 तिङोक्ताः 63 पाणिनेः 134 927 तुल्यकारणत्वात् 42 छ द्रः 3, 32, 47, 48 द्वादश 47 द्विवाः 24 द्विदशाः 25 द्वैतम् 120 दर्शनम् 12 दाक्षायणस्य 134 दुरुतेन 182 देवानां प्रियः 182 धनपतिराम केशवानाम् 50 धर्मादिपु 58 निकषा 73 पूर्वनिपातः 49, 50, 52, 54, 55 वहचः 34 बहिरङ्गा 17 agant: 1, 2, 13, 14, 16, 17, 19 24. 25, 27, 29, 31 बहुवचनम् 25 भाषितपुंस्कस्य 29 मत्वर्थीयः 59 मधुनः 3 मलवद्वाससम् 129 भवन्तीपरः 63, 118, 119 मुसलोद्यतः 56 मृदङ्गशङ्खतूणचाः 50 228 यथान्यासम् 45, 110, 171 LECTURES ON PATAÑJALI’S MAHĀBHĀṢYA afa: 7. 10, 15 याज्ञिकः 34 वृत्तिमात्रे 30, 31 युगपदधिकरणवचने 36, 38, 45 वैयाकरणः 34, 182 यूथम् 39 शतम् 30 योगः 28, 31-33 शतसहस्रम् 48 योगविभागः 91, 116, 140, 190, 208 शरचापम् 52 लक्षणम् 109 लक्षणप्रतिपदोक्तयोः 76 लध्वक्षरम् 52. लिङ्गवचनानि 33 लोकाश्रयत्वात् 48 शिशिरवसन्तौ 52 स्वाभाविकम् 33, 41 सङ्ख्यासमासे 25, 26 सङ्ग्रहस्य 134 सप्तपर्णः 60 लोहितोष्णीषाः 22 समजः 181 व्यतिकरः 11 व्यवस्था 67 व्यवस्थाशब्दौ 29 वतिनिर्देशः 137 वनम् 39 चर्त्तिः 15 वरुणः 35 समया 73 समयात् 17 समाजः 181 समाहारः 46 संपन्नक्षीरतमा 110 समुच्चयः 46, 196 वाक्यार्थ117 वाचनिकम् 33 वात्स्यखण्डः 57 वायुः 25 वार्तम् 21, 200 विप्रतिषिद्धेषु 36 37 विप्रतिषेधेन 72 fan+auf: 61-63, 65, 73 विभक्तिनियमः 121 समुदायशब्दः 97 सर्पिषः 3 सहभूता 41 साधनभेदात् 70 साधनापवर्गः 79 सामयिकी 66 सामीप्यम् 28 सावकाशा 21 सुनताजिनवाससा 3 सुसूक्ष्मजटकेशेन 3 विश्वदेवः 54 विशेष्यम् 66 सुनः 182 INDEX OF VĀRTTIKAS AND PARIBHÂṢĀS Etc. सप्तम्युपमान सप्तमीविधाने 13 107 सिद्धं तु प्रत्यय . 187 सिद्धं तु भाव 109 225

समयानिकपा… समासाद् 157

144 73 समाहार समुदाय 13 समुदायात् 39 180 सस्थानत्वं सहयुक्ते … 96 संशः 98 साध्वसाधु 107 सामान्य …. 169, 170 सिद्धं तु द्विगु 113 सिद्धं तु सार्वधातुके ….171 सिद्धमलोऽन्त्यः सिद्धं त्वधिकान्त सिद्धं त्वसंप्राप्त सिद्धं तु यथा

9

87 सिद्धं तु युगपद ॐ सुवधिकारे … 17 सुबन्तात् 201 हविषः 128 हितयोगे च 90 iii. INDEX OF PARIBHĀSAS etc. अग्नौकरवाणिन्यायः 19 अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो व्यव वाघते 173 अन्तरेणापि वतिमतिदेशो गम्यते 187 अनिर्ज्ञातेऽर्थे वहुवचनं प्रयोक्तव्यम् 24 इतरेतराश्रयाणि च कार्याणि न 47 मण्डूकाप्लुतयोऽधिकाराः 105, 168 यथालक्षणमप्रयुक्ते 169 लक्षणप्रतिपदाक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम् 76 वर्णाश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षणम् 189 सताऽप्यविवक्षा भवति 122, 125 सन्देहनिवत्त्यर्थं विशेषार्थिना विशेषोऽ- नुप्रयोक्तव्यः 8 उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिर्वलीयसी सन्निपातलक्षणो विधिनिमित्तं तद्वि- प्रकल्पन्ते 88 77, 85, 96 न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या न च कवल. प्रत्ययः 68 न च अपवादविषये उत्सर्गोऽभि निविशते 119 नियतविषयाः शब्दा दृश्यन्ते 43 घातस्य 204 समानदेशैरपवादैरुत्सर्गाणां वाधनं भवति 61 समुदाये वाक्यपरिसमाप्तिः 114 शब्दा अवयवेष्वपि वर्तन्ते 23 सामान्याभिधाने हि विशेषानभिधानम् 7 29 iv. INDEX OF IMPORTANT SANSKRIT WORDS अग्निहोत्रशब्दः 75 अग्नीकरणानित्यायः 19 अतन्त्रम् 50, 51 अतिप्रसङ्गः 30 अदृष्टापचारः 76, 81, 201 अधीती 107 अधीयानानाम् 33 अन्तरालम् 20 अन्यचाच फेन 41 अन्वर्थग्रहणम् 1-43 आचार्य प्रवत्तिः 3, 88, 89, 116, 207 आचार्याः 185 आम्नाती 107 आश्रयतः 9, 33 इतरेतरयोगः 46 इन्द्रः 35. 5: 182 ईहमानानाम् 33 उत्पातेन 89 उद्धृतोदना 16 उद्वन्धुकः 120 9 अन्वाचयः 16 अग्वादेशे 163 अनभिधानात् 15 उन्मादुकः 129 उपचारः 8, अनभिहितम् 58 अनभिदितत्वात् 6 अनर्थान्तरम् 58 अनवकाशा 71 अनुप्रयोगः 6, 7 अनुवाकः 70 अपशब्दः 182 अपुत्रः // उपदशम् 154 उपदाः 27, 28 उपदेशिवद्वचनम् 173 उभयपदार्थप्रधानः 156 उभयवचनाः 65 उपसर्जनम् 4, 40 उपहृत पशुः 10 ऊढरथः 10 INDEX OF IMPORTANT SANSKRIT WORDS कमण्डलुपाणिम् 07, 110 कर्मविशेषः 64,65 कर्मधारयः 155 कर्मादयः 61-63 कामार्थी 53 कालभेदात 70 काश्यपाः 194 किंसत्रह्मचारी 17, 18 केशाकेशि 32 गुणवचनानाम् 33 गुणवचनेषु 3 गोमूत्रस्य 3 चित्रगुः 4 चतुःशव्यम् 136 ज्यायसः 53 नियतविषयाः 13 नियोगतः 66 प्रकृत्यादिभ्यः 03 प्रकृतिनिपातनम् 198, 199 प्रवेता 182 प्रतिनिर्देशः 137, 165 प्राजिता 182 प्राथमकल्पिक 15 प्राप्तिशः 182 न्यग्रोधौ 37, 38 पञ्चकपालशब्दः 144 पञ्चाधिष्ठाने 25 पर्यायवचनानाम् 82, 84 परङ्कार्यत्व 2 परप्रधाना 66 जावालिः 184 त्रिदशाः 25 त्वष्टा 35 परभावस्य 55 परिगणनम् 13, 15, 63, 64, 67 परिगणिती 107 तद्गुणसंविज्ञानम् 22 परिमाणिनि 27 तत्पुरुषः 2, 3, 155 तिङोक्ताः 63 तुल्यकारणत्वात् पाक्षिक : 120 पाणिनेः 134 पूर्वनिपातः 49, 50, 52, 54, 55 42 FE: 3, 32, 47, 48 वचः 34 द्वादश 47 द्वित्राः 24 द्विदशाः 25 द्वैतम् 120 दर्शनम् 42 दाक्षायणस्य 134 दुरुतेन 182 देवानां प्रियः 182 धनपतिराम केशवानाम् 50 • धर्मादिषु 53 निकषा 73 बहिरङ्गा 17 बहुव्रीहिः 1, 2, 13, 14, 16, 17, 19 24. 25, 27, 29, 31 बहुवचनम् 25 भाषितपुंस्कस्य 29 मत्वर्थीयः 59 मधुनः 3 मलवद्वाससम् 129 भवन्तीपरः 63, 118, 119 मुसलोद्यतः 56 मृदङ्गशङ्खतूणवाः 50

[[8]]

यथान्यासम् 45, 110, 171 afa: 7, 10, 15 याज्ञिकः 34 वृत्तिमात्रे 80, 31 युगपदधिकरणवचने 36, 38, 45 वैयाकरणः 34, 182 यूथम् 39 शतम् 39 योगः 28, 31-33 शतसहस्रम् 48 योगविभागः 91, 116, 140, 199, 208 शरचापम् 52 लक्षणम् 109 लक्षणप्रतिपदोक्तयोः 76 लध्वक्षरम् 52 लिङ्गचचनानि 33 लोकाश्रयत्वात् 48 शिशिरवसन्तौ 52 स्वाभाविकम् 33, 44 सङ्ख्यासमासे 25, 26 सङ्ग्रहस्य 134 सप्तपर्णः 60 लोहितोष्णीषाः 22 समजः 181 व्यतिकरः 11 व्यवस्था 67 व्यवस्थाशब्दौ 29 चतिनिर्देशः 137 वनम् 39 वतिः 15 वरुणः 35 वाक्यार्थ 117 वाचनिकम् 23 वात्स्यखण्डः 57 वायुः 25 चार्तम् 21, 200 विप्रतिषिद्धेषु 36 37 विनतिषेधेन 72 fantazi: 61-63, 65, 73 विभक्तिनियमः 121 विश्वदेवः 54 विशेष्यम् 66 समया 73 समयात् 11 समाजः 181 समाहारः 46 संपन्नक्षीरतमा 110 समुच्चयः 46, 196 समुदायशब्दः 97 सर्पिषः 3 सहभूता 41 साधनभेदात् 70 साधनापवर्गः 79 सामयिकी 66 सामीप्यम् 28 सावकाशा 71 सुनताजिनवाससा 3 सुसूक्ष्मजटकेशेन 3 77: 182